• Nzakony rycerskie – organizacje religijne skupiające rycerstwo powstające od XII w. w Palestynie oraz Półwyspie Iberyjskim w celu walki z niewiernymi, głównie muzułmanami;
    Największe zakony to:
    • templariusze,
    • joannici – późniejsi kawalerowie rodyjsci i maltańscy,
    • Krzyżacy

  • zakony żebrzące – zakony powstałe w XIII w. utrzymujące się z dobrowolnych wpłat, datków, darowizn: (franciszkanie i dominikanie) oraz późniejsze odłamy: obserwanci, bernardyni, kapucyni, reformaci, a wśród żeńskich: klaryski, dominikanki, karmelitanki;

  • zamach stanu – przewrót polityczny dokonany z użyciem siły, często za pomocą wojska, najczęściej przeprowadzony przez osoby, czy grupy wywodzące się z elity władzy, w danym momencie odsunięte na boczny tor; celem z. jest przejęcie władzy;

  • zasadźca – w średniowiecznej Polsce osoba organizująca werbunek osadników i całą akcję kolonizacyjną na zamówienie feudała; z. zwany był także lokatorem; zwykle stawał się sołtysem (wsi) bądź wójtem (miasta);

  • Zgromadzenie Narodowe – nazwa ciał ustawodawczych w wielu państwach; ziemie odzyskane – określenie ziem odzyskanych po II wojnie światowej przez Polskę, czyli obszarów zachodnich i północnych obecnej RP; w skład tych ziem wchodzą: Śląsk Dolny, Śląsk Opolski, Ziemia Lubuska, Pomorze Zachodnie i Środkowe, Gdańsk, Warmia i Mazury;

    • w 1789 r. we Francji utworzone przez posłów stanu trzeciego do Stanów Generalnych, też w tym samym kraju parlament francuski w latach 1871-75;
    • w Niemczech parlament zwany też frankfurckim w 1848 r. oraz parlament obradujący w Weimarze w latach 1919–20;
    • w Polsce w latach 1922-35 wspólne posiedzenie sejmu i senatu w celu wyboru prezydenta i uchwalenia konstytucji; od 1989 również wspólne zebranie obu izb parlamentu; 

  • zimna wojna – stosunki międzynarodowe charakteryzujące się konfrontacją, rywalizacją i stałym konfliktem, który może, przerodzić się w konflikt zbrojny; taka sytuacja istniała po zakończeniu II wojny światowej – konflikt między ZSRR a państwami zachodnimi pod przywództwem USA; przyczyn należałoby szukać w różnicach interesów, hegemonistycznych dążeniach ZSRR, odmiennych ideologiach; z.w. zaowocowała wieloma lokalnymi konfliktami zbrojnymi, wyścigiem zbrojeń, podziałem na rywalizujące bloki polityczno-militarne;
    Etapy i czas trwania:
    • 1945-47 przesłanki zimnej wojny tj. narastanie sporów;
    • 1947-50 nasilenie się konfliktów i właściwy jej (tj. zimnej wojny) początek;
    • 1950-53 okres wojny koreańskiej i wysokiego napięcia między supermocarstwami;
    • 1953-56 okres krótkiego odprężenia;
    • 1957-62 kolejne nasilenie się sporów, spotęgowane skutkami rewolucji kubańskiej, początek rywalizacji radziecko-chińskiej;
    • 1963-69 próby odprężeniowe, ale też zaangażowanie się supermocarstw w konflikty peryferyjne (Wietnam – USA, Chiny – ZSRR);
    • 1970-79 faza odprężenia porozumienia rozbrojeniowe, konferencja w Helsinkach;
    • 1979-85 kolejny okres konfrontacji zapoczątkowany sowiecką interwencjąw Afganistanie;
    • 1985-91 okres wygasania zimnej wojny i konfliktów lokalnych (Afryka Południowa, Nikaragua, Kambodża; Bliski Wschód, Afganistan), zgoda ZSRR na zjednoczenie Niemiec oraz rozpad Związku Radzieckiego;
  • Złota Bulla – 1) przywilej wydany przez króla węgierskiego Andrzeja II w 1222 r. gwarantujący rycerstwu (szlachcie) takie same prawa, jakie posiadali możni, wraz z prawem oporu przeciw władzy; obniżnie podatków;
    2) akt prawny wydany przez cesarza Karola IV Luksemburskiego w 1356 r. na sejmie Rzeszy w Norymberdze regulujący prawo i sposób obierania króla niemieckiego (przyszłego cesarza), które miało przysługiwać 7 elektorom: królowi czeskiemu, palatynowi Nadrenii, margrabiemu brandenburskiemu, księciu saskiemu i 3 arcybiskupom: Moguncji, Trewiru i Kolonii; otrzymywali oni prawa suwerennych władców;

