• rabacja – antyfeudalne wystąpienie chłopów galicyjskich w lutym i marcu 1846 r., skierowane bezpośrednio przeciwko powstaniu krakowskiemu, o szlacheckim, głównie w Galicji, charakterze; r. inspirowała administracja austriacka (gubernator Stadion); objęła głównie Tarnowskie i Rzeszowskie; przywódcą był pochodzący ze wsi Smarzewice, Jakub Szela; po stłumieniu powstania chłopi przestali być potrzebni i ten ruch został spacyfikowany;

  • racja stanu – nadrzędny interes państwa, rozumiany jako dobro wspólne wszystkich obywateli i politycznych formacji; nie ma jakiejś obowiązującej jednej wykładni tego pojęcia; w polityce zasada racji stanu odnosi się do pewnych wartości i ich realizacji, niezbędnych do funkcjonowania państwa, jego bezpieczeństwa i przetrwania; najczęściej kojarzy się z polityką zagraniczną i np. może oznaczać zgodę głównych sił politycznych, zarówno rządzących, jak i opozycji w pewnych kwestiach, celach, działaniach, ponieważ istnieje przekonanie, że ewentualne spory mogłyby zaszkodzić interesom państwa; współcześnie rządzący powołują się na nią, gdy podejmują niepopularne decyzje, np. wprowadzają stan wyjątkowy, wojenny, zawieszają prawa obywatelskie i dokonują antykonstytucyjnych działań;

  • racjonalizm – prąd umysłowy, kierunek filozoficzny zakładający, że najważniejszą cechą i siłą człowieka jest rozum (łac. „ratio”), który też pełnił rolę głównego źródła poznania i prawdy, odrzucający zwłaszcza romantyczny czy dewocyjny irracjonalizm, a także empiryzm; za twórcę uchodzi filozof francuski Kartezjusz (XVI/XVII); wyróżnia się tzw. racjonalizm genetyczny (rozum jedynym źródłem poznania) oraz metodologiczny (aprioryzm, czyli wnioskowanie na podstawie odgórnego założenia, poznanie niezależne od doświadczenia);

  • Rada Europy – międzynarodowa organizacja powołana w 1949 r. z siedzibą w Strasburgu, skupia 40 państw; utworzona w celu obrony praw człowieka, demokracji, zawierania porozumień w skali całego kontynentu w celu stworzenia wspólnych norm i standardów demokratycznych; nieoficjalnym organem jest Europejski Trybunał Praw Człowieka; Polska jest członkiem od 1991 r.;

  • Rada Komisarzy Ludowych – Sownarkom – najwyższy wykonawczy organ sowieckiej władzy na szczeblu centralnym w latach 1917-46 (od 1946 Rada Ministrów ZSRR); szefowie: Lenin (do 1924), Rykow (1924-30), Mołotow (1930-41), Stalin (1941-46);

  • Rada Narodowa – organ opiniodawczy i doradczy rządu RP na uchodźstwie; funkcjonowała od grudnia 1939 do czerwca 1945; funkcję przewodniczących pełnili: Jan Paderewski, Stanisław Mikołajczyk. Stanisław Grabski; odtworzona w 1949, rozwiązana w 1991 r. po wyborze Lecha Wałęsy na prezydenta, podobnie jak Tymczasowa RJN;

  • Rada Nieustająca – w Rzeczypospolitej najwyższy organ administracyjny o charakterze rządowym powołany przez sejm w 1775 z inicjatywy Rosji, aby kontrolować króla (Stanisława Poniatowskiego); R.N. składała się z króla, 18 senatorów, 18 posłów; rozwiązał ją Sejm Czteroletni w 1789, reaktywowana w 1793 przez sejm grodzieński;

  • Rada Nordycka – forum współpracy i konsultacji parlamentów i rządów Danii, Islandii, Norwegii i Szwecji utworzone w 1952 r.; doroczne sesje odbywają się w stolicach państw członkowskich; ciało stosunkowo luźne i niezobowiązujące w porównaniu np. z Unią Europejską;

  • Rada Państwa – w PRL najpierw w latach 1947-52 jeden z naczelnych organów państwowych z prezydentem Bolesławem Bierutem na czele; a w latach 1952-89 kolegialna głowa państwa; podobne twory istniały w innych państwach komunistycznych; tak nazywał się też parlament Austro-Węgier złożony z Izby Panów i Izby Deputowanych; w Rosji w latach 1810-1906 organ doradczo-prawodawczy, a w latach 1906-17 wyższa izba parlamentu;

