• „pacta conventa” – w Polsce przedrozbiorowej umowa publiczno-prawna szlachty z królem-elektem (nowo obranym), od czasu 1. wolnej elekcji w 1573 r., były to osobiste zobowiązania elekta w kwestiach finansowych, politycznych, dyplomatycznych;

  • pacyfikacja – uśmierzenie buntu, powstania poprzez użycie siły zbrojnej, ale też w innym kontekście uspokojenie, ustabilizowanie sytuacji poprzez dyplomatyczne układy, negocjacje, np. sławna pacyfikacja augsburska z 1555 r., która położyła kres wojnom religijnym w Niemczech w XVI w., ustalająca zasadę „czyja władza, tego religia” („cuius regio eius religio”), będąca kompromisem między luteranami a katolikami;

  • pakt – umowa międzynarodowa o charakterze politycznym; wielo- lub dwustronna; przykłady wielostronnych: pakt Ligi Narodów (1919), Północnoatlantycki (1949), Pakty Praw Człowieka (1866); dwustronne np.: o nieagresji między Polską a ZSRR (1932) czy III Rzeszą (1934), albo między III Rzesząa ZSRR (1939) itd.;

  • pancernik – okręt wojenny dużej wyporności o poważnej sile ogniowej; w okresie dwóch wojen światowych odegrały znaczącą rolę; pojawiły się w końcu XIX w.; sławę zdobył pancernik „Patiomkin” w 1905 r. (okres rewolucji) wskutek buntu marynarzy i ich ucieczki z portu w Odessie;

  • panslawizm– ideologia głosząca jedność wszystkich Słowian, zrodzona w Czechach, ale popularność zdobyła w XIX-wiecznej Rosji; oprócz liberalnego skrzydła (Hercen, Bakunin) był p. ideologią reakcyjną; uzasadniał hegemonię państwa carów wśród Słowian (Pogodin, Danilewski); z czasem stał się oficjalną doktryną;

  • państwo – podstawowa forma organizacyjna życia politycznego społeczeństw narodowych; to zarazem polityczna wspólnota obejmująca pewną zbiorowość zamieszkałą na konkretnym obszarze, podporządkowana jednemu ośrodkowi władzy; ta z kolei dysponuje możliwością użycia siły (przymusu), co stanowi jej podstawowy atrybut (tzw. przymus państwowy); państwo spełnia dwie podstawowe funkcje: zewnętrzną, czyli zabezpiecza własne interesy i niezależność w stosunkach z innymi państwami oraz wewnętrzną, czyli formułuje cele i sposoby zaspokojenia potrzeb zbiorowych, gromadzi środki dla realizacji celów politycznych (podatki, pobór do wojska itd.), reguluje zachowania jednostkowe i społeczne poprzez normy prawne i reaguje, gdy owe normy są naruszane;

  • państwo praworządne – w popularnym ujęciu państwo, gdzie przestrzega się norm prawnych stanowionych przez uprawnione organy (parlamenty); zarówno władze, jak i obywatele czy organizacje społeczno-polityczne kierują się literą prawa;

  • pańszczyzna – jedna z form renty feudalnej polegająca na odrobku, czyli pracy chłopa na pańskim gruncie (tzw. folwarku pańszczyźnianym); od końca XV w. dominująca w Europie wschodniej;

  • papocezaryzm – doktryna i praktyka polityczna zmierzająca do narzucenia władzy świeckiej zwierzchności papieża; pojawiła się w okresie konfliktu cesarstwa z papiestwem w XI w.; zapoczątkowany przez papieża Grzegorza VII;

  • parlament – kolegialny organ władzy wybierany przez całość bądź uprawnioną część społeczeństwa, dzierżący w swym ręku władzę ustawodawczą i kontrolną wobec innych organów; pierwsze parlamenty powstały w: Islandii – 911 r., Anglii – 1264 r., Francji (Stany Generalne) – 1302 r.; w Polsce 1493 (Izba Poselska i Senat);

  • partia – organizacja społeczno-polityczna, zrzeszająca osoby o podobnych poglądach i zasadach, mająca formalny charakter, zmierzająca do zdobycia władzy w celu realizacji swego programu i zamierzeń;

