• maccartyzm – określano tak zjawisko kampanii podejrzeń, swoistej szpiegomanii rozpętanej w USA wobec osób o prawdziwych bądź rzekomych sympatiach lewicowych ze świata polityki i kultury w pierwszej gorącej fazie zimnej wojny, nazwa pochodzi od senatora McCarthy’ego, patologicznego antykomunisty, który rozpętał tę histerię pomówień, oskarżeń, czasem i oszczerstw; lata 1950-54 to apogeum tej kampanii, której ofiarą padło wielu wybitnych intelektualistów; miała ona pewne racjonalne podłoże w penetracji USA przez radzieckie służby wywiadowcze oraz w aktywności nielicznych ostatecznie w Stanach komunistów, którzy poczuli się pewniej w okresie Il wojny światowej i sojuszu z ZSRR; McCarthy stał na czele specjalnie powołanej Komisji do Badania Działalności Antyamerykańskiej oraz Komisji do Badania Działalności Rządu;

  • mandat – pełnomocnictwo udzielone osobie sprawującej swoje funkcje z wyboru; rozróżnia się mandat:
    • wolny – poseł reprezentuje wówczas suwerena (np. naród) i nie może być odwołany przez wyborców i nie jest związany ich instrukcjami,
    • oraz związany – oznacza, że poseł reprezentujący wyborców jest związany ich instrukcjami i musi się liczyć z odwołaniem jeszcze przed zakończeniem kadencji;

  • mafia – tajna organizacja sycylijska, powstała w XV w. dla ochrony życia i własności przed nadużyciami obcej, często zmieniającej się władzy; w drugiej połowie XIX w. nabrała cech przestępczych, a w dobie masowej emigracji za ocean przeniosła się również do USA;

  • magnateria – w dawnej Polsce możnowładztwo, wyższa warstwa stanu szlacheckiego, wyróżniająca się na tle ogółu szlachty majątkiem i pozycją społeczną; ostoją wpływów magnackich w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej był senat;

  • makiawelizm – doktryna polityczna, a zarazem sposób uprawiania polityki charakteryzujące się brakiem skrupułów, podwójną moralnością, fałszem, obłudą i stosowaniem przemocy według uznania – kryterium stanowi tutaj interes państwa, racja stanu, dosyć dowolnie interpretowana przez rządzących; pochodzi od Niccolo Machiavellego (1469–1527), florenckiego pisarza i publicysty; swoje poglądy wyłożył głównie w „Księciu”; makiaweliczne tezy streścić można, iż polityk musi być skuteczny, bez względu na metody, którymi się posługuje;

  • manifest – orędzie polityczne, publiczny protest, deklaracja programowa ugrupowań politycznych, obozów i ruchów społeczno-politycznych (od łac. manifestus – jawny, namacalny); przykłady:
    • Manifest komunistyczny autorstwa Marksa i Engelsa wydany w Londynie w 1848 r.; uważany za pierwsze teoretyczne przesłanie ruchu komunistycznego; pojawia się tam m.in. teza o ciągłej walce klasowej jako motorze dziejów;
    • Manifest PKWN z 22.07.1944 r., orędzie programowe quasi-rządu komunistycznego funkcjonującego przy wsparciu ZSRR w Polsce od lata 1944; zapowiadał szereg reform społecznych, m.in. reformę rolną, ukaranie zdrajców, sojusz z ZSRR, a obóz londyński nazywał „uzurpatorskim”, jego twórcy nie zawarli w nim celowo haseł klasycznie komunistycznych, aby nie zrażać sobie ludzi; był swoistym kamuflażem w imię doraźnych celów;

  • maoizm – ideologia i praktyka polityczna rozwijana i realizowana w KPCh (Komunistyczna Partii Chin) i Chinach po zdobyciu przez komunistów władzy, tudzież zwolenników tej doktryny w innych państwach, której twórcą był Mao Ze-dong (Mao Tse-tung 1898-1976); inspiracje czerpał z marksizmu i stalinowskiej praktyki oraz chińskich specyficznych warunków; podstawowe tezy: prymat polityki w życiu społecznym, konieczność przymusu, rozwój przez ścieranie się przeciwieństw, chłopstwo główną siłą rewolucyjną (potencjalnie i praktycznie), wojna ludowa drogą do władzy mas, konflikt wsi z miastem (też w sensie globalnym), nieuchronność konfliktu między kapitalizmem a socjalizmem w skali globalnej;
    W sposób skrajny, ludobójczy realizowano założenia maoizmu w Kambodży za rządów Czerwonych Khmerów (1975-79), w Chinach zaś apogeum maoizmu to rewolucja kulturalna, czyli faza wielkich czystek (1966-1970);