  • Rada Pięciuset – w starożytnych Atenach rada zajmująca się przygotowywaniem obrad zgromadzenia ludowego (eklezji) i załatwianiem bieżących spraw publicznych, powołana do życia poprzez reformy ustrojowe Klejstenesa (506 p.n.e.);

  • Rada Pomocy Żydom „Żegota” – specjalna komórka, organizacja, powołana przy Delegaturze Rządy na kraj w 1942 usiłująca pomóc eksterminowanym polskim Żydom (przewodniczyła Zofia Kossak-Szczucka); funkcjonowała do 1945 r.

  • Rada Regencyjna – formalnie najwyższy organ władzy wykonawczej powołany w Królestwie Polskim na mocy decyzji Niemiec i Austro-Węgier we wrześniu 1917 (następstwo aktu 5 listopada 1916); miała działać do czasu wyznaczenia monarchy; skład: arcyb. A. Kakowski, ks. Z. Lubomirski i hr. J. Ostrowski; działała do listopada 1918, tworząc w ciągu roku istotne zręby państwowości polskiej;

  • rasizm – doktryna; poglądy oparte na pseudonaukowych teoriach o nierówności ras; wg. r. istnieją rasy wyższe i niższe, pierwsze mają prawo do panowania nad drugimi, zobowiązanymi do służenia „lepszym” od siebie; na rasizmie m.in. budowali swoją teorię–doktrynę naziści; państwową ideologię w postaci aparthaidu , przejęła RPA (za rządów Partii Narodowej – 1948-94 r.);

  • ratyfikacja– uprawomocnienie; nadanie mocy prawnej umowie międzynarodowej przez właściwe organy danego państwa (parlament, prezydent, szef rządu – w zależności od porządku konstytucyjnego);

  • raznoczyńcy – określenie wywodzących się z różnych środowisk społecznych (różnych „czynów” – słowo z j. ros.) spiskowców działających w okresie rządów Mikołaja I w Rosji w latach 30 i 40. XIX w .(np. M. Czernyszewski);

  • realpolitik– określenie polityki przyjmującej założenia tzw. realizmu politycznego, który liczy się z aktualnym układem sił, możliwościami własnymi partnerów i co najważniejsze – przeciwników; popularną dewizą takiego stylu uprawiania polityki jest „cel uświęca środki”; teoretyczne podstawy stworzyli: N. Machiavelli, V. Pareto, G. Mosca, R. Michales; brutalnym przykładem realpolityki w praktyce byłaby II wojna światowa i polityka aliantów wobec Polski czy stosunki między sojusznikami;

  • rebelia – bunt, powstanie przeciwko legalnej władzy; r. może być wyrazem opozycji grup społecznych, których postulaty nie zostały uwzględnione; źródłem rebelii (rewolty) może być desperacja społeczeństwa w skali lokalnej, bądź ogólnopaństwowej;

  • reelekcja – ponowny wybór polityka, na kolejną kadencję (np. prezydenta) bądź ponowne zwycięstwo danej formacji politycznej;

  • referendarz – w przedrozbiorowej Polsce (od 1507 r.), specjalny urzędnik koronny, odbierający wpływające do króla (na ręce kanclerzy) supliki, petycje; urzędnicy ci prezentowali monarsze skargi ludności ; od końca XVI w. w dobrach królewskich sądzili chłopów;

  • referendum – jedna z form tzw. demokracji bezpośredniej polegająca na głosowaniu powszechnym obywateli nad konkretną sprawą, niezależnie od decyzji organu przedstawicielskiego (parlamentu); najczęściej referendum organizuje się w przypadku spraw istotnych dla narodu, państwa (np. zatwierdzenie konstytucji, kwestie sojuszy międzynarodowych, istotnych reform itd.), bądź kontrowersyjnych (np. sprawa aborcji – Włochy w 1974 r., czy rozwodów – Irlandia 1995);

  • reforma polityczna – proces ewolucyjnych zmian politycznych prowadzący do przekształcenia systemu, bądź zastąpienia go innym; np. w Polsce zapoczątkowana rozmowami i porozumieniami tzw. „okrągłego stołu”;

