Zadanie 1.
Listonosz wobec słowa list to wyraz:
A. pochodny,
B. bliskoznaczny,
C. przeciwstawny,
D. podstawowy.
Prawidłowa odpowiedź: A.
Przypomnij sobie słowotwórstwo!
To trudna dziedzina gramatyki, bo nie można nauczyć się jej na pamięć, ale trzeba zrozumieć. Jednak bardzo często pytania ze słowotwórstwa pojawiają się na egzaminie – dlatego powtórz sobie, czym są wyrazy podstawowe i pochodne, co tworzy rodzinę wyrazów, jak wyodrębniamy podstawę słowotwórczą i formant.
Zapamiętaj!
Wyraz podstawowy – taki, od którego tworzymy inne wyrazy – w tym wypadku to wyraz list.
Wyraz pochodny – taki, który pochodzi od wyrazu podstawowego – to liścik, listonosz.
W odpowiedziach mogą pojawić się jeszcze dwie możliwości. To wyraz bliskoznaczny – czyli synonim. Wyrazy bliskoznaczne mają podobne znaczenie, choć wyglądają i brzmią inaczej (wyrazami bliskoznacznymi są przystojny, ładny, atrakcyjny, interesujący).
Ostatnią opcją jest wyraz przeciwstawny, zwany też antonimem. To proste – pary wyrazów przeciwstawnych tworzą np. wyrazy: dobry – zły, mały – duży, szeroki – wąski.
Zadanie 2.
Przekształć fragment tekstu z narracji pierwszoosobowej w narrację trzecioosobową. Zastosuj mowę zależną zamiast przytoczenia wypowiedzi bohatera.
Nikt nie pisał do mnie listów, nie miałem nikogo bliskiego; ani w kraju, ani na całym świecie; byłem już starym, samotnym człowiekiem. Ba! Myślałem sobie nieraz – przecież nie wszyscy mogą mieć bliskich. (…)
To pytanie nie powinno Ci sprawić większych problemów.
Chociaż termin narracja odnosi się do analizy wiersza i tekstu, to w tym przypadku ma też związek z gramatyką.
Narracja pierwszoosobowa (czasowniki zastosowane w pierwszej osobie) – narrator jest bohaterem opowiadanych zdarzeń, mówi w swoim imieniu (ja zrobiłem, ja wiedziałem…), zaś narracja trzecioosoobowa (czasowniki w trzeciej osobie) – to narracja obiektywna, wydarzenia obserwowane z boku.
Przypomnij sobie!
Mowa zależna to przytoczenie swojej lub cudzej wypowiedzi w formie zdania podrzędnego (czyli niejako sprawozdanie, opowiedzenie, co ktoś powiedział). Natomiast mowa niezależna to dosłowne przytoczenie jakiejś wypowiedzi. Zdanie jest przytoczone dokładnie tak, jak zostało wypowiedziane przez nadawcę – z użyciem cudzysłowów.
Jak zatem powinna wyglądać prawidłowa odpowiedź?
Powiedział, że nikt nie pisze do niego listów, nie miał nawet nikogo bliskiego – ani w kraju, ani na całym świecie. Skarżył się, że jest już starym, samotnym człowiekiem – myślał nawet, że przecież nie wszyscy mogą mieć bliskich. (…)
Zadanie 3.
Podane poniżej wypowiedzenie przekształć na zdanie z orzeczeniem czasownikowym.
Narcyzm to bezkrytyczne umiłowanie siebie, zwłaszcza zachwycanie się sobą.
Uwaga! To pytanie ze składni!
Przypomnij sobie!
Orzeczenie to obok podmiotu najważniejsza część w zdaniu. Wyraża wykonywaną przez podmiot czynność lub stan, w jakim on się znajduje. O orzeczenie pytamy: co robi? co się z nim dzieje?
O jakich rodzajach orzeczenia musisz pamiętać?
Orzeczenie czasownikowe
To zdecydowanie najczęściej spotykany typ orzeczenia. Orzeczenie czasownikowe wyrażone jest czasownikiem w formie osobowej, np.:
Marcin odrabia lekcje.
