Tekst w tekście

Na egzaminie bardzo prawdopodobne jest pytanie o obcy tekst, w jakiś sposób jest wtopiony w główny, ten, który analizujemy. Trzeba będzie go wskazać i nazwać.

Czasem czytamy sobie tekst i nagle napotykamy fragment: cytat, wypowiedź, którą znamy z innego źródła. To naturalne – wcale nie ściąga i nie naśladownictwo. Utwory literackie nie muszą żyć samotnie, czasem autorzy sięgają po dorobek innych twórców. Gimnazjaliści powinni rozpoznać taki tekst w tekście w poleceniu na egzaminie. Jeśli jest bardzo popularny, konieczna byłaby umiejętność wskazania autora i tytułu. Nie denerwujcie się jednak, bo na pewno byłyby to bardzo znane „wtręty”, jak inwokacja z Pana Tadeusza czy jakiś znany utwór Kochanowskiego. Ale trzeba umieć coś jeszcze: nazwać sposób, w jaki tekścik mały został włączony w tekst duży.

Czy to cytat, aluzja, parafraza?

Cytat

To najłatwiejszy chwyt do rozpoznania. Z cytatami mamy do czynienia od podstawówki: nauczyciele każą znaleźć cytat, zbieramy cytaty itd. Rzecz dla cytatu typowa to cudzysłów. Jest bowiem cytat dosłownym przywołaniem cudzych słów, bez żadnych zmian i przekrętów. Musi być dokładny.

Jeśli będziesz czytać taki oto fragment opowiadania:

Zapadła noc. Przerażony przedzierałem się przez las, gałęzie chwytały mnie za ubranie, biły po twarzy. Niebo bez gwiazd, przyćmiony księżyc. Nagle przypomniały mi się słowa: „Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, co to będzie, co to będzie”. Nie mogłem się pozbyć tej uporczywej strofki.

Nie będziesz mieć żadnych problemów ze wskazaniem cytatu oraz z podaniem źródła.
To słowa wypowiadane przez chór wieśniaków w II części Dziadów).

Parodia

Sposób znany i lubiany, często wykorzystywany, aby ośmieszyć jakiegoś nieszczęśnika.

• Przykład:
  Nauczyciel fizyki ma zwyczaj grożenia palcem, a poza tym jest tak zwaną pućką (pulchna buźka). Kolega Marcin staje pod tablicą, nadyma policzki i zaczyna machać paluchem wskazującym przed nosem Oli. Klasa ryczy ze śmiechu. To był właśnie pokaz parodii – Marcin sparodiował fizyka.

• Innymi, ogólnie uwielbianymi, parodiami są komedie parodiujące inne gatunki filmowe, jak choćby Spokojnie, to tylko awaria – parodia filmów katastroficznych, Robin Hood. Faceci w rajtuzach – totalna parodia filmu przygodowego albo Rodzina Adamsów – parodia horroru.

• Zabieg parodii polega na tym, by przywołać elementy typowe dla danego gatunku – choćby horroru, ale tak je odkształcić, żeby było śmiesznie.

• Podobnie jest w tekstach literackich: jeden utwór naśladuje drugi, najczęściej w celu ośmieszenia. Naśladuje go nie tylko w treści, ale przywołuje i stylistykę – na przykład typowy rytm, słownictwo, sposób wypowiedzi.
  Przeczytaj:Hamlet
  Być albo nie być – oto jest pytanie.
  Które powtarzam od lat trzystu w kółko.
  Lecz, cyt, Poloniusz schodzi na śniadanie
  Nie, to Gżegżółka. Jak się masz Gżegżółko?
  Konstanty Ildefons Gałczyński Teatrzyk Zielona Gęś

  Cóż się stało ze słynnym monologiem Hamleta o życiu i śmierci, o losie człowieka postawionego wobec tajemnicy śmierci? Rym do pytanie – śniadanie, oraz Gżegżółka zamiast Poloniusza odzierają całość z jakiejkolwiek wzniosłości. Można się tylko śmiać.

Aluzja literacka

W swoim tekście głównym odnajdujemy nawiązanie, przywołanie nie wprost, ale jasne, łatwe do skojarzenia – jakiegoś innego utworu, zdarzeń, postaci czy słynnej wypowiedzi. Aluzja literacka to wyzwanie dla ludzi oczytanych i inteligentnych. Miło jest bez problemu odczytywać aluzje literackie i bez trudu kojarzyć adres wspomnianego utworu.

• Przeczytaj:
  Noc deszczem uczerniona, atramentowa ulewa,
  Rozchlustało się niebo ciemnymi pomyjami.
  Przywiążcie mnie, przyjaciele, do ściany powrozami,
  Bo w ogrodzie syrena okrutnie, przeciągle śpiewa.
  Julian Tuwim

Kto zwraca się z prośbą do przyjaciół?
Z pewnością odgadłeś: syreny i przywiązanie do ściany rozwiązują zagadkę. Tytuł wiersza brzmi Odyseusz. Nie mamy wymienionego imienia bohatera, ale przywołane są obrazy, które jednoznacznie się z nim kojarzą.

• Zauważ, że w mowie potocznej też używa się aluzji, chociaż niekoniecznie literackich.
  Ktoś powiedział „Ale żabka!” – strzygąc oczami na koleżankę ubraną dziś w sweterek zieloniutki jak młoda trawka. Ten ktoś zrobił aluzję do jej stroju. Wprost nie powiedział, ale obraz jest czytelny.

Parafraza

Parafraza to przeróbka konkretnego tekstu i włączenie go w inny, ale tak, że jest to widoczne, łatwe do odszyfrowania. W zrozumieniu tego chwytu pomóc może samo „para”. Cząstka „para” oznacza „obok”, „blisko” – stawiana przy danym słowie mówi, że coś jest blisko, ale nieco inne. Parapsychologia – to psychologia „obok”: badanie takich zdolności jak jasnowidztwo itp.

Parafraza – to przeróbka frazy do swoich celów, omówienie. Ale fraza-„matka” zostaje rozpoznawalna.
Oto przykład:

Bo słuchajcie i zważcie u siebie,
Że według Bożego rozkazu,
Kto raz słowem trafił w sen ułudny,
Ten nie zazna szczęścia ni razu.
Julian Tuwim Bagdad, czyli o przyszłym poecie

Tuwim przerobił cytat Adama Mickiewicza. Słynny cytat, na pewno rozpoznałeś: z Dziadów, dokładnie powinno być:

Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.

Po co stosuje się parafrazy?

Dla uatrakcyjnienia tekstu. Po to, by znane słowa wykorzystać w nowym celu albo nadać im nowy sens. Mickiewicz stawiał wyroki moralne, Tuwim dodał – w tej samej sekwencji – własną refleksję: o marzeniach, złudzeniach, które odbierają szczęście.

Zobacz:

Budowa tekstu

Powtórka z cytatów