  • reforma rolna – w okresie odchodzenia od feudalizmu w wielu państwach europejskich przeprowadzono odgórnie reformy rolne, które miały na celu uwłaszczenia chłopów użytkujących ziemię; w zależności od uwarunkowań lokalnych, areał ziemi otrzymywała grupa bezrolnych (np. w Prusach reforma ich nie objęła; w Austrii i Rosji w dużym stopniu tak); wieka r.r. miała miejsce w Polsce w okresie 20-lecia międzywojennego i po wojnie w 1944 r.; czasami r.r. ma wyraźnie polityczny charakter, ma na celu zdobycie poparcia wsi dla zamierzeń politycznych rządzących, np. austriacka z 1848, rosyjska z 1864, jak i wcześniejsza powstańcza z 1863, czy komunistyczna (PKWN-owska) w 1944 r.; ogólnie r.r. to zmiana struktury własności ziemi;

  • reformacja – wielki ruch religijny, polityczny i społeczny w XIV w. zmierzający do reformy i przekształceń Kościoła; w efekcie doprowadził do rozłamu i podziałów w chrześcijaństwie zachodnim; zapoczątkowany został wystąpieniem Lutra w 1517 r.,; znalazł naśladowców w innych krajach; w wyniku reformacji powstały Kościoły protestanckie niezależne od Rzymu;

  • regalia – prawa i przywileje przysługujące tylko i wyłącznie władcy, np. górnicze, mennicze, targowe, łowieckie, rybołówcze, oznaki władzy monarszej w postaci insygniów;

  • regencja, regent – okres małoletniości monarchy, który odziedziczył tron, a ze względu na wiek nie może sprawować rządów; w tym okresie rządzi państwem oficjalnie wyznaczony opiekun (ktoś z rodziny panującego króla lub specjalnie powołana osoba, mogą to być także osoby pełniące rolę tymczasowej najwyższej władzy wykonawczej – np. Rada Regencyjna; regentem nazywa się osobę sprawującą regencję (częsty przypadek w historii, choćby Francji);

  • regiment – w dawnej Polsce jednostka bojowa piechoty, porównywalna z pułkiem, licząca od 200 do 2 000 żołnierzy; po 1794 termin ten zanika;

  • regimentarz – w XVII-wiecznej Rzeczypospolitej pełnił funkcję hetmana; najbardziej znanym w historii był Stefan Czarniecki, który dopiero na łożu śmierci doczekał się buławy hetmańskiej (żył w latach 1599-1665);

  • regionalizm – z jednej strony tendencja i działania polegające na decentralizacji władzy i powiększaniu samodzielności, niekiedy wprowadzeniu autonomii danych okręgów – obszarów terytorialnych; z drugiej strony w stosunkach międzynarodowych oznacza działania wspólne kilku (minimum dwóch) państw w konkretnych dziedzinach, co przynosi stronom określone korzyści, może też oznaczać działania w kierunku zorganizowania wspólnych ponadnarodowych instytucji, a nawet zrębów władzy;

  • rejestr– spis, stan końcowy Kozaków na służbie i żołdzie Rzeczypospolitej w okresie XVI-XVII w.; stąd nazwa tzw. Kozacy rejestrowi;

  • rekonkwista – mianem tym określano odzyskiwanie przez chrześcijan terenów Pół. Iberyjskiego zajętych przez muzułmanów w 711-718; za legendarny początek uchodzi bitwa asturyjskiego księcia Pelayo pod Covadondga (718 r.). Faktycznie zapoczątkował ją Karol Wielki wypierając muzułmanów za rzekę Ebro w końcu VIII w.; na ziemiach wydartych wyznawcom islamu powstały państwa: Asturia, Aragonia, Kastylia i Leon oraz Portugalia; punktem zwrotnym stał się rozpad kalifatu kordobańskiego w 1031 r., co ułatwiło walkę z księstwami (emiratami) arabskimi, a potem zwycięska bitwa pod Las Navas de Tolosa 1212 r. Ostatnim akordem rekonkwisty stało się opanowanie emiratu Grenady w 1492 r.; na odzyskanych ziemiach uformowały się: Portugalia oraz Hiszpania (z połączenia Kastylii oraz Aragonii);

  • religia – stosunek człowieka do różnie pojmowanej sfery świętości – tzw. sacrum, wyrażający się w wierze, czynnościach  – praktykach religijnych (kult) lub w wymiarze indywidualnych przeżyć (mistyka); doktryna religijna zawiera poglądy dotyczące natury świata, człowieka, sfery sacrum i konkretnych wymiarów kultu; większość wspólnot religijnych zorganizowana jest w sformalizowanych „Kościołach”; główne religie świata: chrześcijaństwo (podstawowe odłamy to katolicyzm, prawosławie, protestantyzm), islam, judaizm, hinduizm, buddyzm;