Szymon gra w piłkę.
Zosia je drugie śniadanie.
Orzeczenie imienne
Takie orzeczenie składa się z dwóch części: czasownika w formie osobowej (być, zostać, stać się), który jest łącznikiem, i innej części mowy, która jest orzecznikiem, np:
Mikołaj będzie dziennikarzem radiowym.
. łącznik orzecznik
Marysia jest śliczną dziewczyną.
. łącznik orzecznik
Uwaga!
W zdaniach bezpodmiotowych możecie się spotkać też z orzeczeniem wyrażonym czasownikiem w formie nieosobowej, np.: zbito szklankę, zjedzono obiad.
Jak zatem będzie wyglądała prawidłowa odpowiedź na zadane pytanie?
Narcyzm oznacza bezkrytyczne umiłowanie siebie, zwłaszcza zachwycanie się sobą.
lub też
Bezkrytyczne umiłowanie siebie, zwłaszcza zachwycanie się sobą, nazywamy narcyzmem.
Uwaga! To jest błąd!
Jeżeli Twoja odpowiedź brzmi:
Narcyzmem jest bezkrytyczne umiłowanie siebie, zwłaszcza zachwycanie się sobą.
popełniłeś błąd! Dlaczego? Ponieważ w tym zdaniu występuje orzeczenie imienne (spójrz na łącznik jest), a Ty miałeś ułożyć zdanie z orzeczeniem czasownikowym!
Zadanie 4.
W tytule wiersza występują wyrazy złożone (zbudowane z dwóch podstaw słowotwórczych, połączonych formantem „o”). Na podstawie analizy słowotwórczej tych wyrazów uzupełnij podane zdania poprawnymi wyjaśnieniami ich znaczeń.
Listopad to miesiąc, ………………………………………
Listonosz to ktoś, …………………………………………..
Spójrz – to znów pytanie ze słowotwórstwa!
Analiza słowotwórcza nie jest trudna – pod warunkiem że bardzo dokładnie przeanalizujesz wyrazy pochodne i znajdziesz dla nich wyrazy podstawowe!
Krok pierwszy – znajdź wyraz podstawowy dla wyrazu pochodnego (pamiętaj, że w przypadku wyrazów złożonych musisz znaleźć dwa wyrazy podstawowe!):
– dla wyrazu listopad: liść, padać
– dla wyrazu listonosz: list, nosić
Krok drugi – wyjaśnienie znaczenia wyrazu złożonego. Uwaga! Bardzo ważne jest, aby w wyjaśnieniu użyć podstawowych wyrazów!
Listopad to miesiąc, w którym opadają liście.
Listonosz to ktoś, kto roznosi (nosi) listy.
To ważne!
Przy tym zadaniu powinieneś też przypomnieć sobie budowę i rodzaje zdań złożonych.
Wyrazy złożone to wyrazy, które pochodzą od dwóch wyrazów podstawowych i tym samym zawierają dwie podstawy słowotwórcze.
Rodzaje wyrazów złożonych
Zestawienia
To konstrukcja językowa, w której dwa (a czasami nawet trzy) wyrazy tworzą całość znaczeniową, czyli oznaczają jedną osobę lub rzecz.
Przykłady zestawień: wieczne pióro, boża krówka, sałatka grecka, Jelenia Góra
Złożenia
To wyrazy złożone z dwóch (bardzo rzadko trzech) tematów słowotwórczych połączonych za pomocą cząstki (tzw. wrostka) -o, -i, -y.
Przykłady złożeń: listonosz, listopad, samochód, krwiodawca, białogłowa, deskorolka
Zrosty
W tej konstrukcji językowej wyrazy są ze sobą „zrośnięte” w jedną całość, bez żadnego wrostka jak w przypadku złożenia.
Przykłady zrostów: karygodny (godny kary), czcigodny (godny czci), Wielkanoc (noc wielka), Bogumiła (miła Bogu)