Podstawowe wyróżniki utworu literackiego oraz właściwości różnych rodzajów i gatunków literackich, konwencji stylistycznych i tradycji literackich.

Utwór literacki

Termin równoznaczny z pojęciem „dzieło literackie”. Według dzisiejszych pojęć utwór literacki to wypowiedź o charakterze językowym, w której dominuje funkcja estetyczna – czyli autor skupia się na artystycznych cechach tekstu. Utwór literacki zawiera (to właśnie jego wyróżniki) elementy fikcji literackiej oraz obrazowości. Ma także wiele pięter semantycznych (poziomów znaczeniowych). Z treści najniższych poziomów – poszczególnych słów i zdań wynikają „twory znaczeniowe wyższego rzędu” – jak bohater, narrator, podmiot liryczny itp. Jednym słowem, utwór literacki to tekst, którego podstawowe znaczenia układają się w większe całości, tworząc „wirtualne” byty istniejące tylko w ramach tych znaczeń. O tych „bytach” właśnie uczymy się na lekcjach polskiego – są nimi i Wokulski, i narrator wszechwiedzący w Nad Niemnem, i wreszcie podmiot liryczny Grobu Agamemnona. Oczywiście, powyższa definicja jest bardzo ogólna, a prócz tego trzeba pamiętać, że kryteria tego, co uważa się za utwór literacki, zmieniały się przez wieki. Według antycznych norm na przykład niemal cała współczesna literatura miałaby kłopoty z byciem uznaną za literaturę…

Fikcja literacka – to cecha utworu literackiego, która polega na tym, że przedstawiony w nim świat ma charakter nierzeczywisty. Jest po prostu zmyślony, stworzony na potrzeby tekstu literackiego. Jego elementy istnieją niezależnie od świata rzeczywistego, choćby nawet miały go ściśle odzwiercied­lać. Pojęcie fikcji literackiej należy traktować niezależnie od kwestii realistycznego prawdopodobieństwa. Jeśli nawet utwór o charakterze rygorystycznie realistycznym opisuje dokładnie istniejące w rzeczywistości zjawiska, ulice i postacie, to i tak jest fikcją literacką.

 

Rodzaj literacki

Podstawowa kategoria podziału utworów literackich ze względu na formę i treść. W naszej kulturze wyróżnia się trzy i tylko trzy rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat. Podział ten obrazuje trzy najogólniejsze typy tekstów literackich – narracyjną epikę, ekspresywną lirykę i przeznaczony na scenę dramat.

Rodzaje literackie dzielą się z kolei na gatunki literackie – czyli precyzyjnie dookreślone typy wypowiedzi literackich. Podział na rodzaje literackie ma kluczowe znaczenie dla poetyki teorii literatury – to absolutnie najważniejsze kategorie tych dziedzin naszej wiedzy.

Jeśli chodzi natomiast o samą literaturę, im bliżej współczesności, tym mniej ów podział jest istotny i wyraźny. Istnieje cała gama utworów o charakterze ponadrodzajowym – zawierających elementy charakterystyczne dla więcej niż jednego rodzaju literackiego. Przykładem mogą być choćby Dziady Adam Mickiewicza – przede wszystkim dramat, zawierający jednak partie liryczne i epickie. We współczesnej powieści natomiast bardzo popularne sa chwyty polegające na wprowadzeniu elementów o charakterze dramatycznym. Tego typu zabiegi określamy mianem synkretyzmu rodzajowego.

Rodzaje literackie w telegraficznym skrócie

  • Epika: Utwory o charakterze narracyjnym (opowiadają o jakichś wydarzeniach), występuje narracja, fabuła i akcja, na ogół także następstwo czasowe.
  • Liryka: Utwory o charakterze ekspresyjnym (wyrażają uczucia, emocje, refleksje), na ogół wierszowane, występuje podmiot liryczny i sytuacja liryczna.
  • Dramat: Utwory przeznaczone do wystawienia na scenie, występuje podział na role, didaskalia. Dają się wyróżnić fabuła i akcja, na ogół także następstwo czasowe.

 

Gatunek literacki

To zbiór dzieł zawierających wspólne cechy formalne, wydzielone ze względu na ich istotną rolę w tradycji literackiej. Gatunek literacki to pojęcie odnoszące się zarówno do określonego typu twórczości literackiej, jak i do zasad poetyki ten typ określających. Jednym słowem – na przykład sonet to zarówno określenie gatunkowe każdego tekstu, który przynależy do tego gatunku, jak i zasad jego tworzenia. Można więc mówić ogólnie o poetyce sonetu jako gatunku literackiego albo konkretnie – o poetyce sonetu barokowego, albo jeszcze konkretniej – o poetyce Sonetu IV Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.

Tym, co wyróżnia dany gatunek literacki, są najczęściej kwestie związane z budową dzieła – np. określony typ wersyfikacji czy narracji. Czasem istotna bywa również tematyka dzieła – to właśnie za jej pomocą najłatwiej odróżnić – dajmy na to – tragedię od komedii. Istnieją wszak gatunki, w których treść utworu jest sprawą dowolną – na przykład pieśń, czy nawet – zwłaszcza od czasów modernizmu – sonet.

