Jan van Eyck
Dążył do oddania prawdy w sztuce, przeciwstawił się włoskiej tendencji do idealizacji, malował świat bez zbędnych upiększeń.

Technika malarska
Van Eyck całą uwagę skupia na jak najwierniejszym przedstawieniu prawdy. Posługuje się techniką olejną, która pozwalała na kilkakrotne nakładanie warstw farby, subtelne przechodzenie jednych barw w inne i wręcz jubilerską precyzję w oddawaniu szczegółów.

Co znaczy granat?
Macierzyństwo Ewy zapowiada symbolizujący płodność owoc granatu, który biblijna pramatka trzyma w dłoni. Granat występuje tu także w roli owocu zakazanego* i jest jedynym atrybutem przypominającym o historii, jaka rozegrała się w rajskim ogrodzie*.

Uwaga, sztuczka!
Aby spotęgować wrażenie realizmu, van Eyck ucieka się do sztuczki wykorzystywanej dużo później, w baroku, namalował stopę Adama widzianą od dołu, wysuniętą jakby poza ramę obrazu.

Zauważ!
Na obrazie van Eycka nie ma drzewa wiadomości dobrego i złego* ani węża kusiciela*, przez którego biblijni rodzice utracili swoją niewinność.

 

O rajskiej symbolice (mity i fakty)

  • Raj, rajski ogród, Eden.
    Kraina szczęścia i pokoju stworzona przez Boga. Mieszkali w niej pierwsi ludzie, dopóki nie popełnili grzechu.
  • Wąż
    Ukryty na drzewie wiadomości skusił Ewę do zakazanego czynu. Pod skórą węża ukrywał się szatan-kusiciel. Namówił Ewę do zerwania owocu i podania go Adamowi. Odtąd człowiek ciągle miota się między czynieniem dobra a pokusami zła. W Księdze Wyjścia pojawia się też przepowiednia – przysięga skierowana przez Boga do węża-szatana: „Położę nieprzyjaźń między tobą i niewiastą, ona zetrze głowę twoją, a ty czyhać będziesz na jej piętę”. Przepowiednię tę zrealizowała Matka Boża, której udało się pokonaæ szatana (stąd u stóp Madonny często pojawia się wąż).
  • Drzewo wiadomości dobrego i złego, czyli Drzewo Prawdy
    Jedno z dwóch najważniejszych drzew rajskich. Bóg zakazał Adamowi zrywać z niego owoce. Gdy pierwsi ludzie złamali zakaz, dowiedzieli się o swej seksualności oraz utracili dar wiecznego życia w raju. Zerwanie owocu było równoznaczne z popełnieniem grzechu, utratą łaski boskiej, utratą niewinności i nieśmiertelności.
  • Owoc zakazany
    Kojarzy się z jabłkiem, choć w Biblii wcale nie jest powiedziane, że drzewo, z którego Adam i Ewa zjedli zakazany owoc, było jabłonią (w czasach biblijnych jabłoń nawet nie była znana w Izraelu). W Księdze Rodzaju w ogóle nie pada nazwa owocu. W Biblii kilkakrotnie pojawia się natomiast słowo „jabłko” w kontekście „jabłko granatu”. Również na obrazie van Eycka Ewa trzyma w dłoni granat. Nie da się określić, od kiedy jabłko zaczęło pełnić rolę owocu zakazanego, a równocześnie stało się symbolem wiadomości złego i dobrego – całego systemu ocen i norm moralnych, z którego zdali sobie sprawę Adam i Ewa w momencie popełnienia grzechu. Pamiątkę tych zdarzeń mają wszyscy mężczyźni – jest nią tzw. jabłko Adama (grdyka), czyli kawałek jabłka, który utkwił Adamowi w gardle.
  • Drzewo Życia
    Drzewo dające nieśmiertelność. Gdy Adam z Ewą zerwali owoc z Drzewa Prawdy, Pan Bóg pozbawił ich możliwości skosztowania owoców z Drzewa Życia. Pierwsi ludzie zostali wyrzuceni z raju – przed rajskim ogrodem Bóg ustawił straże anielskie, które miały pilnować dostępu do życiodajnego drzewa.

 

Skąd wzięli się Adam i Ewa?

Historię Adama i Ewy znamy z Biblii.