  • partykularyzm – zjawisko zamykania się w kręgu własnych, wąskich spraw i problemów, preferowania interesów lokalnych czy środowiskowych kosztem całości i zbiorowości, bez uwzględnienia interesów całego społeczeństwa czy państwa; też zaściankowość, prowincjonalizm, tzw. „parafiańszczyzna”; w okresie średniowiecza poprzez fakt decentralizacji władzy, a z czasem zaniku politycznego ośrodka był zjawiskiem częstym (feudalizacja); w Polsce przykładem byłby egoizm stanowy i dzielnicowy szlachty w okresie degeneracji złotej wolności (demokracji szlacheckiej) w XVII i XVIII w.;

  • pasywizm – tak określano postawę polityczną ugrupowań sprzeciwiających się współpracy z okupantem austriackim czy niemieckim w Królestwie Polskim (1915-18), w istocie rzeczy postawa ta była prorosyjska;

  • patent – urzędowe przyznanie wyłączności korzystania z wynalazku osobie fizycznej będącej odkrywcą, też dokument nominacyjny; w politycznym znaczeniu, w monarchiach absolutnych dokument zapowiadający przeprowadzenie zmian, reform (np. w Austrii czy Rosji):

  • patrycjat – w starożytnym Rzymie najważniejsze rody arystokratyczne, piastujące wysokie godności państwowe (senatorskie i urzędy); najzamożniejsza grupa mieszczaństwa w średniowiecznych miastach;

  • patrycjusz – w starożytnym Rzymie pełnoprawny obywatel wywodzący się z arystokratycznej rodziny, mający prawo do zasiadania w senacie; też honorowy tytuł przyznawany w cesarstwie rzymskim urzędnikom zaprzyjaźnionych państw; w średniowieczu członek elity miejskiej (patrycjatu);

  • patriarcha – najstarszy członek rodu; zwierzchnik prawosławnego Kościoła autokefalicznego; we wczesnym średniowieczu tytuł niektórych biskupów:

  • patriarchat – 1) system rodowy, w którym dominują mężczyźni; 2) nazwa autokefalicznego Kościoła prawosławnego;

  • patrymonialne państwo – forma ustrojowa państw wczesnośredniowiecznych o silnej pozycji dziedzicznego władcy (księcia, króla, cesarza), traktującego swoje państwo jako osobistą własność; w Polsce do Krzywoustego włącznie;

  • patrymonium – dziedziczny majątek;

  • pauperyzacja – ubożenie ludności i gwałtowna utrata prestiżu osoby bądź grupy;

  • pax Romana – dosłownie rzymski pokój; w starożytnym imperium rzymskim określenie stabilizacji i pokoju wewnątrz państwa; również dominacja Rzymu w otaczającym go świecie (Europa i region śródziemnomorski) w okresie jego największej siły;

  • perygrynacja – długa podróż, wędrówka, pielgrzymka;

  • piechota wybraniecka – specjalna formacja piechoty powołana decyzją sejmu i Stefana Batorego w okresie zmagań z Rosją (1578) spośród chłopów z dóbr królewskich (jeden na 20 łanów), tym samym zwolnieni zostali oni z danin i robocizny; formalnie zniesiona w 1726 r.; pewną odmianą była piechota łanowa z 1655 powoływana z 15 łanów zarówno szlacheckich, jak i królewskich, jej kontynuacją stała się piechota dymowa (1673 i 1676) – żołnierzy chłopskich powoływano nie na podstawie łanów, ale liczby dymów, czyli gospodarstw;

  • „pierestrojka” – hasło określające nowy kurs polityczny realizowany w ZSRR przez Michaiła Gorbaczowa w 1985; dosłownie oznacza „przebudowę”, reformy strukturalne, polityczne; dzięki liberalizacji systemu p. doprowadziła z czasem do ujawnienia się czynników odśrodkowych w radzieckim imperium, rozchwiania w istocie niereformowalnego systemu i jego upadku, choć prawdopodobnie nie leżało to w intencjach pomysłodawcy; u przesłanek przeprowadzenia p. legła świadomość Gorbaczowa i jego otoczenia o słabości ZSRR, przegranego w historycznej rywalizacji ze światem zachodnim; wielkim błędem było pominięcie sfery gospodarczej działaniami reformatorskimi;

  • piractwo – rozbójnictwo morskie; nielegalne rozpowszechnianie, kopiowanie dóbr, niezgodne z prawem posługiwanie się radiem czy korzystanie z dróg publicznych;

  • PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – organ władzy o charakterze i ambicjach rządu powołany przy poparciu ZSRR przez polskich komunistów z kraju (PPR i zdominowaną przez nich KRN) i emigracji (głównie ZPP w ZSRR) w lipcu 1944 r. w Moskwie, jego powstanie antydatowano i ogłoszono na obszarach wyzwolonych przez Armię Czerwoną 20.07.1944; w swoim głośnym „Manifeście PKWN” z 22.07.1944 r. ogłosił się jedyną legalną władzą, zapowiadał oparcie ustroju politycznego na konstytucji marcowej, reformę rolną, ukaranie zdrajców i sojusz z państwami Wielkiej Trójki (ZSRR, USA, W. Brytanią); w dużej mierze owe hasła posiadały charakter politycznego kamuflażu, nie będąc potem w PRL realizowane (np. deklarowane poparcie dla trójsektorowej gospodarki, m.in. inicjatywy prywatnej); PKWN istniał do 31.12.1944 r., gdy został przekształcony w Rząd Tymczasowy w składzie niemal niezmienionym; przewodniczącym był Edward Osóbka-Morawski, lojalny wobec komunistów socjalista; nazwę sugerował Stalin licząc na pozyskanie choćby kilku członków obozu londyńskiego i rządu emigracyjnego (nazwa rząd od razu mogłaby ów kompromis udaremnić); gdy nadzieje te zawiodły PKWN został Tymczasowym Rządem (1.01.1945);

  • plany gospodarcze – zjawiska charakterystyczne dla gospodarki realnego socjalizmu oznaczające program zadań i prac z dziedziny ekonomii wraz z przeznaczonymi środkami do wykonania w określonym czasie; plany gospodarcze cechowały się daleko posuniętym centralizmem i marnotrawstwem środków;
    przykłady: sowieckie pięciolatki; polski odbudowy (3-letni) 1947-49, 6-letni plan budowy podstaw socjalizmu (1950-55);

  • plebejusz – w starożytnym Rzymie wolny obywatel nie mający pełnych praw politycznych i cywilnych (królestwo i republika), potem pełnoprawny, ale ubogi obywatel; w dawnej Polsce człowiek nie wywodzący się ze stanu szlacheckiego (np. chłop czy mieszczanin);

  • plebisyt – głosowanie ludności danego obszaru w sprawie jego przynależności państwowej; np. na. Górnym Śląsku (1921), Warmii, Mazurach, Powiślu;

  • plemię – grupa rodów (rodzin) wywodząca się od wspólnego przodka, najczęściej legendarnego, zamieszkująca wspólne terytorium i związana ze sobą w organizacyjno-ormalny sposób (wspólnota społeczna i polityczna);

  • pluralizm – różnorodność, niejednolitość społeczeństwa; doktryna polityczna zmierzająca do stworzenia dogodnych warunków dla funkcjonowania i rozwoju różnorodnych form życia społeczno-politycznego, jak i dotyczących sfery życia publicznego; konkretne rozwiązania urzeczywistniające tę doktrynę: wolność słowa i druku, swobodna krytyka władz, niezależność mediów, wielopartyjność, konkurencyjność partii, programów, idei, wolne wybory;

  • podolacy – ugrupowanie wschodnio-galicyjskich konserwatystów; stojąc na gruncie autonomii Galicji p. zwalczali narodowy ruch ukraiński, a potem związali się z endecją (XIX/XX w.); działacze: A. Gołuchowski (senior), W. Dzieduszycki, D. Abrahamowicz;

  • podymne – podatek w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, płacony od 1629 r. od każdego domu mieszkalnego, zamieniony w 1775 r. na podatek od każdego komina („dymu”), zlikwidowany z upadkiem Polski;

  • pogłówne – podatek w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej płacony przez wszystkich, dosłownie od „głowy”, jego wymiar był stosunkowo niski, od 1498 r. miał powszechny charakter; jego specyficzną odmianą było świętopietrze;

  • Polisario – nazwa organizacji narodowowyzwoleńczej Sahary Zachodniej, powstałej w 1973 r., toczyła walkę z kolonizatorami hiszpańskimi, po ich wycofaniu: z Marokiem i Mauretanią (1976), w 1979 r. Mauretania zrezygnowała ze „swojej” części Sahary Zachodniej i odtąd „Polisario” czerpiąc pomoc z Algierii prowadziło walkę z Marokiem;

