Proza poetycka i prozaiczne wiersze

Proza poetycka i prozaiczne wiersze

Kiedyś wszystko było jasne: wiersz powinien mieć rymy, odpowiednią liczbę sylab w wersie, równoległe rozłożenie akcentów – i to był wiersz. Kunsztowne epitety, rozbudowane porównania – to wszystko razem bezwzględnie przekonywało odbiorcę, że ma do czynienia z poezją, a nie prozą.

• Dziś, w dobie poezji współczesnej, czytamy czasem wiersze, które z powodzeniem mogłyby być fragmentem prozy. Tylko układ graficzny utworu i jego długość (a raczej krótkość) utrzymują nas jeszcze w podejrzeniu, że to jednak poezja, wiersz wolny.

• Podobne wątpliwości można mieć przy niektórych kawałkach prozy. Przesycone środkami poetyckimi, utrzymane w stylu artystycznym, pełne epitetów – żeby nie układ wersów, mogłyby być poematem.
  Ale uwaga – w takim przypadku mamy do czynienia z prozą poetycką. Tyle że to wcale nie jest pomysł współczesnych. Bodajże najlepszym przykładem prozy poetyckiej, który poda z pamięci wykształcony Polak, to Listy do matki Juliusza Słowackiego.

Jesteśmy zatem w punkcie, w którym trochę pomieszała się poezja z prozą, i wcale nie jest tak, jak w potocznym rozumieniu, że poezja to coś wzniosłego, a proza to coś, co jest przyziemne, bez polotu.

Uporządkujmy to:

• Proza – mowa niewiązana, utwory narracyjno-fabularne: powieści, opowiadania itp.
• Poezja – utwory pisane mową wiązaną, zorganizowane w szczególny sposób.
• Proza poetycka – utwory prozatorskie, ale nasycone środkami poetyckimi, czasem zrytmizowane, bardzo odległe od mowy potocznej lub zwykłej narracji prozatorskiej.

To proza:

Nie zapomnę nigdy tej jazdy świetlistej w najjaśniejszą noc zimową. Kolorowa mapa niebios wyogromniała w kopułę niezmierną, na której spiętrzyły się fantastyczne lądy, oceany i morza, porysowane liniami wirów i prądów gwiezdnych, świetlistymi liniami geografii niebieskiej. Powietrze stało się lekkie do oddychania i świetlane jak gaza srebrna.
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe

Zróbmy eksperyment i zapiszmy inaczej jedno zdanie z opowiadania Schulza:

Kolorowa mapa niebios
wyogromniała w kopułę
niezmierną,
na której
spiętrzyły się fantastyczne lądy […]

Mógłby być z tego wiersz. Co więcej – ten fragmencik jest bardzo bogaty w środki poetyckie, charakterystyczne dla poezji. Wróćmy do całości fragmentu, by je wskazać.

• Epitety:
  • jazda świetlista,
  • noc zimowa,
  • najjaśniejsza,
  • kolorowa mapa,
  • kopuła niezmierna,
  • fantastyczne lądy,
  • świetliste linie,
  • powietrze lekkie,
  • świetlane.

Uwaga: dobór określeń (świetliste, świetlane) decyduje o kolorystyce i niezwykłym, fantastycznym nastroju obrazu.

• Porównanie:
  • Powietrze […] świetlane jak gaza srebrna.
    Niezwykle malarski, plastyczny efekt – nadanie barwy czemuś tak bezbarwnemu jak powietrze.

• Przenośnie:
  • Mapa niebios wyogromniała w kopułę niezmierną, na której spiętrzyły się fantastyczne lądy, oceany i morza.
    Zwróć uwagę na obrazowość tej wizji.
  • A teraz porównaj opis Schulza z takim oto opisem nieba:
    Pozorne sklepienie nad Ziemią, w dzień bezchmurny koloru niebieskiego, na którego tle obserwujemy ciała niebieskie i ich ruchy.
    
    

Nie powinieneś mieć już żadnych trudności przy odróżnieniu tekstu słownikowego od prozy poetyckiej.

A oto wiersz

Śpij spokojnie, diabeł czuwa:
podsłuchuje, podgląda
nasze najskrytsze lęki i marzenia,
żeby także i od nas
czegoś się nauczyć.
Ryszard Krynicki Śpij spokojnie

Zapiszmy wiersz jako zdanie:

Śpij spokojnie, diabeł czuwa: podsłuchuje, podgląda nasze najskrytsze lęki i marzenia, żeby także i od nas czegoś się nauczyć.

Efekt:
Tak zapisany tekst mógłby być prozą. O tym, że jest wierszem współczesnym, decyduje zapis w wersach, a co za tym idzie pewna rytmika wypowiedzi i fakt, że zdanie jest całością, pewną myślą.

Zobacz:

PROZA POETYCKA