  • reprezentacja polityczna – posiadanie przez formację polityczną (ruchy, partie, stronnictwa), społeczność lokalną czy też grupę etniczną lub narodową, własnych przedstawicieli we władzach państwa, (np. parlamentach czy władzach wykonawczych – rządach);

  • republika – forma państwa i jego ustroju przeciwstawna monarchii, w której najwyższa władza sprawowana jest przez organ jednoosobowy lub kolegialny, powoływany na określony czas (kadencyjność) w wyborach pośrednich lub bezpośrednich; zaistniała w starożytności (Rzym na pewnym etapie dziejów); w wielu krajach (Afryka, Azja, Ameryka Łacińska) republikańska forma rządów służy za osłonę rzeczywistej dyktatury; typowe instytucje republikańskie: wybieralny prezydent, parlament, rząd odpowiedzialny przed parlamentem bądź prezydentem; w zależności od relacji między nimi występują systemy rządów: parlamentarno-gabinetowy, prezydencki, kanclerski; np. w republice parlamentarnej główny ośrodek władzy znajduje się w parlamencie;

  • resort – oficjalne określenie ministerstwa lub wyodrębnionego organu administracji;

  • retorsja (retorsje) – odwetowe działania jednego państwa wobec drugiego, sankcjonowane prawem międzynarodowym;

  • rewizjonizm i rewizjoniści – 1) w dziejach doktryny marksistowskiej określano tak teoretyczne i praktyczne próby podważenia koncepcji i dogmatów klasyków, czyli Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina; w końcu XIX w. E. Berenstein odrzucił tezę o niezbędności rewolucji proletariackiej, potem dołączyli inni krytycy marksistowskiej ortodoksji: K. Kantsky i A. Millerand; mianem rewizjonistów, odrzucających przesadny wg nich nacisk komunistów na walkę klas, określono socjaldemokratów po rewolucji bolszewickiej – oczywiście był to punkt widzenia marksistów;
    2) w krajach realnego socjalizmu rewizjonizmem nazywano też próby liberalizacji doktryny i praktyki politycznej ze strony dogmatycznej większości kierownictwa partii; za rewizjonistów uchodzili też na „Wschodzie” zwolennicy eurokomunizmu w Europie Zachodniej;

  • rewolta – synonim rebelii, powstanie zbrojne, bunt;

  • rewolucja – gwałtowne, szybkie przemiany, głównie polityczne, w wyniku których powstaje nowa sytuacja; zbrojne przejęcie władzy, bądź zmiana systemu politycznego drogą przewrotu; znane i ważniejsze rewolucje:
    • angielska, o charakterze burżuazyjnym w latach 1640-60; choć najbardziej „rewolucyjna” faza przypadła na lata 1640-49, potem 11 lat republiki po straceniu Karola I Stuarta;
    • angielska zwana też „chwalebną” w 1688, gdy obalono ostatecznie Stuartów (Jakuba II); jej skutkiem stało się wprowadzenie monarchii konstytucyjnej;
    • bolszewicka 26.10./7.11.1917 r., obalenie Rządu Tymczasowego przez bolszewików;
    • belgijska z września 1830; Belgowie poderwali się wówczas przeciwko Holendrom likwidując jedno z postanowień systemu wiedeńskiego; ostatecznie wywalczyli niepodległość w 1831r.;
    • francuska (wielka burżuazyjna) z lat 1789-1799,doprowadziła do obalenia monarchii Burbonów (1792), zaprowadzenia republiki, dyktatury jakobinów, a po niepopularnych rządach Dyrektoriatu, do dyktatury Bonapartego (1799);
    • francuska z lipca 1830, obaliła Burbonów i wyniosła na tron Ludwika Filipa Orleańskiego;
    • francuska z lutego 1848 r.; obaliła rządy Ludwika Filipa, zaprowadziła republikę burżuazyjną;
    • niderlandzka, będąca bardziej antyhiszpańskim powstaniem 1566-1609, niż rewolucją, wystąpiły w nim pewne elementy rewolucji burżuazyjnej; Hiszpania uznała niepodległość Niderlandów w 1648;
    • lutowa w 1917 r. w Rosji, miała miejsce na przełomie lutego i marca tegoż roku, doprowadziła do obalenia caratu i wprowadzenia republiki; uformowały się 2 ośrodki władzy: Rząd Tymczasowy i Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich;
    • rewolucja w okresie „Wiosny Ludów” w Prusach, Austrii w marcu 1848 r.;
    • rewolucja niemiecka, listopad 1818-styczeń 1919 obaliła monarchię (cesarstwo Hohenzollernów, cesarz Wilhelm II uciekł do Holandii); przyspieszyła koniec I wojny światowej; socjaldemokratyczny rząd republikański na czele z F. Ebertem stłumił w styczniu 1919 komunistyczną rewoltę (powstanie) na czele z Karlem Liebknechtem i óżą. Luksemburg; jej odpryskiem w Bawarii była tzw. Bawarska Republika Rad między kwietniem a czerwcem 1918r.;
    • węgierska; 21.03.-1.08.1919; była odpowiedzią Węgrów na ciężkie warunki pokoju, który musiały zawrzeć z Entantą jako były sojusznik Niemiec w ramach dualistycznej monarchii austro–węgierskiej; władzę przejęli na kilka miesięcy komuniści z Belą Kunem na czele tworząc tzw. Węgierską Republikę Rad; upadła pod ciosami wojsk rumuńskich, czeskich, francuskich i rodzimej kontrrewolucji; władzę przejął potem jako „regent” Miklos Horthy;
    • ewolucja kubańska 1956-59; obalenie gen. Batisty przez siły dowodzone przez Fidela Castro i zapoczątkowanie marksistowskiej orientacji.