  • Wersja krótsza (Księga Rodzaju 1) nie mówi o szczegółach stworzenia pierwszych rodziców. Po powstaniu świata Bóg stworzył ludzi na swój obraz i podobieństwo i uczynił ich panami wszystkich stworzeń na ziemi.
  • W 2. rozdziale Księgi Rodzaju poznajemy bardziej szczegółowy i obrazowy opis stworzenia. Najpierw Bóg ulepił z „prochu ziemi” Adama, potem stworzył raj, zwierzęta i ptaki, a następnie z żebra pierwszego mężczyzny uformował Ewę. Po popełnieniu grzechu zostali wypędzeni z raju – aby przeżyć, musieli pracować. Zostali pierwszymi rodzicami (ich synowie to Kain i Abel).

Adam – słowo to pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza dokładnie „człowiek”.
Ewa – według przekazu biblijnego imię pierwszej kobiety zostało jej nadane już po popełnieniu grzechu pierworodnego. Została ona matką wszystkich żyjących – z hebrajskiego Ewa („Hawwa”) = „żyjący”.

 

Przedstawienia w sztuce

Przed van Eyckiem:
Liczne przedstawienia w sztuce wczesnochrześcijańskiej, bizantyjskiej, romańskiej i gotyckiej, najczęściej anonimowe, m.in.:

  • „Adam i Ewa”, malowidło w katakumbach św. Piotra i Pawła w Rzymie, pochodzące z I połowy IV wieku, należy do najstarszych zachowanych przedstawień tego tematu.
  • Jan Limburg i jego bracia, „Grzech pierworodny” i „Wygnanie z raju”, miniatura z „Księgi godzinek księcia de Berry”, 1415-1416.
  • Masaccio, „Wygnanie z Raju”, fresk, ok. 1427.

Po van Eycku:

  • Hugon van der Goes, „Grzech pierworodny”, ok. 1470.
  • Albrecht Dürer, „Adam i Ewa“, 1507.
  • Michał Anioł, „Grzech pierworodny i wygnanie z Raju”, 1508–1512, freski w Kaplicy Sykstyńskiej.
  • Rafael, „Adam i Ewa”, 1509–1511, fresk.
  • Lucas Cranach Starszy, „Adam i Ewa”, 1533.
  • Tycjan, „Adam i Ewa”, 1550.
  • Jan Breughel Starszy, „Adam i Ewa w rajskim ogrodzie”, 1615.
  • Nicolas Poussin, „Wiosna. Adam i Ewa w raju”, 1660-1664.
  • Auguste Rodin, „Adam” i „Ewa”, rzeŸby z cyklu „Brama piekieł”, ok. 1881.
  • Marc Chagall, „Adam i Ewa” („Kuszenie”), 1912.

 

Adam i Ewa w literaturze

Na wesoło

Mark Twain Pamiętniki Adama i Ewy
– przezabawne perypetie pierwszych ludzi, które poznajemy z ich pamiętników (oczywiście fikcyjnych).
Oto reakcja Adama na pojawienie się Ewy według Twaina:

To nowe stworzenie o długich włosach ciągle staje mi na drodze. Czatuje wciąż w pobliżu i podąża moimi śladami. Nie lubię tego; nie przywykłem do towarzystwa. Wolałbym, aby przebywało wśród innych zwierząt.

Czyżby Adamowi nie spodobała się kobieta? A tak to wyglądało z perspektywy Ewy:

Przez cały dzień chodziłam za nim jak cień, aby go bliżej poznać. Musiałam więc mówić przez cały czas, gdyż on jest nieśmiały, lecz to mi nie przeszkadza. Wydawało mi się, że jest zadowolony z mej obecności.

Konstanty Ildefons Gałczyński, scenka „Teatrzyku Zielona Gęś” pt. Żarłoczna Ewa
Ewa nie daje Adamowi jabłka, jak w przekazie biblijnym, lecz zjada je sama. Zbulwersowany wąż woła z przerażeniem: „Co teraz będzie?”. „Cała Biblia na nic” – odpowiada zrezygnowany Adam.
No właśnie – co byłoby, gdyby Ewa zmieniła przebieg zdarzeń?

Fraszki Jana Sztaudyngera
„Pierwsze pytanie” – od razu po powołaniu do życia Adam zażyczył sobie od Boga stworzenia mu współtowarzyszki.
„Telegram” – nawiązanie do motywu Adamowego żebra: nadawca telegramu-ogłoszenia chętnie zamieniłby swoje żebro na jakąś ładną dziewczynę.

Na poważnie

Mark Twain Pamiętniki Adama i Ewy
– choć śmiejemy się z pamiętnikarskich relacji Adama i Ewy, niektóre fragmenty są całkiem na serio. Wrażliwsi rozpłaczą się podczas lektury końcowego fragmentu pt. „Po czterdziestu latach”. Ewa pisze tu o śmierci – składa modlitwę o wcześniejszą śmierć:

Lecz jeśli jedno z nas musi odejść pierwsze, modlę się, abym to była ja; gdyż on jest silny, a ja słaba, nie jestem mu tak niezbędna jak on mnie – życie bez niego już nie będzie życiem, jak je zniosę?

