Rozbiór zdania pojedynczego

Na czym polega szkolny rozbiór zdania?

Na dokładnym określeniu wszystkich jego części, czyli:

części zdania (wykonujemy tzw. rozbiór logiczny)
części mowy (wykonujemy tzw. rozbiór gramatyczny)

Uwaga! Podczas analizy nie wolno Ci pomylić tych dwóch rozbiorów!

Czym jest analiza logiczna zdania pojedynczego

To podział na części zdania, czyli na podmiot, orzeczenie i ich określenia.

1. Pracę nad zdaniem najlepiej zacząć od czynności łatwych – wyodrębnienia podmiotu i orzeczenia, a można je od razu podkreślać kolorowym flamastrem (zazwyczaj jedną linią zaznaczamy podmiot, dwoma – orzeczenie).

2. Następnie wyodrębniamy wyrazy, które wchodzą w skład grupy podmiotu (pamiętaj, że będzie to podmiot wraz z określeniami, najczęściej spotkasz w tej roli przydawki), a później – grupy orzeczenia (tworzy ją orzeczenie wraz z określeniami).

3. W dalszej kolejności trzeba będzie narysować pomocniczy wykres zdania, którą to czynność nazywacie potocznie „rysowaniem drzewka”. Dobrze wykonany wykres – to podstawa sukcesu. Pomaga nam bowiem w określaniu poszczególnych części zdania, informuje o konkretnych pytaniach, które trzeba zadać do wyrazów.

Wczoraj gorliwy Michał przeczytał książkę.
. ↑ ↑ ↑ ↑ ↑
okolicznik przydawka podmiot orzeczenie dopełnieni

Grupa orzeczenia to orzeczenie oraz jego określenia:

Orzeczenie: przeczytał
Dopełnienie: książkę
Okolicznik: wczoraj

Grupa podmiotu to podmiot i jego określenia:

Podmiot: Michał
Przydawka: gorliwy

Przyjrzyj się poniższemu rozbiorowi:

Zdanie:

Zdenerwowanej trochę nauczycielce hałas w klasie skutecznie przeszkadzał.

Czym jest analiza gramatyczna zdania pojedynczego?

Analiza gramatyczna zdania pojedynczego to podział na części mowy, czyli określenie form gramatycznych wszystkich występujących w zdaniu elementów.

Rozbiór logiczny

1. hałas – podmiot gramatyczny

2. przeszkadzał – orzeczenie czasownikowe
hałas przeszkadzał – związek zgody

3. w klasie – przydawka przyimkowa
hałas w klasie – związek rządu

4. skutecznie – okolicznik sposobu
przeszkadzał skutecznie – związek przynależności

5. nauczycielce – dopełnienie dalsze
przeszkadzał nauczycielce – związek rządu

6. zdenerwowanej – przydawka przymiotna
nauczycielce zdenerwowanej – związek zgody

7. trochę – okolicznik stopnia i miary
zdenerwowanej trochę – związek przynależności

Rozbiór gramatyczny

hałas – rzeczownik;
przeszkadzał – czasownik;
w klasie – wyrażenie przyimkowe;
skutecznie – przysłówek;
nauczycielce – rzeczownik;
zdenerwowanej – imiesłów przymiotnikowy bierny;
trochę – przysłówek.

Uff! Wypisywanie wyrazów i określanie ich jest czynnością drobiazgową, żmudną, a w dodatku łatwo można się przy tej okazji pomylić. Dlatego wysłuchaj kilku uwag:

1. Jeśli w egzaminacyjnym teście spotkasz tego typu polecenie – zawsze rysuj wykres, nawet, jeśli nie dostaniesz za to dodatkowego punktu. Dlaczego? Drzewko może skutecznie pomóc wszystkim tym, którzy gubią się w środku zdania bądź nie wiedzą, jakie pytanie trzeba w danym momencie zadać.

2. Zwracaj szczególną uwagę na pytania, które zadajesz do poszczególnych części zdania. Pamiętaj, że to właśnie od rodzaju pytania zależy przeważnie, czy wyraz staje się okolicznikiem, dopełnieniem czy przydawką (to jest ważne np. podczas rozróżniania dopełnień i podmiotów, bowiem pytamy tu co? kto? lub np. co? kogo?).

