Przeczytaj uważnie fragment

Chcąc wzmocnić swoją pozycję wśród możnych, Bolesław wykorzystał kolejny etap walk wewnętrznych w Niemczech po śmierci Henryka II i w 1025 r. rozkazał biskupom dokonać w Gnieźnie swej koronacji. Koronacja była symbolem awansu władcy polskiego na wyższy stopień hierarchii feudalnej w Europie, a zarazem w założeniu miała przynieść umocnienie władzy centralnej.
Henryk Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, WSiP, Warszawa 1985, s. 25

Teraz odpowiedz na pytanie

W przytoczonym fragmencie jest mowa o koronacji królewskiej…
A. Bolesława Śmiałego;
B. Bolesława Chrobrego;
C. Bolesława Krzywoustego;
D. żadnego z powyższych.

Która odpowiedź jest poprawna? Na pewno nie C. Dlaczego? Ponieważ Bolesław Krzywousty nie był królem, a tylko księciem. W tekście pada data 1025 i imię Henryka II, który był władcą Niemiec. Nie może więc to być odpowiedź A, gdyż Bolesław Śmiały koronował się w 1076 r., a więc pół wieku później. Poprawna jest odpowiedź B! W przytoczonym fragmencie jest mowa o Bolesławie Chrobrym, pierwszym polskim królu, który toczył długotrwałe walki z Henrykiem II. To Chrobry otwiera poczet naszych monarchów.

Może się zdarzyć, że w teście humanistycznym trzeba się będzie wykazać znajomością form sprawowania władzy i wyjaśnić, czym różniła się monarchia od demokracji. Dlatego przypomnijmy najważniejsze formy władzy.

 

1. Monarchia

To taka forma rządów, w której najwyższą władzę skupia w swych rękach jedna osoba – monarcha. Może to być król, cesarz (np. władcy Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, czyli Niemiec, od średniowiecza do 1806 r.), car (władcy Rosji), faraon (starożytny Egipt) lub sułtan (monarchowie tureccy).

Na egzaminie możesz spotkać się z określeniem: absolutyzm oświecony
Ta forma sprawowania władzy narodziła się w Europie w XVIII w. Monarchowie takich ówczesnych potęg, jak m.in. Rosji, Austrii i Prus, pragnęli uchodzić za ludzi światłych, dbających o los swych poddanych. Chętnie otaczali się sławnymi filozofami (to właśnie okres oświecenia!) i reformowali działanie urzędów państwowych, uzdrawiali finanse, usprawniali armię, wprowadzali nowe prawa (zakazywali np. tortur, traktując je jako przeżytek barbarzyńskich czasów). Postępowali tak, bo rzeczywiście chcieli polepszyć położenie obywateli, ale przede wszystkim dzięki reformom tworzyli sprawnie rządzone, nowoczesne państwa.

Współczesne monarchie
Królowie nie należą do zamierzchłej przeszłości. Wiele państw europejskich to właśnie monarchie. Tylko że monarchie parlamentarne. Ich władcy nie decydują już o losach swych krajów, a pełnią funkcje reprezentacyjne. Prawdziwa władza spoczywa w rękach rządów i parlamentów, jako reprezentantów obywateli. Europejskie monarchie to m.in.: Wielka Brytania, Hiszpania, Belgia, Holandia, Szwecja.

Zapamiętaj! Monarchia może być:

  • dziedziczna: to znaczy monarcha uzyskuje władzę dzięki dziedziczeniu (po śmierci króla na tron wstępuje jego najstarszy syn lub gdy ten np. zginął, syn młodszy);
  • elekcyjna: monarcha sprawuje władzę dzięki wyborowi (tak było w Polsce od XVI do XVIII w., kiedy przedstawiciele stanu szlacheckiego wybierali króla).

W zależności od tego, jaką władzę miał monarcha mówimy o:

  • monarchii stanowej:
    władzę króla ograniczają prawa stanów (szlachty, duchowieństwa, mieszczan), jak to było np. w Polsce od XIV do XVIII w.;
  • monarchii absolutnej:
    gdy monarcha podejmuje decyzje sam, nie zważając na prawa i przywileje poddanych (tak rządził król Francji Ludwik XIV, który mówił: „Państwo to ja”);
  • monarchii konstytucyjnej:
    władza monarchy ograniczona jest przez konstytucję, a społeczeństwo decyduje o losach państwa dzięki swym przedstawicielom zasiadającym w parlamencie.

 

2. Demokracja

Ma równie starą metrykę jak monarchia. Ta forma sprawowania władzy też powstała w starożytności.
Określenie demokracja pochodzi z języka greckiego: od démos – lud i krátos – władza. Oznacza rządy spoczywające w rękach ludu.

Co cechuje demokrację?
Demokrację uważa się za sprawiedliwy sposób sprawowania władzy. Dlaczego? Ponieważ wszyscy obywatele danego kraju mogą podejmować decyzje dotyczące losów państwa. Nie sprawując żadnych państwowych funkcji, kierują państwem. Dzieje się tak, ponieważ obywatele mający prawa wyborcze głosują w wyborach powszechnych na swoich przedstawicieli do parlamentu.