  • margrabia – średniowieczny tytuł zwierzchnika marchii, a potem tytuł arystokratyczny;

  • mariawici – grupa wyznaniowa założona w 1893 r. przez siostrę Felicję Kozłowską i ks. Jana Kowalskiego, doktrynalnie różniąca się od katolicyzmu, m.in. nie uznająca nieomylności papieża, dopuszczająca kapłaństwo kobiet; w 1906 r. potępiona przez Kościół katolicki;

  • marksizm (marksizm-leninizm) – ideologia i system filozoficzny, metoda badawcza w naukach społecznych oparta na myślach i pismach Marksa, Engelsa, wraz z rozwinięciem ich przez Włodzimierza Lenina; podstawowe założenia: walka klas tocząca się we wszystkich sferach życia społecznego, ścieranie się przeciwieństw (dialektyka), materialna natura świata i człowieka, nieuchronność zagłady kapitalizmu, antagonizm między robotnikami a burżuazją wynikający z wyzysku tych pierwszych przez drugich, konieczność rewolucji – gwałtownego przewrotu – obalającej rządy burżuazji i oddającej władzę w ręce robotników (świata pracy);

  • Marshalla plan – amerykański plan odbudowy i rekonstrukcji gospodarki europejskiej po II wojnie światowej, przedstawiony przez sekretarza stanu USA (u boku prezydenta Trumana) George Marshalla, w 1947 r.; zamiarem amerykańskich elit politycznych było stworzenie solidnych fundamentów dla demokratycznych rządów, którym nie zagroziłyby ruchy rewolucyjne i rebelianckie inspirowane przez ZSRR i jego sojuszników; formalnie zaproponowano udział także i ZSRR, ale ten obawiał się uzależnienia gospodarczego i politycznego, odmówił więc propozycji pomocy i narzucił swoją wolę swym sojusznikom wschodnioeuropejskim (czerwiec 1947); specjalna agencja Economic Cooperation Administration (ECA) rozdysponowała około 16 mld dolarów;

  • marszałek – pierwotnie nadzorca królewskich stajni w państwach Franków, Longobardów czy wczesnośredniowiecznej Anglii; w Polsce i innych krajach w późniejszej fazie średniowiecza i epoce wczesnonowożytnej urzędnik zarządzający monarszym dworem; też wysoki stopień wojskowy; również przewodniczący parlamentu (w Polsce);
    marszałkowie:
    • wielki koronny – od XV w. tzw. pierwszy minister, zarządca dworu monarszego, prowadzący obrady senatu, sprawujący sądy w miejscu pobytu króla, posiadający władzę policyjną, zawiadujący też z czasem porządkiem w stołecznej Warszawie; na Litwie jego odpowiednikiem był od czasu unii lubelskiej marszałek wielki litewski; marszałek koronny występował też niekiedy pod mianem marszałek królestwa polskiego;
    • sejmowy – od końca XV w. wybierany przez szlachtę przewodniczący obrad izby poselskiej; w latach 1919-39 i od 1945 r., pochodzący z wyboru przez posłów przewodniczący sejmu;
    • senatu – od 1922 r. do 1939 wybierany przez senatorów przewodniczący „wyższej” izby, od 1989 r. funkcja ta pojawiła się ponownie wraz z restytucją senatu;

  • Marzec 1968 – przesilenie i kryzys polityczny w Polsce w marcu 1968 r. sprowokowany w celu odsunięcia od władzy Gomułki; przez represje wobec środowiska akademickiego i wcześniejsze zdjęcie z afisza przedstawienia „Dziadów” udało się sprowokować wystąpienie studenckiej młodzieży (sławny wiec 8.03.1968 na Uniwersytecie Warszawskim – brutalnie rozpędzony), co spowodowało nowe protesty środowiska, również bezwzględnie pacyfikowane; cynicznie posługiwano się w okresie „Marca” antysemicką propagandę wykorzystując żydowskie pochodzenie niektórych uczestników wydarzeń, co spowodowało emigrację tysiąca polskich (naturalizowanych już) Żydów; Gomułka przetrwał kryzys i zapanował nad sytuacją (Moczar musiał zrezygnować z resortu spraw wewnętrznych);