3. Pamiętaj, że w trakcie dokonywania rozbioru nie musisz z mozołem wyliczać form gramatycznych wyrazów (np. osoby, liczby, rodzaju itd.), chyba że polecenie wyraźnie o tym wspomina. Na egzaminie – liczy się też czas, jaki poświęcamy poszczególnym zadaniom, nie warto więc poświęcać na jedno z nich całej godziny (dodajmy, że jeśli egzaminator nie wymaga od Was określania form gramatycznych, nie dostaniecie za swoją pracę dodatkowych punktów!)

4. Warto natomiast (a nawet trzeba!) wypisywać wszystkie związki wyrazowe (zgody, rządu i przynależności).

Spróbuj teraz wykonać wykres poniższego zdania pojedynczego, a potem – porównaj go z poniższą analizą.

Zdanie

Mała Jola dała swojej mamie piękne, czerwone róże.

rozbiór logiczny rozbiór gramatyczny

dała – orzeczenie czasownikowe czasownik w formie osobowej Jola – podmiot rzeczownik
mała – przydawka przymiotna przymiotnik
mamie – dopełnienie rzeczownik
swojej – przydawka przymiotna zaimek przymiotny
róże – dopełnienie rzeczownik
czerwone – przydawka przymiotnik
piękne – przydawka przymiotnik

Związki wyrazów w zdaniu:

mała Jola – związek zgody,
Jola dała – związek zgody,
dała mamie – związek rządu,
swojej mamie – związek zgody,
dała róże – związek rządu,
piękne róże – związek zgody,
czerwone róże – związek zgody

Zdanie

Polskie wyroby z bursztynu są znane na całym świecie.

rozbiór logiczny rozbiór gramatyczny

wyroby – podmiot gramatyczny rzeczownik
są znane – orzeczenie imienne czasownik+ imiesłów przymiotnikowy bierny
polskie – przydawka przymiotna przymiotnik
z bursztynu – przydawka przyimkowa wyrażenie przyimkowe
na świecie – okolicznik miejsca wyrażenie przyimkowe
całym – przydawka przymiotna przymiotnik

Związki wyrazów w zdaniu:

wyroby są znane – związek zgody;
polskie wyroby – związek zgody;
wyroby z bursztynu – związek rządu;
są znane na świecie – związek przynależności;
na świecie całym – związek zgody.

A największe niespodzianki potrafią nam sprawić analizy zdań złożonych, które przysparzają Wam niemało kłopotów.

Zdania złożone

Zdaniem złożonym nazywamy zdanie, które ma więcej niż jedno orzeczenie. Wykresy takich zdań wyglądają już zupełnie inaczej niż drzewko w zdaniu pojedynczym. Wszystko zależy tu bowiem od rodzaju zdania. A mamy zdania:

złożone współrzędnie
złożone podrzędnie

Oznacza to, że stosunek między zdaniami składowymi (w zdaniu złożonym) może być właśnie – współrzędny lub podrzędny.

Zdania złożone współrzędnie

Pamiętaj! W zdaniu złożonym współrzędnie żadne ze zdań składowych nie określa drugiego (nie ma tu zdania określanego i określającego), ale jedno uzupełnia drugie. Tego typu zdania najłatwiej rozpoznać po tym, że o żadne z nich nie możemy zapytać. A oto przykład:
Wypożyczyłem tę powieść z biblioteki i przeczytałem ją.
Wyraźnie dostrzegamy, że obydwa zdania składowe uzupełniają się, zachowują logiczną, spójną konstrukcję, połączoną spójnikiem i. Tak wygląda wykres takiego zdania:

1 ………. 2

Zdania leżą na tym samym poziomie, co pokazuje, że nie są od siebie zależne. I jeszcze jeden przykład:
Monika chodzi po kuchni i śpiewa.
A oto wykres:

1 ………. 2

Między takimi zdaniami mogą zachodzić różne stosunki znaczeniowe. Dlatego dzielimy je, biorąc pod uwagę właśnie ich strukturę znaczeniową. W popularnych podręcznikach do nauki gramatyki można spotkać aż sześć typów zdań. Jakie one są?

Zdania złożone współrzędnie:

przeciwstawne
łączne
wynikowe
rozłączne
wyłączające
włączne (synonimiczne)

Jak łączymy zdania składowe (w zdaniu złożonym współrzędnie)?

Otóż najczęściej – za pomocą spójników i zaimków względnych, czyli tzw. wskaźników zespolenia (termin warto zapamiętać!).
Przykłady:

Pies Chaber gryzie kość, kot się temu przygląda. (łączenie bezspójnikowe)
Chciała zmienić kolor włosów, ale mama się na to nie zgodziła. (łączenie spójnikowe)
W południe zrobiło się ciepło, ale później chwycił mróz.