W dziejach Polski mówi się o tzw. demokracji szlacheckiej…
To czas (XV – XVI w.) kiedy polska szlachta miała decydujący wpływ na rządy w państwie. Potem
(XVII – XVIII w.) najważniejszy głos w polityce wewnętrznej i zewnętrznej naszego kraju miały potężne magnackie rody: Radziwiłłów, Sapiehów, Potockich, Czartoryskich.

Demokracja ludowa
Krajami demokracji ludowej nazywano po zakończeniu II wojny światowej Polskę, Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD), Czechosłowację, Węgry, Bułgarię i Rumunię. Były to państwa niesamodzielne, podległe politycznie wielkiemu supermocarstwu, jakim był Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). W państwach tych w teorii respektowano prawa obowiązujące w krajach demokratycznych. W praktyce podstawowe swobody i wolności obywatelskie nigdy nie były przestrzegane.

Zasada demokracji
Źródłem władzy w państwach demokratycznych jest wola większości obywateli. Jednocześnie obywatele muszą mieć takie wolności polityczne, które gwarantują im sprawowanie władzy.

Zapamiętaj prawa, jakie mają obywatele demokratycznego państwa:

  • wolność słowa;
  • nietykalność osobistej;
  • wolność wyznania;
  • swobodne zrzeszanie się (np. tworzenie partii politycznych).

To bardzo ważne!
Demokracja powstała w Atenach, jednym z wielu greckich miast-państw, w V w. p.n.e. Obywatele Aten decydowali o ustanowieniu nowych praw, wyborze urzędników, o wypowiedzeniu wojny i zawarciu traktatów pokojowych (a więc w najważniejszych sprawach!) na zgromadzeniu, gdzie każdy głos liczył się tak samo.

Demokracja nie dla wszystkich
W starożytnych Atenach prawa mieli tylko dorośli obywatele miasta. Decydować o losach kraju nie mogli cudzoziemcy mieszkający w Atenach, kobiety i niewolnicy. We współczesnych demokracjach najważniejszym ograniczeniem w możliwości korzystania z praw jest wiek (trzeba być uznanym za osobę pełnoletnią).

 

3. Oligarchia

To taka forma rządów, gdy pełnię władzy sprawuje niewielka grupa ludzi. Są oni najbogatszymi członkami danej społeczności. Uzależniają od siebie innych i sprawują kontrolę nad innymi obywatelami.

 

4. Republika

Republika, czyli rzeczpospolita (państwo jako rzecz wspólna obywateli). Najwyższe organy państwa (takie jak parlament, prezydent) powoływane są na ściśle określony czas w wyniku wyborów. Upowszechnienie tej formy ustroju nastąpiło zwłaszcza w XX w., gdy w wielu państwach zniesiono monarchie.
Jako przykład republiki możesz podać starożytny Rzym: okres republiki (VI-I w. p.n.e.). Dopiero wódz i zręczny polityk, jakim był Juliusz Cezar, położył kres istnieniu republiki, przejmując rządy w państwie po krwawych wojnach domowych. Następujący po nim władcy Rzymu nosili tytuł cezarów.

 

Z tematem sprawowania władzy wiążą się również następujące terminy:

  • Dyktatura: taki sposób rządzenia, gdy jednostka lub grupa osób będąca u władzy znosi swobody demokratyczne w kraju.
  • Autokracja: to nieograniczona władza jednostki nad innymi członkami społeczeństwa (inaczej: samowładztwo).
  • Despotyzm: to nieograniczona przez prawa władza, która charakteryzuje się stosowaniem przemocy i narusza uznane wolności obywatelskie..
  • Totalitaryz.

To też może się przydać na egzaminie!
Tyrania to rządy jednostki. Tyran, aby utrzymać władzę w swych rękach, ucieka się do stosowania terroru wobec tych, których uważa za niebezpiecznych dla siebie. Nie zawsze jest tak w rzeczywistości. Tyrania powstała w starożytnej Grecji. Tyranami nazywano wtedy ludzi sprawujących nieograniczoną władzę wbrew obowiązującym prawom.

 

Wiek XX = czas totalitaryzmów

Totalitaryzm to podporządkowanie całego życia i wszystkich praw obywateli grupie ludzi sprawującej rządy. Rządzący dążą do ścisłej kontroli nad wszelkimi przejawami aktywności obywateli i ingerują nawet w najbardziej prywatne sprawy każdego człowieka.
Przykłady totalitaryzmów

  • Faszyzm: we Włoszech i w Niemczech
  • Komunizm: w Rosji Radzieckiej (ZSRR).

Każdy system totalitarny charakteryzuje się takimi cechami:

  • Władzę sprawuje faktycznie jedna partia.
  • Służba bezpieczeństwa ma niezwykle szerokie kompetencje i możliwości stosowania terroru w stosunku do wszystkich obywateli.
  • Nadzoruje się postępowanie każdego obywatela i bezwzględnie wymusza posłuszeństwo wobec rządzących.

 

Współczesna Polska

Duże zmiany nastąpiły w 1989 r. Przestała istnieć Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL). Rzeczpospolita Polska jest republiką, krajem demokratycznym, w którym działa wiele partii politycznych.