Każdy gatunek literacki ewoluuje. Oznacza to, że pierwotna postać gatunku i jego reguły, mogą na przestrzeni epok ulegać znacznym zmianom. Bywa też tak, że niegdyś traktowane niezwykle rygorystycznie reguły tracą na znaczeniu. Wreszcie – istotne dla historii danego gatunku bywają też świadome innowacje – przykładem mogą być Treny Kochanowskiego – bardzo ściśle określony gatunek funeralny został wykorzystany do celów znacznie wykraczających poza jego pierwotne przeznaczenie. Dlatego też w historii mocniej osadzonych w tradycji literackiej gatunków wyróżnia się często tzw. odmiany gatunkowe – czym innym jest sonet włoski i francuski, a oba różnią się znacznie od angielskiego.

W zakresie epiki i dramatu – choć zdarzają się wyjątki – niemal każdy utwór można przyporządkować do jakiegoś konkretnego gatunku. Z liryką bywa nieco trudniej – zdarzają się utwory pozagatunkowe. Istnieje także pewna gama gatunków… wielogatunkowych czy nawet wielorodzajowych – np. dramat romantyczny, powieść poetycka itp.

Osobną kwestią jest tutaj literatura dwudziestowieczna. Im bliżej współczesności, tym bardziej rozluźniają się ramy i rygory gatunków literackich. Niezwykle niegdyś poważnie traktowane poetyki, dziś są tekstami o znaczeniu wyłącznie historycznym.

Najważniejsze gatunki w ramach rodzajów literackich

Epika:

  • epos
  • powieść
  • nowela
  • opowiadanie

Liryka:

  • pieśń
  • poemat
  • sonet
  • epigramat

Dramat:

  • tragedia
  • komedia
  • dramat właściwy

 

Konwencja stylistyczna

Jak każda konwencja (poza taką międzypaństwową, jak genewska), jest czymś w rodzaju niepisanej umowy. To zbiór niepisanych, istniejących w świadomości pisarzy i czytelników reguł stylistycznych i formalnych dotyczących danego typu twórczości. Można mówić o konwencji w odniesieniu do konkretnego gatunku literackiego (np. konwencja sielanki lub dramatu romantycznego itp.) lub do stylu bądź prądu artystycznego (konwencja romantyczna, realistyczna itp.) Konwencja literacka może mieć charakter bardzo ścisły – jak na przykład w wypadku starożytnej ody, może też być swoistym, luźno traktowanym kierunkiem stylistycznym lub tematycznym.

Uwaga!
Nie należy mylić pojęcia konwencji z terminami „gatunek literacki” lub „prąd artystyczny”. Konwencja to pojęcie ogólniejsze – odnosi się po prostu do praktyki pisarskiej i upodobań czytelników i krytyki.

We współczesnej literaturze znaczenie konwencji jest naprawdę duże niemal wyłącznie w sferze twórczości popularnej. Konwencji podlegają powieści kryminalne czy też romanse. Rzecz w tym, że konwencja literacka prawie zawsze stanowi czynnik ograniczający i naturalność utworu, i twórczą inwencję pisarza. Stąd – już od początków XIX wieku artystyczne bunty przeciwko konwencjom – o to właśnie chodziło w słynnym sporze między romantykami a klasykami (czy poeta może pisać o grochu?). Z upodobaniem z konwencjami zrywali moderniści – rzecz jasna w miejsce tych starych, tworząc swoje własne. Prawdziwy (choć i tak niekompletny) rozpad znaczenia konwencji literackiej nastąpił chyba dopiero w I poł. XX wieku. Mimo to, i dziś trudno mówić o literaturze bez pojęcia konwencji. Nawet utwór niekonwencjonalny (podobnie jak niekonwencjonalne zachowanie) nie może istnieć bez odniesienia do tego, co… konwencjonalne.

 

Tradycja literacka

To pojęcie rzeka. Oznacza to wszystko, co nastąpiło w literackiej przeszłości i ma znaczenie w świecie literackim dziś. Nie odnosi się do wszystkiego, co kiedykolwiek stworzono, lecz do tego, co stworzono i co ma jakieś znaczenie dla owego „dziś”. Na tradycję literacką składają się zatem i poszczególne dzieła, i biografie ich twórców, i konwencje stylistyczne, i historie gatunków literackich czy też konkretnych motywów, wreszcie nurty i prądy literackie. Mimo to jednak – tradycja literacka to nie historia literatury. Nie liczy się w niej wszystko, co nastąpiło, lecz to, co ma wpływ na twórczość pisarzy działających później. Ten wpływ może mieć bardzo różny charakter. Mogą to być świadome lub nieświadome nawiązania, ale także sprzeciw, bunt, opozycja.

Wszystko to, co w literackiej przeszłości budzi jakieś emocje, czy też reakcje współczesnych twórców i odbiorców literatury, jest właśnie tradycją literacką.

Jak łatwo zauważyć – pojęcie tradycji literackiej jest dość względne. Inne jest dziś, inne było 100 lat temu. Polska tradycja literacka różni się od południowoamerykańskiej, obie zaś mają i cechy wspólne i rozłączne z tym, co moglibyśmy określić mianem ogólnoświatowej tradycji literackiej.