  • Polskie Państwo Podziemne (1939-45) – określenie konspiracyjnych struktur politycznych i wojskowych sprawujących władzę w okupowanej Polsce, na mocy upoważnienia legalnych władz RP na obczyźnie (rządu emigracyjnego) i lojalnych wobec nich;
    • wcześniej powstały struktury wojskowe: SZP (Służba Zwycięstwu Polsce), przekształcona w 1940 r. w Związek Walki Zbrojnej, ten przemianowany na AK (1942);
    • struktury polityczne wyklarowały się na bazie Rady Głównej Obrony Narodowej (RGON), rozbitej przez aresztowania i PKP (Politycznego Komitetu Porozumiewawczego), z którego wyłoniła się Delegatura Rządu na Kraj (1940) z delegatem rządu na czele (od 1944 miał rangę wicepremiera);
    • komendanci SZP–ZWZ–AK: gen, M. Tokarzewski, gen. S. Rowecki „Grot”, gen. T. Komorowski „Bór”, gen. Okulicki „Niedźwiadek”;
    • delegaci rządu: C. Ratajski, J. Piekałkiewicz, S. Jankowski, S. Korboński; na bazie PKP i późniejszej Krajowej Reprezentacji Politycznej w 1944 r. powstało ciało o charakterze podziemnego parlamentu – RJN (Rada Jedności Narodowej) z Kazimierzem Pużakiem na czele;

  • pontyfikat – urzędowanie i sprawowanie funkcji przez papieży, czyli zwierzchników Kościoła rzymskokatolickiego:

  • populizm – ruch polityczny i „doktryna” operująca prostymi, trafiającymi do przekonania hasłami, często o emocjonalnym zabarwieniu; skierowana do szerokich mas i wyobraźni zwykłych, przeciętnych ludzi; często populizm staje się narzędziem do zdobycia władzy przez polityków odwołujących się do popularnych wśród ludu haseł; populizm neguje tradycyjne autorytety;

  • poradlne – do XIII stulecia jedna z danin płaconych lokalnym władzom, ustalana na bazie jednostki opodatkowania, tutaj obszaru obrabianego radłem; w XIV w. taką nazwę przyjął podatek gruntowy płacony przez szlachtę i kościół (2 miary zboża i 11 groszy); zredukowany w 1374 (przywilej koszycki) do 2 gr od łana; poradlne – zwane też łanowym w 1629 r. zastąpiło podymne;

  • POW (Polska Organizacja Wojskowa) – konspiracyjna organizacja wojskowa powołana z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w październiku 1914 r. powstała z połączenia Polskich Drużyn Strzeleckich i Związku Strzeleckiego; początkowo działała w Królestwie, potem Galicji i Rosji, w 1918 r. objęła swym zasięgiem także Wielkopolskę, a w 1919 r. Górny Śląsk; celem było przygotowanie kadr na czas ewentualnej akcji powstańczej; komendantem głównym był do lipca 1917 r. Piłsudski, potem Edward Rydz-Śmigły; część członków POW wstąpiła w 1915 r. do legionów;

  • powstanie – zrywy narodowo-wyzwoleńcze bądź rebelie przeciwko znienawidzonej, narzuconej bądź bezwzględnej władzy, których celem jest stworzenie niepodległego państwa lub powołanie cieszących się poparciem społecznym władz; istotą powstań jest ich osadzenie w konkretnych lokalnych realiach i poparcie udzielane przez liczące się odłamy społeczeństwa; powstania w dziejach Polski: kościuszkowskie (1794), listopadowe (1830-31), krakowskie (1846), styczniowe (1863-64), chłopskie zwane rabacją w 1846 w Galicji; powstania wielkopolskie (1806, 1848 i 1918-19), powstania śląskie (1919, 1929, 1921); jedynym zwycięskim było wielkopolskie z lat 1918–19;

  • poznański czerwiec 1956 – strajk generalny w Poznaniu i masowa demonstracja uliczna 28.06.1956, która przerodziła się w walki uliczne, bliskie lokalnemu po–wstaniu zbrojnemu; centrum protestu to zakłady im. H. Cegielskiego (wówczas Stalina); nie załatwione od 1953 r. postu–laty załogi stały się katalizatorem protestu; w walkach zginęło ok. 100 osób; wypadki czerwcowe były ważnym impulsem do demokratycznych przemian polskiego października 1956 r.;

