Jaki może być wiersz?

Na egzaminie możecie spotkać się z poleceniem określenia wiersza: stychiczny czy stroficzny? Biały czy wolny? Nietrudno je rozróżnić.

Co to jest wiersz?

Wszyscy wiedzą: nie proza, a utwór inaczej ułożony. Ułożony w wersy, wersy w zwrotki (strofy), wersy się rymują, a w dodatku ułożone są tak, że mówi się je w pewnym rytmie – zupełnie inaczej niż zwykłą mowę, opowieść, czy potoczny dialog.

Tradycyjny wiersz miał zawsze tytuł, rym, rytm i wszystko było jasne. Ale poeci znudzili się takim układem i odkąd zaczęli eksperymentować – wiersz nie musi mieć rymu, tytułu, rytm też nie jest obowiązujący. A jednak – to ciągle jest wiersz, tylko już inny. Mimo wszystko – wiedza o wierszach da się uporządkować. Najlepiej obejrzeć rysunki.

W wierszu Mickiewicza pt. Pieśń filaretów wszystko widać wzorcowo:

Jest to wiersz stroficzny, bo ma podział na strofy.
Ma rymy i zestrój akcentowy, który daje rytm.
Występuje też zgodność sylab w wersach (zawsze w dwóch pierwszych 7, w dwóch drugich 6, a w pierwszej strofie – przemiennie 7 – 6, 7 – 6).

Z czego składa się wiersz?

Pieśń filaretów Tytuł

Strofa 1 Rymy:

7 sylab Hej, użyjmy żywota! – żywota
6 sylab Wszak żyjem tylko raz; – raz
7 sylab Niechaj ta czara złota – złota
6 sylab Nie próżno wabi nas. – nas

Strofa 2

7 sylab Hejże do niej wesoło! – wersy
7 sylab Niechaj obiega w koło. – wersy
6 sylab Chwytaj i do dna chyl – wersy
6 sylab Zwiastunka słodkich chwil! – wersy

równoległy rozkład akcentów powoduje rytm

Przegląd elementów wiersza

Strofa

Inaczej zwrotka. Odcinek wiersza złożony z kilku wersów powtarzający się na przestrzeni utworu.
Musi mieć co najmniej dwa wersy – wówczas jest dwuwersem.
Gdy ma trzy – jest tercyną.
Najpopularniejsze zaś były zwrotki czterowersowe.

dwuwersy

…………………………………………….
…………………………………………….

tercyny

…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….

strofy czterowesowe

…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….

…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….

Wiersz stroficzny czy stychiczny?

To najprostsze:

Wiersz stroficzny jest podzielony na strofy (zwrotki).
Wiersz stychiczny – inaczej ciągły – nie dzieli się na strofy.

Wiersz stroficzny

1. strofa
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
2. strofa
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
3. strofa
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….

stychiczny (bez strof)

…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….

Rym

Jest to efekt dźwiękowy, wywołany specjalnym ułożeniem wyrazów na końcu wersów. Wyrazy te są powtórzeniem takich samych albo podobnych układów głoskowych: Rymy mogą być bardzo dokładne – gdy układy głosek są bardzo podobne. Mogą też być bardziej odległe. Obok kilka podziałów rymów:

mąż – wąż,
dama – rama itp.

Poznaj rym po dokładności

Rymy dokładne
Pełna współdźwięczność układu głosek:
dzieci – świeci
książka – wstążka

Rymy gramatyczne
Współdźwięczność wywołana odmianą wyrazu: takie same końcówki gramatyczne
byłem
piłem
uczyłem

Rymy niedokładne
Rymy przybliżone, głoski są podobne, ale nie te same
dzieci – krzyczy
książka – rączka

Poznaj rym po sąsiedztwie wersów

Rymy parzyste

Rymy – wers po wersie:
a
a
b
b
…………….. wesoło
…………….. w koło
…………….. chyl
…………….. chwil

Rymy przeplatane (krzyżowe)

Wersy rymujące się następują na przemian:
a
b
a
b
…………….. bór
…………….. cielę
…………….. tur
…………….. wiele

Rymy okalające

Rymuje się wers pierwszy z ostatnim i środkowe:
a
b
b
a

…………….. ptaki
…………….. mowa
…………….. gotowa
…………….. robaki

Poznaj rym po sąsiedztwie wersów

żeńskie

Występuje w takim wyrazie, w którym akcent pada na przedostatnią sylabę. Wyraz ten będzie więc miał więcej niż jedną sylabę. Taki akcent nazywa się paroksytoniczny.

