GRAMATYKA. Składnia. Słowotwórstwo. Orzeczenie nie zawsze czasownikowe.

Rozbiór zdania i wyliczenie związków składniowych to ćwiczenia, które z całą pewnością znajdą się w puli egzaminacyjnej na maturze ustnej. Dlatego ich prześledzenie może okazać się pomocne nie tylko dla kandydatów na wyższe uczelnie humanistyczne.

Na początek przyjrzymy się tej części zdania, która o istnieniu zdania ma decydować – orzeczeniu, czyli czasownikowi w formie osobowej. Chociaż powyższa definicja jest dosyć znana, będą z nią same kłopoty… Przecież o tym, czy dane wypowiedzenie jest zdaniem decyduje właśnie obecność – czasownika w formie osobowej, czyli orzeczenia. Jednakże istnieją tzw. zdania bezpodmiotowe:

Zagrzmiało. Świta.
Przeprowadzono ankietę.
Walczono do końca.

W żadnym z nich nie znajdziemy czasownika odmieniającego się przez osoby.
Oczywiście, wszystkie te wypowiedzenia trzeba nazwać zdaniami. A zatem należy naszą definicję sprecyzować: orzeczeniem jest najczęściej czasownik w formie osobowej.

Zdania pojedyncze

Jakie orzeczenie nazywamy czasownikowym, a jakie imiennym?
Jakie części mowy mogą wystąpić w funkcji orzecznika?

Orzeczenie czasownikowe najczęściej nazywamy po prostu orzeczeniem. To właśnie czasownik w formie osobowej. Może on wystąpić w każdym z trzech trybów i w każdym z trzech czasów, jednakże tylko w stronie czynnej. W poniższych zdaniach są właśnie orzeczenia czasownikowe:

Uczniowie skończyli dziś lekcje wcześniej.
Rodzice na pewno wiedzieliby o tym.
Wyjdźcie za drzwi!
Nie lubię sera.
Robotnicy będą pracować jeszcze przez trzy i pół godziny.

• W ostatnim zdaniu podkreślono dwa wyrazy – tylko dlatego, że orzeczenie czasownikowe przybrało tam formę czasu przyszłego, który dla czasowników niedokonanych jest czasem złożonym.
• W zdaniu przedostatnim orzeczenie tworzą czasownik i partykuła przecząca.

To było łatwe. Niezwykle ważnym problemem egzaminacyjnym jest inny rodzaj orzeczenia. Chodzi o orzeczenie imienne, które składa się z dwóch elementów (niekoniecznie: z dwóch wyrazów) – łącznika oraz orzecznika.

• Łącznikiem jest forma osobowa któregoś z czasowników: być, stać się i zostać (w znaczeniu „stać się”).
• Orzecznikiem jest rzeczownik lub odpowiadający mu zaimek w narzędniku albo przymiotnik (czy odpowiadające mu gramatycznie części mowy: zaimek przymiotny, imiesłów przymiotnikowy czy liczebnik porządkowy) w mianowniku.
  Gdy podmiotem jest czasownik w formie bezokolicznika, orzecznik jest przysłówkiem: Dobrze jest pamiętać o przyjaciołach.

 

Wskaż przydawki w poniższych zdaniach:

• Moja starsza siostra Bronka przemieniła się w skowronka.
• Kierownik sklepu z galanterią jest znany ze swej sympatii do bezdomnych kotów.
• Następnego dnia odbyło się zaprzysiężenie świadków.

Tym razem podkreślono przydawki. Zgodnie ze szkolną gramatyką, przydawką jest każde określenie rzeczownika, bez względu na funkcję tegoż rzeczownika w zdaniu. Najbardziej typowymi określeniami rzeczowników są przydawki przymiotne, wyrażone przymiotnikami bądź innymi wyrazami o podobnej funkcji: zaimkami przymiotnymi, imiesłowami przymiotnikowymi czy liczebnikami porządkowymi.

Przymiotne są następujące przydawki:

moja siostra
starsza siostra
swej sympatii
bezdomnych kotów
następnego dnia

Jak widać, przydawka przymiotna tworzy z określanym przez nią rzeczownikiem związek zgody.

