Dane personalne

  • Ojciec: Zygmunt III Waza, król Polski
  • Matka: Anna Habsburżanka
  • Stan cywilny: dwukrotnie żonaty – z Cecylią Renatą (córką cesarza Ferdynanda II), a po jej śmierci z Ludwiką Marią Gonzagą de Nevers (córką Karola I, księcia mantuańskiego)
  • Urodzony: 9.06.1595
  • Koronowany: 6.02.1633
  • Zmarł: 20.05.1648

W tym czasie w Europie

Wojna trzydziestoletnia
Kiedy Władysław IV sprawował rządy w Polsce, Rzeszę Niemiecką niszczyła straszliwa wojna (1618-1648). Jej wybuch spowodowały konflikty polityczne i religijne. Przeciwko cesarzom z rodu Habsburgów i książętom katolickim stanęli protestanci. Do konfliktu włączyły się, wysyłając swoich żołnierzy, także m.in. Szwecja, Francja, Hiszpania i Dania. Palenie wsi i miast, masakrowanie ludności cywilnej było na porządku dziennym. Do tego doszły zarazy i głód. Niemcy zostały zrujnowane i wyludnione. A w Polsce panował od roku 1635 pokój, zakłócany tylko na kresach państwa wyprawami Tatarów. Szlachta, mieszczanie i chłopi korzystali z jego dobrodziejstw – budowano rezydencje magnatów, szlacheckie dwory i barokowe kościoły. Pokój utrzymywał się do ostatniego roku panowania króla, kiedy przebudziła się Ukraina – rozpoczęło się wielkie powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego.

 

Tron po ojcu

Śmierć Zygmunta III Wazy nie wywołała takiej elekcyjnej burzy jak poprzednie bezkrólewia. Syn zmarłego władcy, królewicz Władysław, cieszył się dużym poparciem szlachty. Habsburgowie, którzy zawsze łakomie patrzyli na polski tron, teraz nie wysunęli własnego kandydata. Jedynie król Szwecji, Gustaw Adolf, chociaż nie bardzo liczył na wybór, wysłał do Warszawy swoich posłów. Podobno chciał w ten sposób przynajmniej napsuć trochę krwi Władysławowi. Nie udało się. W początkach listopada 1632 r. szlachta zgodnie oddała tron Władysławowi IV.

Królewskie sny

Nowy król był człowiekiem dojrzałym, liczył sobie już 37 lat. Marzył o wielkich czynach, przede wszystkim militarnych, i nowych zwycięstwach. Chciał wzmocnić potęgę Rzeczypospolitej i rozszerzyć zakres swojej władzy. Pamiętał doskonale, że jeszcze za życia ojca mógł zostać królem szwedzkim lub carem moskiewskim. Pragnął tak samo silnie jak Zygmunt III odzyskać szwedzki tron. Potęga Polski miała mu umożliwić to zadanie.

Na odsiecz Smoleńskowi

Ledwie zmarł Zygmunt III, a już wojska moskiewskie przekroczyły granice Rzeczypospolitej i skierowały się na Smoleńsk. Rosjanie nigdy nie pogodzili się z postanowieniami układu dywilińskiego, który oddawał Polsce ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską. Zebrawszy ponad 100-tysięczną armię, liczyli na zwycięstwo. Wojewoda Michaił Szein, dowodzący wojskami rosyjskimi, otoczył miasto i przystąpił do oblężenia (1632). Początkowo Polska mogła wysłać przeciw Rosjanom tylko niewielkie siły. Dopiero w sierpniu następnego roku udało się królowi Władysławowi przybyć z odsieczą. Miał pod swoim dowództwem 25 tysięcy żołnierzy. Rozpoczęły się ciężkie boje. Rosjanie skapitulowali w lutym 1634 r. Władysław liczył, że uda mu się na carskim tronie osadzić brata, Jana Kazimierza. Spotkał go zawód. W czerwcu 1634 r. wyczerpane konfliktem strony podpisały wieczysty pokój w Polanowie.

Warunki pokoju w Polanowie 1634

Plusy dla Polski

Polska uzyskała potwierdzenie przyłączenia ziem smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej.