  • rewolucja agrarna – określa się tym mianem zespół działań i procesów de facto ewolucyjnych w średniowieczu, które doprowadziły do intensyfikacji rolnictwa, wzrostu jego wydajności i produkcji; istotny wpływ miały na nią: nowe metody uprawy roli, narzędzia rolnicze nowej generacji: trwalsze (żeliwne) i lepsze, wzrost wiedzy rolniczej, rosnąca liczba ludności i potrzeby jej wyżywienia;

  • rewolucja kulturalna – zespół działań podjętych przez Mao Tse-tunga (Mao Ze-donga), historycznego lidera Komunistycznej Partii Chin (ChRL), którego autorytet osłabł w wyniku dogmatycznej polityki ekonomicznej („Wielki Skok”), w drugiej połowie lat 60.; oficjalny początek, dogmatycznej kampanii przeciw tzw. prawicom i oportunistom nastąpił w 1966; starzejący się przywódca posłużył się manipulowaną młodzieżą, z której tworzono oddziały tzw. „Czerwonej Gwardii” – hunweibinów, dokonującej samosądów; Mao odsunął niewygodnych działaczy takich jak: Teng (Deng) Siao-ping, Liu Szao-tsi, Peng Te-huaj i wielu innych; przypuszcza się, ze w toku maoistowskich czystek zginęło kilka milionów ludzi; zniszczeniu uległo wiele zabytków historycznych o dużej wartości artystycznej; upokorzono chińską inteligencję; rewolucja z różnymi fazami trwała niemal do końca życia Mao (1976), choć najkrwawszy etap zakończył się koło 1970.; istotną rolę w rewolucji kulturalnej odegrała armia, która spacyfikowała ruch hunweibinów;

  • rewolucja naukowo-techniczna – gwałtowne przemiany ilościowe i jakościowe w nauce od połowy XX w., które doprowadziły do wyjątkowego w historycznej skali powiązania nauki i techniki z przemysłem, powstania zupełnie nowych dziedzin naukowych, automatyzacji, komputeryzacji, miniaturyzacji, produkcji syntetyków, elektroniki, poszukiwań nowych rodzajów energii; negatywne skutki to: powstanie przeludnionych miast-molochów, degradacja środowiska naturalnego wraz z wodą i powietrzem, nadmierny rozwój motoryzacji, problemy z energią;

  • rewolucja przemysłowa – gwałtowne przemiany gospodarcze, które przybliżyły schyłek i upadek feudalizmu i narodziny nowego systemu ekonomicznego – kapitalizmu; złożyły się na nią takie zjawiska jak: tezauryzacja (nagromadzenie) kapitału, korzystny klimat społeczno-polityczny dla przedsiębiorczości, nowe źródła energii, wynalazki techniczne, nowe metody produkcji (technologie); faktyczna władza burżuazji; najwcześniej wystąpiła w Anglii w XVIII w.; doprowadziła do przemiany produkcji manufakturowej na skalę masową oraz narodzin dwóch antagonistycznych grup społecznych: burżuazji i robotników przemysłowych;