  • Powszechny Program Prywatyzacji (PPP) – koncepcja powszechnego uwłaszczenia, opracowana przez zespół pod kierownictwem Janusza Lewandowskiego, PPP został uchwalony przez Sejm w 1993 r., wdrożony w życie w 1995 r.;

  • Polska Partia Robotnicza (PPR) – komunistyczna partia powołana do życia w styczniu 1942 r. przez zrzuconych w okolicy Warszawy wyszkolonych aktywistów Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej), którzy nawiązali kontakty z działaczami rozwiązanej w 1938 r. KPP; nazwa partii miała sugerować, że to zupełnie nowa formacja polityczna o ogólnokrajowym charakterze; w celu kamuflażu typowego wówczas dla polskich komunistów, unikała w programie haseł typowo komunistycznych, akcentując głównie walkę zbrojną z okupantem i ogólnodemokratyczny charakter, początkowo gotowa była uznać rząd emigracyjny, a to pewnie dlatego, żeby wejść w struktury PPP i przejąć nad nimi kontrolę; prowadzono nawet w tej sprawie rozmowy z Delegaturą Rządu, zakończone fiaskiem (poważne różnice stanowisk); po ich zawieszeniu PPR nastawiła się na samodzielne przejęcie władzy tworząc na przełomie 1943/44 alternatywny organ władzy – KRN; partia stała się też główną siłą PKWN, potem rządu Tymczasowego i TRJN, w 1948 r. po wymuszonym połączeniu z PPS przekształciła się w PZPR; liderzy: M. Nowotko, B. Mołojec, P. Fin–der, W. Gomułka, B. Bierut; nie uniknęła walk frakcyjnych: zabicie Nowotki przez braci Mołojców i z kolei ich likwidacja przez Komitet Centralny czy potem spór Gomułki z Bierutem i innymi dogmatykami w przededniu połączenia PPS i PPR;

  • praca organiczna – działania na rzecz podniesienia stanu ekonomicznego, oświaty, kultury i poziomu życia, co miało stworzyć lepsze warunki do rozwoju bytu narodowego;

  • „Praska wiosna” – okres politycznej odwilży i prób demokratyzacji ustroju komunistycznego w Czechosłowacji między styczniem a sierpniem 1968 r., gdy I sekretarzem partii był Alexander Dubczek; zdławiona przez interwencję państw Układu Warszawskiego 21.08.1968 r.;

  • prawica – ruchy i partie polityczne akceptujące i popierające gospodarkę rynkową (kapitalizm) oraz będące zwolennikami tradycyjnych wartości (rodzina, religia, państwo, naród); 

  • prohibicja – wydany przez państwo ustawowy zakaz, prowadzenia określonej działalności gospodarczej i społecznej, najgłośniejszą prohibicją w historii była całkowita prohibicja alkoholowa w USA w latach 1920-33 (wprowadzono decyzją Kongresu w 1919 r.); często i wręcz stale łamana przez gospodarcze podziemie (mafia i jej boss – Al Capone) czerpiąc z tego wielkie zyski; nieefektywna; zniesiona w 1933 r.;

  • praca najemna – typowa dla kapitalizmu, choć nie tylko, wówczas w każdym razie tak nazywana, aktywność zawodowa, która staje się wymiernym na rynku towarem, opłacanym w zależności od kwalifikacji i podaży (ilość potencjalnych pracowników) tudzież istniejących praw socjalnych bądź ich braku;

  • prawa kardynalne – podstawowe zasady ustrojowe Polski przedrozbiorowej nadrzędne wobec ustaw, gwarantujące przywileje szlacheckie, liberum veto, wolną elekcję, artykuły henrykowskie, pacta conventa, władzę ziemian nad chłopami, akt unii polsko-litewskiej; powtórzone i zebrane, a potem uchwalone na odrębnym sejmie (radomskim) w styczniu 1768 r. pod naciskiem Rosji, aby uniemożliwić reformy polityczne; miały charakter „ustaw wieczystych”, czyli parakonstytucji;

  • prawo – zespół sformalizowanych norm, nakazów i zakazów funkcjonujących w danym państwie i przez władze państwa stworzonych i sankcjonowanych (groźba przymusu); wyróżnia się p. stanowione i naturalne;