W ostatnim z powyższych zdań znajduje się przydawka dopełniaczowa: zaprzysiężenie świadków. Jest ona wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu, odpowiada na pytanie czyj? lub – po prostu – kogo? czego? Podobna do niej jest przydawka w wyrażeniu kierownik sklepu. W zdaniu z Brzechwy występuje rzadka w polszczyźnie przydawka rzeczowna, czyli apozycja: siostra Bronka (tzn.: o imieniu Bronisława).

Pozostałymi przydawkami ze zdania drugiego są wyrażenia przyimkowe:
sklepu (jakiego?) z galanterią
sympatii (jakiej) do kotów
Te ostatnie nazywamy przydawkami przyimkowymi.

 

Na podstawie poniższych przykładów podaj zasady budowy orzeczenia imiennego:

• Maria jest miła.
• Maria jest miłą dziewczyną.
• Maria to miła dziewczyna.

W omawianych zdaniach podkreślono orzeczenie imienne:

• Maria jest miła. (łącznik: jest, orzecznik: miła)
• Maria jest miłą dziewczyną. (łącznik: jest, orzecznik: dziewczyną)
• Maria to miła dziewczyna. (łącznik: to, orzecznik: dziewczyna)

Przy łączniku wyrażonym czasownikiem orzecznik przymiotnikowy ma formę mianownika, a orzecznik rzeczownikowy – narzędnika. Przy nietypowym łączniku (trzecie zdanie) orzecznik musi być rzeczownikiem w mianowniku.

 

Dokonaj analizy składniowej poniższego zdania:

• Wczesnym rankiem ulicą miasta biegł szybko chudy, bezdomny pies.

Powyższe zdanie jest zdaniem pojedynczym rozwiniętym, gdyż zawiera jedno orzeczenie, a grupy podmiotu i orzeczenia są rozbudowane.
Analiza składniowa powinna obejmować określenie części zdania oraz opis związków składniowych:

pies – podmiot gramatyczny (rzeczownik w mianowniku)
biegł – orzeczenie czasownikowe
chudy – przydawka przymiotna
bezdomny – przydawka przymiotna
rankiem – okolicznik czasu
szybko – okolicznik sposobu
ulicą – okolicznik miejsca
wczesnym – przydawka przymiotna
miasta – przydawka dopełniaczowa

Z kolei liczba związków składniowych powinna odpowiadać liczbie kresek (strzałek) na wykresie:

pies biegł – związek główny, zgody
pies bezdomny – związek zgody
pies chudy – związek zgody
biegł rankiem – związek przynależności
biegł ulicą – związek przynależności
biegł szybko – związek przynależności
rankiem wczesnym – związek zgody
ulicą miasta – związek rządu

Pierwszy wyraz danej pary jest nadrzędny w danym związku. Na szczególną uwagę zasługują dwa połączenia: biegł rankiem oraz biegł ulicą. Wyrazy podrzędne w tych związkach (rankiem, ulicą) są przysłówkami, a nie formami narzędnika rzeczowników ranek oraz ulica. Dlatego też połączenia tych wyrazów z orzeczeniem będą związkami przynależności, nie zaś związkami rządu.

 

Zdania złożone

Po omówieniu zdań pojedynczych (zawierających jedno orzeczenie) przyszła kolej na zdania złożone (z dwoma orzeczeniami) i zdania wielokrotnie złożone (zawierające więcej niż dwa orzeczenia).

W programie szkolnym przeciwstawiono sobie dwa rodzaje zdań złożonych: zdania współrzędnie złożone oraz zdania podrzędnie złożone. Różnica między nimi ma być kolosalna. Zdanie współrzędnie złożone przedstawiamy na wykresie jako dwie kreski (dwa zdania składowe) na jednym poziomie. Taki schemat oznacza, że oba zdania składowe są jednakowo ważne, żadne nie jest nadrzędne, a więc ważniejsze od drugiego. Relację nadrzędności – podrzędności obrazuje wykres schodkowy, gdzie w zależności od układu zdań składowych jedno z nich jest nad drugim.