  • reżim – system rządów; w popularnej wersji czy interpretacji rząd stosujący bez–względne metody sprawowania władzy;

  • RJN – Rada Jedności Narodowej – jeden z organów Polskiego Państwa Podziemnego (PPP) powołany 8.01.1944 przez Delegata Rządu na Kraj; pełniła rolę organu doradczego i opiniodawczego Delegata Rządu; konspiracyjny parlament z Kazimierzem Pużakiem na czele; składała się z 17 członków: po 3 przedstawicieli głównych partii politycznych: PPS, SL, SN (endecji) i SP (Stronnictwa Pracy), Kościoła, organizacji społecznych i spółdzielczych; w marcu 1944 ogłosiła program „O co walczy naród Polski”; 1.07.1945 rozwiązała się; jej działalność kontynuowała na emigracji (oficjalnie do 1991) Tymczasowa RJN;

  • roczniki – annały; wczesna prymitywna forma kroniki historycznej, popularna w średniowieczu, ujmowała najważniejsze wydarzenia w porządku chronologicznym; najstarszy polski rocznik to „Rocznik kapitulny krakowski” (XII–XIIIw.);

  • rokosz – zw. też konfederacją; zjazd szlachty w celu zawiązania konfederacji przeciw królowi w imię zagrożonych swobód politycznych; to rewolta, bunt szlachty przeciw legalnej władzy monarszej w celu zmuszenia króla do ustępstw natury społeczno-politycznej bądź detronizacji; największe rokosze w dziejach Polski to:
    • w 1537 tzw. „wojna kokosza” czy też rokosz gliniański (od miejscowości Gliniany);
    • w latach 1606-7, tzw. rokosz Zebrzydowskiego;
    • w latach 1664-66, tzw. rokosz Lubomirskiego;
    • w latach 1715-17 w postaci konfederacji tarnogrodzkiej;

  • rozbicie dzielnicowe – zjawisko typowe dla okresu feudalizmu, będące następstwem decentralizacji władzy; osłabienie pozycji suwerena (seniora), czasem zanik władzy centralnej, zwane też rozdrobnieniem feudalnym; typowe dla całej Europy – poza Anglią; trwało od kilkudziesięciu do kilkuset lat (w Polsce prawie 200);

  • rozejm – zakończenie wojny bądź zawieszenie działań zbrojnych przez zgodę walczących stron, w formie pisemnej urnowy; np. rozejm (bliski kapitulacji jeśli chodzi o warunki) kończący I wojnę światową 11.11.1918 w Compiegne.

  • rozporządzenie z mocą ustawy – akt prawny niższego rzędu w stosunku do ustawy, posiada moc ustawową na podstawie decyzji parlamentu bądź interpretacji konstytucji; rozporządzenia są wydawane przez rząd, resortowych ministrów bądź głowę państwa (np. prezydenta – o ile upoważnia go do tego ustawa zasadnicza);

  • równowaga polityczna – pojęcie i określenie używane zarówno na wewnętrznej scenie politycznej, w odniesieniu do równoważenia się wpływów głównych sił politycznych, jak i w polityce międzynarodowej, gdy między państwami lub mocarstwami panuje stan równowagi sił – nie ma dominacji jednego państwa nad drugim; w okresie Kongresu wiedeńskiego stała się jednym z naczelnych haseł polityki europejskiej, ostatecznie zniesiona przez Napoleona;

  • Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO) – organizacja o charakterze opozycyjnym, powstała w 1977 (marzec), skupiająca postacie o różnych orientacjach politycznych i światopoglądowych; walkę o demokrację i przebudowę ustrojową łączył z koniecznością przestrzegania praw człowieka przez władze komunistyczne; liderzy ROPCiO: A. Czuma, L. Moczulski, M. Boruta-Spiechowicz, S. Kaczorowski, W. Ziembiński, A. Pajdak, ks. J. Zieja; niektórzy łączyli członkostwo w ROPCiO z przynależnością do „KOR–u”; w 1979 r. nastąpił rozłam na KPN (Konfederacja Polski Niepodległej) – grupa Moczulskiego, Ruch Młodej Polski – grupa gdańska z Aleksandrem Hallem na czele, Komitet Porozumienia na Rzecz Samoistnienia Narodu.