  • Moskwa musiała wypłacić Polsce duże odszkodowanie.
  • Król wracał z wyprawy jako sławny i zwycięski wódz.

Plusy dla Rosji

  • Władysław zrzekł się pretensji do tronu carów.

 

Zastraszona Szwecja

Zwycięska wojna z Rosją umożliwiła Rzeczypospolitej zwrócenie się przeciw Szwecji i odebranie jej zdobyczy nad Bałtykiem. Szwedzi nie mieli w tym okresie dość sił, by stanąć do walki z Polską, uwikłali się bowiem w działania w Rzeszy Niemieckiej (wojna trzydziestoletnia). Władysław IV zaczął gromadzić wojsko. I na tym… koniec wojny. Szwedzi przystąpili do rozmów. Podpisano 26-letni rozejm w Sztumskiej Wsi (1635).

Warunki rozejmu w Sztumskiej Wsi 1635

Plusy dla Polski

  • Szwedzi musieli opuścić miasta i porty Prus zajęte jeszcze za panowania Zygmunta III. W ten sposób bez jednego wystrzału odzyskano ważne dla państwa polskiego tereny.
  • Szwedzi zrzekli się także pobierania ceł od polskiego handlu.

Na Stambuł

W roku 1645 wybuchła wojna między Wenecją a Turcją. Bogata kupiecka republika szukała pośród państw chrześcijańskich sojuszników. Część polskich magnatów uważała, że nadszedł czas rozprawienia się z Tatarami (Chanatem Krymskim). Magnaci i szlachta myśleli o podporządkowaniu Krymu, a Władysław IV snuł plany jeszcze śmielsze. Chciał opanować Stambuł i wyprzeć Turków z Bałkanów. Król szukał sprzymierzeńców – do wojny miała przystąpić Moskwa, Serbowie, Bułgarzy oraz Kozacy. W 1646 r. do Warszawy przybyło ich poselstwo z Bohdanem Chmielnickim. Król zachęcał ich do zbrojenia się, obiecywał rozszerzenie przywilejów. Kozacy w zamian chcieli wystawić przeciw Turkom i Tatarom olbrzymią armię. Takiego konfliktu nie chciała jednak polska szlachta. Sejm nakazał, by król rozpuścił wojsko gromadzone na przyszłą wojnę. Dla monarchy był to prawdziwy cios.

Zagrożone granice

Gdy król zajęty był pod Smoleńskiem, południowe granice państwa zostały zagrożone przez Turków. Na ich rozkaz zagony tatarskie zapuściły się na Podole. Polacy, chociaż nie dysponowali dużymi siłami, przeciwstawili się zagrożeniu. Gdy Tatarzy wycofali się na teren Mołdawii, w pościg za nimi ruszyły wojska polskie. Dopadły Tatarów i pokonały pod Sasowym Rogiem (1633). Wkrótce jednak na Podolu pojawiła się nowa armia złożona z Turków, Tatarów i Mołdawian. I znów udało się odeprzeć atak w umocnionym obozie pod Kamieńcem Podolskim. Władysław IV, który niedawno pokonał Rosjan pod Smoleńskiem, chciał wojny z Turkami. Ci zmobilizowali duże siły (ok. 100 tysięcy ludzi). Polacy wystawili ponad 60 tysięcy wojska. I tym razem okazało się również, że obu stronom odeszła ochota do walki. W roku 1635 zawarto pokój.

Warunki pokoju z Turcją 1635

Plusy dla Polski

  • Tatarzy mieli zaniechać napadów na ziemie Rzeczypospolitej.
  • Władcami Mołdawii i Wołoszczyzny mieli zostawać ludzie przychylni Polsce.