  • prawo salickie – z jednej strony jeden z najstarszych kodeksów prawa zwyczajowego (tzw. „Lex Salica”) konkretnie Franków salickich z początku VI w. n.e. (65 artykułów); z drugiej zasada sukcesji tronu wykluczająca dziedziczenie go przez kobiety i przenoszenie przez nie praw do korony; obowiązywało m.in. w dawnej Francji, Rzeszy Niemieckiej, Polsce, Węgrzech; wyprowadzone z praw spadkowych Franków salickich;

  • prawosławie – jedno z głównych wyznań chrześcijańskich, wschodnia odmiana chrześcijaństwa, zwana też ortodoksją, ukształtowała się na fundamentach kultury greckiej i wzbogaciła wpływami różnych kultur narodowych, głównie rosyjskiej; rozłam między chrześcijaństwem wschodnim a zachodnim narastający już od pewnego czasu wskutek różnic liturgicznych i kwestii prestiżowych (sprawa prymatu w Kościele) nastąpił w 1054, gdy zwierzchnicy obydwu odłamów (biskupi Rzymu i Konstantynopola) obłożyli się nawzajem klątwami; konflikt stopniowo narastał, doszły do tego urazy i resentymenty (np. IV krucjata, obawy o chęć przeciągnięcia części wiernych); po Soborze Watykańskim II pewne odprężenie, w 1965 r. zdjęcie klątw; typowy dla prawosławia jest jego silniejszy związek z władzą państwową, co stanowi następstwo bizantyńskiego cezaropapizmu;

  • preambuła – uroczysty wstęp do właściwego aktu normatywnego, zazwyczaj konstytucji, objaśniający główne cele, zasady aktu bądź odwołujący się do tradycji i wartości, na których ów akt ma być oparty;
     
  • predestynacja – inaczej przeznaczenie, doktryna religijna zakładająca, że losy człowieka są z góry określone przez Boga; elementy jej pojawiły się już we wczesnym chrześcijaństwie (św. Augustyn), a rozwinął tę koncepcję w okresie reformacji Kalwin;

  • prekaria – w średniowieczu oznaczało nadanie chłopom ziemi przez możnego feudała bądź Kościół w zamian za czynsz i pańszczyznę, początkowo na czas określony potem dożywotnio; też użytkowanie majątku kościelnego (ziemi) przez rycerstwo i duchowieństwo;

  • prekolumbijska epoka i sztuka – tym mianem określa się okres w dziejach obu Ameryk: przed pojawieniem się tam białych odkrywców i konkwistadorów na przełomie XV/XVI w.; w Ameryce Środkowej i Południowej rozwinęły się wspaniałe cywilizacje Azteków (Meksyk) czy Inków (Peru, Ekwador, część Boliwii i Chile); sztuka zaś to dorobek artystyczny mieszkających tam ludów i cywilizacji do czasu podboju przez Hiszpanów, Portugalczyków czy innych europejskich narodów;

  • pretor (pretorzy) – w starożytnym Rzymie od 367 p.n.e. wyższy urzędnik zastępujący konsulów pod ich nieobecność, interpretator prawa, odpowiedzialny za funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, wybierany na rok (dokonywały tego komicje centurialne); liczba ich wzrastała do 18 w okresie cesarstwa; symbolem władzy pretora były „fasces” (strzały-rózgi) i niosący je liktorzy;

  • pretorianie – gwardia przyboczna w okresie cesarstwa chroniąca osobę władcy – pryncepsa (cesarza), utworzona przez Oktawiana;

  • prezydent – konstytucyjna, oficjalna głowa państwa w systemach i państwach republikańskich; w zależności od warunków i miejscowych tradycji rozporządza różnym zakresem władzy od funkcji tylko reprezentacyjnych (np. Polska lat 1922–26, Niemcy, Austria, Słowacja, Czechy) po rzeczywiste zwierzchnictwo nad władzą wykonawczą (np. USA, Rosja, Francja);

  • prymas – tytuł i godność w Kościele rzymsko-katolickim związana z konkretną metropolią kościelną (arcybiskupstwem), dająca pierwszeństwo nad innymi biskupami; w Polsce tradycyjnie taką „stolicą” biskupią jest Gniezno; tytuł prymasów Polski funkcjonuje od XV w.;