  • Złota Orda – państwo mongolskie powstałe w latach 40. XIII w. w zachodniej części imperium Czyngis-chana (stolica Saraj, potem Kazań); w 1227 r. Czyngis podzielił imperium na 4 części; zachodnia zwana niekiedy chanatem kipczackim przekształciła się w Złotą Ordę pod władzą wnuka Czingis-chana – Batu-chana; Z.O. podbiła Ruś w latach 30. XIII w., a w 1241 r. zorganizowała najazd na Węgry, Czechy i Polskę; w końcu XIV w. państwo mongolskie znalazło się w kryzysie wewnętrznym, ponosząc liczne porażki ze strony rosnącej w siłę Moskwy (1380 r.), na przełomie XIV i XV w. nastąpił rozpad Złotej Ordy na Ordę Nogajską oraz chanaty: astrachański, kazański, krymski, syberyjski; między XVI a XVIII w. wszystkie chanaty zostały podbite przez Moskwę;

  • „złota wolność” – określenie systemu demokracji szlacheckiej, swobód i przywilejów, jakimi szlachta cieszyła się w tym okresie;

  • ZOMO (Zmotoryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej) – specjalne jednostki MO (Milicji Obywatelskiej) w okresie PRL (od lat 60.) wyspecjalizowane w tłumieniu rozruchów i protestów społecznych; akcje ZOMO cechowała brutalność, osławione stały się tzw. ścieżki zdrowia, czyli przepuszczanie przez szpaler funkcjonariuszy bijących pałkami uczestników strajków i zamieszek;

  • zoroastryzm (zaratustrianizm) – religia stworzona przez perskiego działacza religijnego Zaratustrę żyjącego na przełomie VII-VI w. p.n.e.; osią tego wyznania jest dualizm świata, konflikt między dobrem – światłem, a złem – ciemnością;

  • Związek Walki Młodych (ZWM) – młodzieżowa organizacja komunistyczna, przybudówka PPR; wraz z GL, ZWM prowadził walkę zbrojną z okupantem hitlerowskim, funkcjonował w latach 1943-48; przywódcy: H. Szapiro („Sawicka”), J. Krasicki, Z. Jaworska;

  • Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) – podziemna organizacja wojskowa powołana rozkazem premiera i naczelnego wodza, gen. Władysława Sikorskiego 13.11.1939 r. na bazie SZP; ZWZ podzielony został na 6 odcinków – obszarów; oficjalnym komendantem był gen. Kazimierz Sosnkowski (do 30.06.1940 r.), ale z racji oddalenia od kraju, ster organizacji znajdował się w rękach gen. Stefana „Grota” Roweckiego (od stycznia 1940 r.); w 1942 r. ZWZ został przemianowany na AK;

  •  zwinglizm – jedna z protestanckich doktryn religijnych sformułowana przez U. Zwingliego (1484-1531), bliska luteranizmowi; Kościół składał się tylko z wybranych, a sakramenty były znakami przynależności do Kościoła;

Ż

  • żakeria – powstanie chłopskie we Francji o antyfeudalnym charakterze w 1358 r., w okresie wojny stuletniej, brutalnie spacyfikowane;

  • żandarmeria – w wielu państwach europejskich w XIX i XX w. specjalne oddziały policji zorganizowane na styl wojskowy;

  • żelazna kurtyna – określenie z marca 1946 r. wypowiedziane przez Winstona Churchilla w przemówieniu na uniwersytecie w Fulton (USA), uważane prze niektórych za początek zimnej wojny;

  • żyrondyści – ugrupowanie polityczne w rewolucyjnej Francji, skupiające przedstawicieli burżuazji, inteligencji, zwolenników wolności gospodarczej, parlamentaryzmu i swobód religijnych; reprezentowali kierunek centrowy, u szczytu politycznego znaczenia w latach 1792-93; rząd przez nich kierowany został obalony (czerwiec 1793 r.), a liderzy Brisot, Roland – straceni; nazwa pochodzi od departamentu Gironde, skąd wywodzili się główni przywódcy tego stronnictwa.