Zdania tego typu określamy mianem zdań łączności pośredniej (spójnikowej) – w odróżnieniu od zdań bezspójnikowych, połączonych bezpośrednio, np.

Tu ryczy bawół, wyje pies, kracze wrona.
Marynarze siedzą za stołem, gadają, piją.

zdania złożone współrzędnie

spójnikowe
bezspójnikowe (łączności bezpośredniej)

Pamiętaj, że wykresy zdań składowych w zdaniu złożonym współrzędnie należy rysować na tym samym poziomie!

1. Zdania przeciwstawne
Na początek – reguła. W takich zdaniach treści zdań składowych przeciwstawiają się sobie i naprawdę łatwo to dostrzec. Zobaczmy:

Miłe złego początki, lecz koniec żałosny.
(1) (2)
A teraz wykres:

Powiedziała coś, ale ja niczego nie usłyszałem.
(1) (2)

Pamiętaj, że strzałki należy tu rysować „do siebie”, by uwydatnić przeciwstawność znaczeniową zdań składowych.

2. Zdania łączne

Treści poszczególnych zdań składowych zawsze łączą się ze sobą w czasie albo w przestrzeni (albo jedno i drugie), np.

Tańczyłem ze wspaniałą dziewczyną i patrzyłem w jej piękne czarne oczy.
(1) (2)
Wykres wygląda w tym przypadku nieco inaczej:

Z jednej strony boiska odbywały się wyścigi w workach, a z drugiej strony miotacze rzucali piłkami.
Ilustracja graficzna:

3. Zdania rozłączne

Można pomylić je ze zdaniami przeciwstawnymi. Przypomnijmy więc, że tu – treści zdań rozłącznych nie mogą istnieć jednocześnie. W treści tych zdań ukryte są zazwyczaj dwie możliwości, które wzajemnie się wykluczają (ale nie przeciwstawiają sobie!). A wygląda to następująco:

W tym roku pojadę do Egiptu albo wybiorę się do Pacanowa.
I wykres:

Idziesz, czy nie idziesz?

4. Zdania wynikowe

Najłatwiej je odróżnić od innych współrzędnych. Dlaczego? Wystarczy wiedzieć, że tu – treść drugiego zdania wynika z treści zdania pierwszego.

Chmurzy się, więc będzie deszcz.

Dawniej nie było światła, toteż lekcje odrabialiśmy przy świecach.

Strzałki na wykresach, zapamiętajmy – „gonią się” wzajemnie!

5. Zdania włączne (inaczej synonimiczne)

Zazwyczaj drugie zdanie składowe inaczej tu ujmuje treść (zawartą w zdaniu pierwszym) albo też informuje szczegółowo o faktach.

Zosia zdała bardzo dobrze egzamin wstępny, czyli dostała się do liceum.
Odmówił mu podania ręki, to jest obraził go.

6. Zdania wyłączające

Szkolne podręczniki zaliczają do konstrukcji łącznych (i ci z Was, którzy tak klasyfikują zdania niech przed egzaminami nie zmieniają przyzwyczajeń!). W nich wykluczane są wszystkie inne możliwości, np.

Ani nie jest ładna, ani nie jest sympatyczna.

Jak posługiwać się spójnikami?

Większość uczniów postępuje według schematu – patrzy na zdanie i …klasyfikuje je według rodzaju zastosowanego w nim spójnika. Jeśli i, oraz – to mamy zdanie łączne, z kolei więc – bezwarunkowo zalicza zdanie do wynikowych. W tym wszystkim przydałoby się trochę umiaru, spróbuj zastosować złoty środek. Najpierw oceniaj treść zdań składowych, jej znaczenie, a dopiero potem – zwracaj uwagę na użyty w zdaniu spójnik. Co stanie się bowiem, gdy przypadnie Ci do analizy zdanie bezspójnikowe?! Lepiej zawczasu przygotować się do tej przykrej ewentualności! Potraktujmy więc spójniki tylko jako dodatkowe elementy, które mają potwierdzać wyniki naszej analizy.

Zestawienie najważniejszych oraz najczęściej spotykanych spójników:

zdania spójniki

łączne i, oraz, a
rozłączne albo, lub, bądź, czy
przeciwstawne ale, lecz, jednak, zaś, natomiast
wynikowe więc, toteż, zatem, dlatego