  • ruch społeczno-polityczny – z jednej strony zbiorowe i celowe działanie w określonej czasoprzestrzeni zmierzające do wprowadzenia zmian o charakterze strukturalnym, dotyczące funkcjonowania władzy politycznej, z drugiej, szeroka koalicja sił społeczno-politycznych dążąca do realizacji bieżących (rzadziej długofalowych) celów politycznych; często partie tworzą ruchy społeczno-polityczne; w najnowszych dziejach Polski, „Solidarność” w latach 1980-81 stanowiłaby przykład takiego ruchu;

  • ruch z Cluny – reformatorski ruch Kościoła, który narodził się w burgundzkim klasztorze benedyktyńskim w Cluny (ufundowanym w 910 r. przez księcia Wilhelma Pobożnego z Akwitanii), a potem rozszerzył się na całe chrześcijaństwo zachodnie; podstawowymi założeniami reformy była odnowa wspólnotowego życia klasztornego, podniesienie moralności księży i mnichów, pielgrzymki, śpiewy kościelne, procesje z obnoszeniem relikwii; po XII w. klasztor, jak i ruch z Cluny traci znaczenie;

  • rugi pruskie – nakaz opuszczenia Prus, a właściwie terytorium zjednoczonych Niemiec; bezwzględnie realizowana przez kanclerza Bismarcka polityka wypędzenia Polaków (i Żydów w mniejszym stopniu) nie posiadających obywatelstwa niemieckiego (czy wcześniej pruskiego), najczęściej pochodzących z Austro-Węgier i Rosji, w latach 1885-86; ogółem wypędzono około 26 tys. ludzi będących w większości robotnikami sezonowymi w wielkich majątkach junkierskich na wschodzie Rzeszy;

  • rusyfikacja – zespół działań administracyjnych, szykan i represji wobec społeczeństwa polskiego w celu jego wynarodowienia i likwidacji odrębności ziem polskich, w ramach imperium rosyjskiego, prowadzonych przez władze rosyjskie w XIX w. po przegranych powstaniach: listopadowymi styczniowym; szczególnie dotkliwe działania nastąpiły po powstaniu styczniowym, miały długofalowy charakter i były dokuczliwe oraz konsekwentne ;

  • RWPG – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej – organizacja mająca na celu koordynację gospodarczą państw socjalistycznych; utworzyły ją w 1949 r.: Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR, potem dołączyły: Albania, która wystąpiła z RWPG w 1961 r., NRD (1950), Mongolia (1962), Kuba (1972), Wietnam (1978). Faktycznie był to zbiurokratyzowany twór służący jako narzędzie radzieckiej dominacji i kontroli gospodarczej; rozwiązana w czerwcu 1991 po przemianach w krajach byłego bloku radzieckiego;

  • rynek – pojęcie ekonomiczne; oznacza ogół transakcji kupna i sprzedaży danego dobra bądź czynnika produkcji (ziemi, maszyn, nieruchomości, pracy itd.), zawieranych w określonym czasie, na określonym terytorium;
    kryteria podziału rynków wg :
    • zasięgu przestrzennego (lokalne, krajowe, międzynarodowe, światowe),
    • branż (czyli danego dobra, towaru),
    • zmian w czasie (stałe – stabilne, sezonowe, rozszerzające się),
    • wielkości obrotów (małe, średnie, wielkie);
    • według teorii ekonomii na rynki dóbr lub usług;

rynki uformowały się w wyniku procesu historycznego; w popularnym ujęciu mechanizmy rynkowe oparte na równoważeniu się podaży (ilości) z popytem (zapotrzebowaniem) kojarzą się z kapitalizmem;

  • rząd – naczelny, centralny organ władzy wykonawczej kierujący całością administracji państwowej; od 1992 r. w Polsce rząd powoływany jest przez prezydenta, na wniosek premiera, po uzyskaniu akceptacji sejmu (wotum zaufania);