  • masoneria – zwana też wolnomularstwem – pierwotnie bractwo wędrownych murarzy, dosyć elitarne, używające specjalnych znaków, aby zminimalizować dopływ ludzi z zewnątrz, potem ruch pseudoreligijny i dobrowolne stowarzyszenie ludzi o ponadnarodowym zasięgu i świeckim charakterze; rozwinął się w XVIII w. czerpiąc symbolikę ze średniowiecznych bractw murarskich (fartuszek, kielnia, rękawice, pion, dłuto, młotek) i stosujący różne tajemnicze obrzędy, oraz stopnie wtajemniczenia; wolnomularze (masoni) grupowali się w tzw. lożach, pierwszą była Wielka Loża Londyńska (1717 r.), w Polsce (1738), która przybrała potem nazwę Wielki Wschód Polski; celem masonerii miało być zbratanie wszystkich ludzi i wyzwolenie z różnic stanowych czy religijnych, potem nabrała cech bardziej filantropijnych i wychowawczych; funkcjonuje śladowo do dzisiaj; z racji swej elitarności i laickości (choć w przeszłości należało do niej wielu duchownych) potępiana przez Kościół katolicki lub co najmniej podejrzliwie przez niego postrzegana;

  • Maurowie – popularne w południowej Europie określenie muzułmańskich mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego, arabskiego pochodzenia; to okres między VIII a XV w. (czas rekonkwisty);

  • merkantylizm – doktryna i polityka ekonomiczna w Europie Zachodniej XVI-XVII w. zakładająca, że głównym sposobem wzbogacania kraju, jego rozwoju ekonomicznego jest handel, zwłaszcza zamorski i szeroko rozumiany eksport; chodziło o zmniejszenie wywozu pieniędzy poza granice państwa i pozostawienie jak największych zasobów w kraju; łączył się często z podbojami kolonialnymi, protekcjonizmem (cłami) i poparciem dla rodzimej wytwórczości;

  • metojkowie – cudzoziemcy mieszkający w greckich „polis”, np. Atenach, nie korzystający z praw politycznych obywateli tych państw;

  • merostwo i mer – okręg administracyjny we Francji podległy merowi, czyli wybieranemu przez radę municypalną urzędnikowi, będącemu również reprezentantem władz państwowych; w Rosji w większych miastach też powołano urząd mera (np. Moskwa, Petersburg);

  • metropolia – najważniejsze miasto prowincji lub kraju; prowincja kościelna składająca się z kilku diecezji oraz państwo posiadające kolonie zamorskie;

  • Międzynarodowa Organizacja Pracy – jedna z agend (afirmowanych organizacji) przy ONZ; początki sięgają 1938 r., czyli jeszcze za funkcjonowania Ligi Narodów (powtórne narodziny 1946); zajmuje się przestrzeganiem praw pracowniczych i wypracowuje pewne międzynarodowe standardy w tym zakresie;

  • millenerzy – umiarkowane politycznie i społecznie ugrupowanie inteligencji warszawskiej, składające się z weteranów spisków i powstania listopadowego, zmierzające do kompromisu z rządem rosyjskim w przededniu powstania styczniowego (lata 1858-63); m. chcieli odłożyć pełną niepodległość na 1000 lat (millenium), stąd nazwa;

  • militaryzacja – zbrojenia, powiększanie stanu armii, ale też przeniesienie form i metod organizacji wojskowej na inne dziedziny życia; związana z militaryzmem, który oznacza: ideologię propagującą wojny zaborcze i rządy wojskowych, działalność państwa w celu przygotowania i prowadzenia wojen i podbojów, system sprawowania władzy, w którym wojsko ma znaczący wpływ na decyzje;

  • mimbar – ozdobna, drewniana ambona w meczecie.

  • minojska kultura (egejska) – starożytna cywilizacja w basenie Morza Egejskiego, której centrum stanowiła Kreta rozwijająca się między ok. 2200–1500 p.n.e.; nazwa pochodzi od mitycznego króla-boga Minosa;

  • mobilizacja – przejście sił zbrojnych ze stanu pokojowego w stan gotowości bojowej i przestawienie gospodarki na tory wojenne; też powołanie rezerwistów do wojskowej służby czynnej;

  • mocarstwo – państwo o większym niż większość potencjale gospodarczym, terytorialnym i wojskowym, prowadzące aktywną, niekiedy hegemonistyczną politykę;

  • monarchia – forma rządów, w której dziedziczna władza spoczywa w ręku jednostki sprawującej ją dożywotnio, samodzielnie lub wespół z innymi organami państwa; rodzaje: patrymonialna, stanowa, absolutna, konstytucyjna i parlamentarna;

  • monopol – (1) rynek zdominowany przez jednego sprzedawcę przy nieograniczonej liczbie potencjalnych nabywców; pewną jego formą jest oligopol, gdy dana gałąź wytwórczości kontrolowana jest przez jedno bądź kilka wielkich przedsiębiorstw;
    (2) to również wyłączny tytuł do produkcji bądź handlu określonym towarem, przysługujący osobie, grupie, firmie bądź państwu, na mocy odpowiednich uregulowań