Malarze rzadko malowali książkę dla niej samej. Ale bywała bardzo ważnym symbolem, bo towarzyszy człowiekowi, odkąd umie on pisać i czytać.
1. Giuseppe Arcimboldo Bibliotekarz (XVI wiek)
Czym był manieryzm?
W XVI wieku, we Włoszech zrodził się taki nurt w sztuce. Malarze tego nurtu zapragnęli tworzyć dzieła zadziwiające, może nawet szokujące, uderzające niezwykłym pomysłem, sposobem wykonania, a nie na przykład tematem. To nie pokazywana natura ma być wspaniała, lecz sama sztuka! Później w manieryzmie doszło do tak dziwacznych i sztucznych pomysłów, że zaczęto mówić: maniera, manieryzm, zmanierowany w złym znaczeniu, jako negatywna opinia.
A oto Bibliotekarz. Malarz Arcimboldo długo nie znajdował uznania i został odkryty dopiero w XX wieku. Może to wcale nie dziwne, zważywszy, że jego pomysłowość stwarzała portrety niemal groteskowe. Ogrodnik na przykład „składa się” z samych warzyw – ma policzki z cebul, spod czapki – miski występują włosy – pietruchy. Gdy odwrócimy obraz do góry nogami – znika dziwaczny facet, pozostaje miska z warzywami. Z kolei Bibliotekarz składa się z książek. Jest uosobieniem czytania – więc jest alegorią. Może to być też piramidką poukładanych książek – popatrzmy na jego twarz: nos z książki, policzki z książek, wstążki z książek układają się w oczy. Zapomniany Arcimboldo był mistrzem złudzeń optycznych.
Pytanie do obrazu
Jak w literaturze nazywa się nadanie cech ludzkich przedmiotom lub elementom natury?
A. Apoteozą.
B. Personifikacją.
C. Animizacją.
D. Gloryfikacją.
2. Quentin Massys Bankier z żoną (XVI wiek)
XVI wiek, Belgia. Pamiętamy: renesans, czasy handlu, rozwoju podróży, odkryć geograficznych. Dzięki Massysowi zaglądamy do tamtego świata: obrazek z życia bankierskiej rodziny jest bardzo realistyczny. Malarz zajął się nawet wiernym oddaniem słojów drewna czy lśniącego owocu na półce. Tak wyglądali, tak byli ubrani bankier i jego żona sprzed pięciuset lat. Na ich stole leżą monety, które waży bankier na specjalnej wadze, biżuteria, lustro i książka.
Zauważcie podział: mężczyzna zajmuje się pieniędzmi, kobieta księgą. Łatwo odczytać znaczenie tego kontrastu: on zajmuje się kwestiami materialnymi, ona – duchowymi. Na twarzy bankiera rysuje się powaga i skupienie, żona także wpatruje się w pieniądze, wcale nie w swoją księgę, na której właśnie odsłania ilustrację z wizerunkiem Maryi i Dzieciątka. Dla artysty i krytyków cel tego przeciwstawienia jest jasny: wartości zostały zrównane w naszym życiu. Tak samo waży dobro doczesne jak duchowe. To przestroga przed zbytnim zapatrzeniem w dobro materialne. Ale ono jest.
Przyjrzyjmy się odbiciu na wypukłym lusterku. Rama okienna wygięła się w krzyż, a mężczyzna czyta książkę. Idea religii przyświeca więc temu obyczajowemu obrazkowi, choć wpuszczono do życia ludzkiego sferę materialną.
Pytanie do obrazu
W jakiej epoce nie mógłby artysta zrównać wartości materialnych i duchowych?
A. W średniowieczu.
B. W renesansie.
C. W realizmie.
D. W XX wieku.
3. Harmen Steenwyck Martwa natura wanitatywna. Alegoria ludzkiego życia (XVII wiek)
Przypominamy: martwa natura to taki obraz, którego tematem są przedmioty codziennego użytku, zestawione, ułożone np. na stole, statyczne. Mogą to być kwiaty, owoce, naczynie, zwierzyna zabita na polowaniu – zawsze grupa przedmiotów, nigdy żywe postacie.
Wanitatywna – to znaczy podejmująca motyw vanitas. Vanitas zaś to temat przemijania, kruchości ludzkiego życia. Bardzo ważny i modny w historii literatury i sztuki. Pochodzi od łacińskiego słowa vanitas – marność. Z pewnością pamiętacie z Biblii: „marność nad marnościami i wszystko marność”. Oto ludzkie życie.
Symbole! Czasami malowano martwe natury tylko dla ukazania piękna – choćby kwiatów lub mistrzostwa i precyzji artysty. Ale nie tym razem i nigdy w przypadku motywu vanitas. Tu każdy szczegół ma symboliczne znaczenie – to właściwie zestawienie całego ludzkiego życia na drewnianym blacie stołu.
Co symbolizuje marność ludzkiego świata, przemijanie i śmierć?
Oczywiście – umieszczona centralnie, wpatrzona w odbiorcę pustymi oczodołami trupia czaszka. Książka – to symbol nauki, przemijania mądrości i wiedzy. Instrumenty muzyczne – zmysłowe przyjemności, takie ważne w ludzkim życiu – i przemijające. Japoński miecz i muszla – bogactwo, wartości materialne. Zgaszona lampa za czaszką – to symbol upływającego czasu, tym samym krótkości żywota. Gliniany dzban – to krucha glina, w której nosimy wodę ludzkiego życia. Także poświadcza słabość i przemijalność człowieka. Wszystkie przedmioty łączy świadomie główny temat vanitas. A wydawałoby się w pierwszej chwili – niezły bałagan, zbiorowisko rupieci, które nie mają ze sobą nic wspólnego.
Pytanie do obrazu
W jaki sposób malarz zaznaczył centralny przedmiot swojej kompozycji, za pomocą czego wskazał główny temat?
A. Zbierając przypadkowe przedmioty.
B. Oświetlając czaszkę jasnym strumieniem światła.
C. Zestawiając książkę z czaszką.
D. Każdy element jest tu równie ważny.
Odpowiedzi do pytań:
1. B.
2. A.
3. B.