  • rząd londyński (emigracyjny) czyli Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie – gabinet powołany 1.10.1939 przez prezydenta Władysława Raczkiewicza w Paryżu, po internowaniu przez władze Rumunii dotychczasowych najwyższych władz Rzeczpospolitej, zmuszonych do opuszczenia kraju po agresji III Rzeszy i ZSRR; kontynuacja polskiej państwowości w wymiarze prawa międzynarodowego; do lipca 1945 uznawany był przez większość krajów świata; w skład wchodzili politycy 4 partii: PPS, SP, SL, SN (endecja); przeżywał kryzysy: najpoważniejszy na tle porozumienia zawartego z ZSRR w lipcu 1941 r. przez Sikorskiego i Majskiego, siedzibami rz.l. były: Angres (do 18.06.1940 r.) i Londyn; funkcję premiera pełnili: Władysław Sikorski (do lipca 1943), Stanisław Mikołajczyk (do listopada 1944), Tomasz Arciszewski (formalnie do 1947 r.); po cofnięciu mu uznania przez kraje zachodnie działał dalej, początkowo prezesował mu jeszcze Arciszewski, potem
    • gen. T. Komorowski (do 1949),
    • T. Tomaszewski (do 1950),
    • gen. R. Odzierzyński (do 1954),
    • J. Hryniewski (1954),
    • S. Mackiewicz-Cat (do 1955),
    • H. Hanke (1955),
    • A. Pająk (do 1965),
    • A. Zawisza (do 1970),
    • Z. Muchniewski (do 1972),
    • A. Urbański (do 1976),
    • K. Sabbat (do 1986),
    • E. Szczepaniak do początku 1991 r.;

po wyborze Lecha Wałęsy na prezydenta zaprzestał działalności;

  • rząd lubelski lub Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej – ośrodek władzy powstały w Lublinie 7.11.1918 r. na czele z Ignacym Daszyńskim, aspirujący do roli ogólnokrajowego rządu, posiadający ograniczone wpływy o charakterze regionalnym; reprezentował głównie siły lewicowe (PPS i PSL „Wyzwolenie”), głosił program radykalnych reform społecznych; po powrocie Piłsudskiego z Magdeburga, Daszyński oddał władzę w jego ręce (12.11.1918);

  • Rząd Tymczasowy RP – organ władzy wykonawczej powstały na bazie PKWN (w nocy z 31.12.1944 na 1 stycznia 1944), uznany przez ZSRR, potem Czechosłowację i Jugosławię; jego szefem był Edward Osóbka-Morawski; funkcjonował do 28.06.1945 do powstania TRJN (Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej); przejściowo siedzibą był Lublin, stąd niekiedy zwany lubelskim;

  • Rząd Tymczasowy w Rosji 1917 – tymczasowy organ władzy państwowej szczebla centralnego powstały po obaleniu i załamaniu caratu, istniał między luty 1917, obalony przez bolszewików; zapoczątkował demokratyczne przemiany, ale poprzez kontynuację niepopularnej wojny stracił społeczne zaufanie; jego szefami byli książę Lwow i socjalista Kiereński; błędy i zaniedbania gabinetu (wojna, sprawa reformy rolnej) wykorzystali bezwzględnie bolszewicy zdobywający przewagę w radach robotniczych i żołnierskich; Rz.T. stanowił szeroką koalicję sił centro-lewicowych, przejściowo nawet liberalnych (kadeci);

  • rządy narodowe (Rząd Narodowy) – najwyższe organy władzy w polskich powstaniach narodowych:
    • listopadowym (powołany 30.XI.1831, działał do października),
    • krakowskim (luty 1846, funkcjonował kilka dni, potem dyktatura Tyssowskiego),
    • styczniowym (istniał od 22.01. do 17.10.1863; przerwami były dyktatury Mierosławskiego i Langiewicza; końcem przejęcie władzy przez R. Traugutta);

  • Rzecznik Praw Obywatelskich – organ powołany w 1987 r., wyspecjalizowany i ukierunkowany na ochronę praw i swobód obywateli naruszanych przez administrację; wyboru rzecznika dokonuje Sejm za zgodą Senatu na 4-letnią kadencję;
    rzecznikami byli:
    • Ewa Łętowska,
    • Tadeusz Zieliński,
    • Adam Zieliński;
    • Andrzej Zoll;
    • Janusz Kochanowski;
    • Irena Lipowicz;7.
    • Adam Bodnar (obecnie)

  • Rzesza Niemiecka – nazwa państwa niemieckiego
    • I Rzesza (Stara Rzesza) inaczej Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego 962-1806;
    • II Rzesza inaczej Cesarstwo Niemieckie pod rządami Hohenzollernów 1871-191;
    • III Rzesza, nazwą nawiązująca do dawnej tradycji, 1933-45;