Modlitwa Ewy zostaje wysłuchana. Na jej grobie Adam wypisuje słowa:

Gdziekolwiek była ona, t a m był Raj.

Pierwsi ludzie stworzyli sobie raj na ziemi – nie był taki nieskazitelny, jak eden, ale chyba im się bardziej podobał.
Ks. Jan Twardowski Adam i Ewa
Do ciekawych pytań dochodzimy, czytając ten wiersz. Czy Adam i Ewa byli ludźmi, zanim zgrzeszyli? Czy wygnanie z raju było dla nich karą czy darem? Żyć bez grzechu, bez świadomości złego, bez pokus – to takie święte i… nieludzkie! Może nawet Adam i Ewa nie wiedzieli, czym jest pocałunek kobiety i mężczyzny, bo przecież nie dostrzegali swej seksualności. Uroki miłości ludzkiej poznali dopiero po wygnaniu z raju. Dzięki pierwszym rodzicom możemy kochać. Wraz z darem miłości otrzymaliśmy jednak ból, cierpienie, samotność. I ciągle czegoś nam brak – może Boga i Jego bliskości. Podobnie jak biblijni rodzice nierozważnie popełniamy grzech, choć gdzieś w głębi duszy tęsknimy za dobrem, świętością i Bogiem.

W języku codziennym…

…możesz używać wyrażeń nawiązujących do historii Adama i Ewy:

  • Ale masz jabłko Adama!
    – powiesz koledze, na którego szyi widać wyraźnie uwypukloną grdykę.
  • Nie zaczynaj opowiadać od stworzenia Adama i Ewy!
    – powiesz koleżance, która swoje opowieści zaczyna od długiego wstępu. Zasugerujesz w ten sposób: Może przejdziesz do konkretów!
  • Ten strój Adamowy zostaw na plażę!
    – powiesz nagusowi, który zapomniał ubrać się przyzwoicie, zanadto się rozgołocił.
  • Uważaj, bo to zakazany owoc!
    – ostrzeżesz koleżankę, która sięga po coś niedozwolonego (np. alkohol, film dozwolony od lat 18).
  • Nad morzem czuję się jak w raju!
    – opowiesz koleżance o cudownych wakacjach spędzonych w Dębkach.

 

Zobaczcie, jak motyw Adama i Ewy interpretują współcześni poeci:

  • – Adam i Ewa są najwyższymi istotami pośród wszystkich stworzeń:
    Maria Pawlikowska-Jasnorzewska „dansing”.
    Ich wyższość polega na jedności i miłości. Przytuleni tańczą „upojeni rajem”, podczas gdy inni zachowują się jak zwierzęta: skaczą wkoło „małpim obyczajem”, wydają z siebie zwierzęce odgłosy.
  • – Są więźniami Boga, lecz wyzwalają się z pęt dzięki grzechowi:
    Marianna Bocian „Zakochani”.
    Ich grzech wcale nie musi być rozpatrywany w kategorii winy. Dzięki niemu uwolnili się z rajskiego więzienia.
  • dwoje odgrodzonych od reszty świata
    w potrzasku jak więźniowie w celi
    najwspanialej okradają Boga z miłości
    – to wszystko będzie im wybaczone –
    – Są więźniami miłości:
    Anna Kamieńska Adam i Ewa
    Wygnani z raju we własne objęcia, w silne uczucia, w wir namiętności.
  • – Są wybrańcami losu, którzy otrzymali niezwykły dar miłości:
    Alicja Patey-Grabowska Adam–Ewa.
    Autorka wiersza polemizuje z Anną Kamieńską. To cudowne, że miłość ma niezwykłą moc scalania. Gdy dwie połówki odnajdą się i pokochają, powstanie twór adamo-ewopodobny. Gorzej z tymi, którzy się nie odnajdą:
    Oto rozdzieleni przez konieczność losu
    rozdarci na dwoje rozpruci do serca
    z ptakami słów które nigdy nie
    odnajdą gniazda
    Adam Ewa
    – Są częścią ziemi, natury
    (nawiązanie do biblijnych słów: „Prochem jesteś i w proch się obrócisz”):
    Emil Zegadłowicz Adam
    Adam mówi o swym narodzeniu – stworzeniu z ziemi, o łączności z przyrodą w codziennym życiu i o śmierci, która przyniesie powrót do stanu pierwotnego, wessie ludzkie ciało w ziemię.