  • prynceps (princeps) – w starożytnym Rzymie pierwszy senator wyznaczany przez cenzora spośród byłych konsulów, od czasu Oktawiana i wprowadzenia przezeń pryncypatu jeden z tytułów panującego; w średniowieczu w okresie rozbicia dzielnicowego tak nazywano też najstarszych bądź zwierzchnich książąt;

  • pryncypat – 1) system (ustrój) polityczny w Rzymie wprowadzony przez Oktawiana, polegający na zachowaniu, de facto pozornym, instytucji republikańskich i demokratycznych, przy rzeczywistej dyktaturze jednostki, pozornie nie mającej najwyższej władzy, ale rządzącej za pośrednictwem oddanych sobie osób sprawujących państwowe urzędy; nazwa od tytułu pierwszego senatora-pryncepsa;
    2) system sprawowania władzy wprowadzony przez Krzywoustego w 1138; wg tej zasady władzę zwierzchnią miał sprawować najstarszy członek rodziny panującej, młodzi książęta – juniorzy posiadali za to suwerenność we własnych dzielnicach, princeps oprócz własnej dysponował również dzielnicą senioralną z Krakowem; kilkakrotnie naruszany, obalony ostatecznie w 1180 r. (zjazd łęczycki);

  • przesilenie grudniowe 1970 – głęboki kryzys społeczno-polityczny w Polsce w grudniu 1970 r. sprowokowany decyzją władz partyjno-państwowych o drastycznej podwyżce cen żywności; p.g. wywołało głębokie protesty na Wybrzeżu, najpierw w Gdańsku, potem w Gdyni, Elblągu i Szczecinie między 14 a 19.12.1970 r.; strajki i manifestacje, brutalnie stłumione przez władze, doprowadziły do śmierci co najmniej 50 ludzi; efektem politycznym stała się dymisja Gomułki i przejęcie władzy przez Edwarda Gierka;

  • przewrót majowy 1926 (zamach majowy 1926) – przejęcie władzy przez piłsudczyków drogą wojskowego zamachu stanu między 12 a 14.05.1926; marszałek Piłsudski wykorzystał własną charyzmę, niepopularność Witosa, rozczarowanie praktyką demokratyczną lat 20., p.m. zmusił rząd Witosa do dymisji; swój urząd złożył również prezydent Wojciechowski; skutkiem przewrotu majowego było objęcie władzy przez obóz piłsudczykowskigo (tzw. obóz sanacyjny);

  • przymierze – sojusz międzynarodowy o charakterze jedno – lub wielostronnym, zobowiązujący do wspólnej walki i pomocy wzajemnej:

  • pucz – przewrót wojskowy lub jego próba; zamach stanu, przewrót polityczny; od słowa niemieckiego „putsch” – uderzenie:

  • PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza – partia komunistyczna powstała na kongresie zjednoczeniowym w Warszawie w grudniu 1948 (PPS i PPR); do 1989 r. sprawowała faktyczne rządy w Polsce, monopolizując wszystkie sfery życia publicznego, zrastając się z organizmem państwa; obowiązywał wówczas nieformalny system nomenklatury, czyli przenikania osób mających zaufanie partii na wszelkie kierownicze stanowiska, od 1976 w konstytucji istniał zapis o sprawowaniu przez nią kierowniczej roli, co sankcjonowało w pewnym sensie totalitarne praktyki; do 1956 r. posiadała stalinowsko–dogmatyczny charakter, potem jej polityka lekko złagodniała, ale w okresie politycznych zaburzeń, partia sięgała po wypróbowane terrorystyczne metody w celu uratowania i zabezpieczenia swej wszechwładzy (1968, 1970, 1976, 1981 i następne lata); początkiem końca stał się kryzys lat 1989–81 połączony ze stanem wojennym, który uratował przejściowo partię przed zmieceniem ze sceny publicznej, nie odzyskała już jednak autorytetu, a „pieriestrojka” w ZSRR, zmniejszenie nacisku radzieckiego na Polskę i pogłębiający się kryzys społeczno-gospodarczy zmusił PZPR do rokowań z opozycją i oddania potem władzy (1989); uległa samorozwiązaniu w styczniu 1990 r.; liderzy: Bolesław Bierut (do marca 1956), Edward Ochab (1956). Władyslaw Gomułka (październik 1956 do grudnia 1970), Edward Gierek (do września 1981), Wojciech Jaruzelski (do czerwca 1989), Mieczysław Rakowski (do stycznia 1990);