Królewscy żołnierze

Monarcha, który stale marzył o sławie wielkiego wodza i zdobywcy, musiał mieć silną armię. Postanowił zreformować wojsko Rzeczypospolitej. Chodziło szczególnie o zwiększenie siły ognia piechoty i podniesienie poziomu artylerii. Dlatego utworzono jednostki tzw. autoramentu cudzoziemskiego uzbrojone i walczące na wzór zachodni. W Warszawie i Lwowie zbudowano nowe arsenały. Powiększono zarówno artylerię koronną (polską), jak i litewską. Monarcha upowszechniał stosowanie w Polsce nowoczesnych fortyfikacji, które zastosowano przy rozbudowie umocnień m.in. Gdańska, Torunia, Zbaraża.

Morskie plany

Władysław zabiegał o wzmocnienie polskich sił na Bałtyku. Flota była niezbędna do odstraszania Szwedów, mogła być użyta w akcji odzyskania szwedzkiego tronu. Królowi udało się wystawić kilkanaście okrętów. Na Bałtyku pełniło służbę także 1500 Kozaków, którzy dysponowali 15 czajkami (rodzaj łodzi, na których Kozacy wypływali na Morze Czarne, by napadać na tureckie okręty i porty). Ufortyfikowano również wybrzeże, wznosząc bastiony Władysławowo i Kazimierzowo.

Demonstracja bogactwa

Król dbał o właściwą prezentację potęgi Rzeczypospolitej. Znakomicie umiał ukazać bogactwo swego kraju w czasie poselstwa podskarbiego Jerzego Ossolińskiego do Stolicy Apostolskiej. Rzym był przecież centrum katolickiego świata. Gdzie indziej, jak nie tu, można było zabłysnąć przepychem i być widzianym nie tylko przez Włochów, ale i przedstawicieli innych państw? Polski orszak liczył około 300 ludzi. Jechali na wspaniałych koniach przybranych w zdobione drogimi kamieniami czapraki. Prowadzili ze sobą także wielbłądy, na których jechały ich bagaże. Stroje przetykane złotem i klejnotami błyszczały w słońcu. Ale na tym nie koniec. Konie miały złote podkowy tak słabo przymocowane, by odpadły w czasie przemarszu. Tłum, który patrzył na polską kawalkadę, nie wytrzymał i rzucił się, by je zbierać. Doszło do bójek i szamotaniny. O to jednak chodziło! O wjeździe tym słyszała cała Europa.

Człowiek i władca

Władysław IV uwielbiał polowania, uczty, bale i muzykę. W sprawach wiary był tolerancyjny. Zarzucano mu nawet chłodny stosunek do katolicyzmu. Często chorował. Kamienie w nerkach i inne dolegliwości powodowały straszliwe cierpienia. Król krzyczał tak, że słyszano go w różnych komnatach Zamku Królewskiego. Na jedno z posiedzeń senatu wniesiono go na łóżku. Potrafił unosić się gniewem, ale najczęściej zjednywał sobie ludzi. Podkreślał swoją królewską godność, próbował wzmocnić autorytet władcy wśród poddanych.

Przyczyna śmierci – nerki

Władysław polował w okolicach Merecza nad Niemnem. Zmęczył się i zgrzał. Wieczorem wystąpiły bóle. Zapalenia nerek nie dało się już powstrzymać. Król zmarł w nocy z 19 na 20 maja 1648 r.

Tymczasem oddziały kozackie Bohdana Chmielnickiego rozbiły wojska polskie nad Żółtymi Wodami, a potem pod Korsuniem. Zaczynała się straszliwa wojna na Ukrainie.

Ocena rządów

Sukcesy króla:

  • zmuszenie Szwedów do oddania portów pruskich,
  • obrona Smoleńska,
  • podniesienie obronności kraju.

Porażki króla:

  • próba zorganizowania wielkiej wyprawy przeciw Turcji, co pośrednio spowodowało wybuch powstania na Ukrainie.

Datownik

1632 – Elekcja Władysława Wazy
1633 – Koronacja Władysława IV Wazy
1634 – Obrona Smoleńska, pokój z Rosją w Polanowie
1635 – Rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Wsi
1637 – Ślub z Cecylią Renatą
1646 – Ślub z Ludwiką Marią Gonzagą de Nevers
1648

  • Wybuch powstania pod wodzą Chmielnickiego (bitwa pod Żółtymi Wodami)
  • Śmierć Władysława IV Wazy.