przebiegła
uległa
poległa

płaciła
mogiła

mydło
powidło

męskie

Akcent w rymie męskim pada zawsze na ostatnią sylabę, dlatego w naszym języku chodzi o jednosylabowe wyrazy. Taki akcent nazywa się oksytoniczny.

mąż
wąż
wciąż

grom
dom

koń
goń

Rytm w wierszu

Porządek rytmiczny w wierszu bierze się stąd, że poeta tak ułożył wersy, iż zaistniała pewna powtarzalność dźwiękowa. Nie powiedział:

jest wesoło, bo mi w głowie zakwitły kwiatki.

Powiedział:

Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną
Sadzone na klombach mych myśli za młodu

Gdyby zapisać sylaby za pomocą kreseczek i zaznaczyć akcenty, wyglądałoby to tak:

– ¯ – – ¯ – – ¯ – – ¯ –
– ¯ – – ¯ – – ¯ – – ¯ –

Zwróć uwagę na rozłożenie akcentów. A nawet na układ wyrazów trzysylabowych i krótkich, jednosylabowych. Powtarza się. W ten sposób poeta uzyskał tak zgrabną rytmikę, że możesz te wersy wystukać jak na muzyce:

ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta.

Powtórz to kilka razy z naciskiem na pogrubione „ta” i rytm wyjdzie sam, bez słów. A zatem rytm – to efekt dźwiękowy, uzyskany przez powtarzalność elementów brzmieniowych, przede wszystkim akcentu, ale też intonacji, pauz, głosek i sylab, które tworzą w wierszu pewien porządek rytmiczny.

Układ liczby sylab

Liczyliśmy wyżej liczbę sylab w wersach. Często się zgadza. Może być nawet tak, że poeta ułoży utwór, w którym we wszystkich wersach będzie ta sama liczba sylab – przypominamy sobie Pana Tadeusza pisanego trzynastozgłoskowcem. Jeśli policzymy liczbę sylab i zaobserwujemy rozkład akcentów, możemy rozróżnić:

wiersz sylabiczny

Zgadza się liczba sylab w wersach.
Średniówka, jeśli wersy są dłuższe niż ośmiosylabowe.
Wersy kończą się wyrazem z akcentem na przedostatnią sylabę.
Akcent pada też na przedostatnią sylabę przed średniówką.
Przykład:
ośmiozgłoskowiec
Wsi spokojna, wsi wesoła, 8
Który głos twej chwale zdoła? 8
Kto twe wczasy, kto pożytki 8
Może wspomnieć za raz wszytki? 8
Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce

wiersz sylabotoniczny

Stała liczba sylab w wersach.
Konieczna jest zgodność akcentów w wersach.
Również może wystąpić średniówka.
Przykład:
W szczerym polu na ustroni
Złote jabłka na jabłoni,
Złote liście pod jabłkami,
Złota kora pod liściami.
Teofil Lenartowicz Złoty kubek

Wiersze poezji współczesnej

A jeśli mamy do czynienia z wierszem bez rymu, czasem bez rytmu, często bez tytułu? Poeci współcześni dowiedli światu, że poezja nie polega na dokładnym obliczaniu sylab. Wystarczy czasem nowatorska metafora – a liczba i układ wersów pozostaje obojętna. Bywa też tak – na przykład w poezji Tadeusza Różewicza, że poezja zbliża się do prozy, do prostej mowy. I nadal pozostaje poezją. Wśród tych wierszy trzeba umieć rozróżnić:

wiersz biały

Wiersz bez rymów.

Pierwszy zastosował go Jan Kochanowski.
Przykład:
O nierządne królestwo i zginienia bliskie,
gdzie ani prawa ważą ani sprawiedliwość ma miejsce…
Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich

wiersz wolny

Nowoczesny, typowy dla poezji współczesnej, o rozluźnionych rygorach:

swobodny układ wersów,
różna liczba sylab w wersach,
może mieć rymy, ale nie musi.
Pierwszy zastosował go Norwid.
Przykład:
Cud pospolity:
to, że dzieje się wiele cudów pospolitych.
Cud zwykły:
w ciszy nocnej szczekanie pospolitych psów.
Wisława Szymborska Jarmark cudów