 

Dokonaj analizy składniowej poniższych zdań:

• Ani rodzice nie przyjechali, ani wuj Paweł nie napisał.
• Idę, bo czasu jest niedużo.

Pierwsze zdanie – z podwojonym spójnikiem: ani(…), ani(…) – jest zdaniem współrzędnie złożonym łącznie. Mimo wyraźnej negacji nie można uznać go za zdanie przeciwstawne. To zaprzeczenie zdania: Rodzice przyjechali i wuj Paweł napisał, które zostałoby jednoznacznie określone jako łączne. Wykres będzie więc taki:

———……———

Drugie zdanie ma zupełnie inną strukturę. Jego drugie zdanie składowe stanowi odpowiedź na pytanie dlaczego?, postawione do zdania pierwszego. Jest to więc zdanie złożone z podrzędnym okolicznikowym przyczyny (w skrócie: z podrzędnym przyczynowym). Wykresem będą schodki w dół:

Dokonaj analizy składniowej poniższych zdań:

• Gdyby zebrać razem te zmarnowane krople, powstałyby morza.
• Deszcz lał, więc wzięliśmy parasole.

Teraz zmieniła się kolejność. Pod jakim warunkiem powstałyby morza? Gdyby zebrać razem te zmarnowane krople. Pierwsze zdanie z tej pary jest zdaniem podrzędnie złożonym z podrzędnym okolicznikowym warunku (z podrzędnym warunkowym). Schody poprowadzą na górę.

Spójnik drugiego zdania – więc – jest najbardziej charakterystyczny dla zdań współrzędnie złożonych wynikowych. Układ grotów na wykresie odpowiada wynikaniu drugiego zdania z pierwszego:
——>……>——

 

Dokonaj analizy składniowej poniższych zdań:

• Doktor nie puścił, ale drzwi puściły.
• O tym, że Maria rozmawiała z Piotrem, dowiedziałem się później.

Zdanie z Kochanowskiego, z fraszki O doktorze Hiszpanie, jest zdaniem współrzędnie złożonym przeciwstawnym. Wskazuje na to spójnik; ponadto treść zdań składowych uwypukla przeciwieństwo: nie puścił – puściły. Czasownik zaprzeczony jest przeciwieństwem czasownika bez przeczenia. Na wykresie układ grotów przypomina wektory sił o przeciwnych zwrotach:
——>……<——

Drugie zdanie jest podrzędnie złożone. Pytanie do zdania podrzędnego, wprowadzonego spójnikiem że, brzmi: o kim? o czym? (się dowiedziałem). To pytanie miejscownika – omawiane zdanie okazuje się podrzędnie złożonym z podrzędnym dopełnieniowym.
Tutaj dochodzi jeszcze jedna komplikacja: nietypowy wykres, który najlepiej narysować tak:

Taki schemat bardziej odpowiada związkom między zdaniami składowymi niż tradycyjne „korytko, czyli wykres w kształcie litery U.

Czwarty typ zdań złożonych współrzędnie, to zdania rozłączne – spójnikami typowymi dla nich są wyrazy lub, albo, czy, bądź. Ta „rozłączność to po prostu wybór jednej z dwóch możliwości. Na wykresie przedstawiamy to tak:
——<……>——

 

Dokonaj analizy składniowej poniższego zdania i sporządź jego wykres:

• Pewna żaba była słaba, więc przychodzi do doktora i powiada, że jest chora.

Dwa ostatnie ćwiczenia składniowe dotyczą zdań wielokrotnie złożonych, których analiza okazuje się trudniejsza od analizy „zwykłych” zdań złożonych.

• Po pierwsze, zwiększa się liczba kresek na wykresie, czyli zdań składowych. A w ich natłoku nietrudno o pomyłkę – jakiś człon można zgubić, choć częściej zdarza się zdającym potraktowanie rozbudowanych przydawek lub dopełnień jako członów samodzielniejszych składniowo.

• Po drugie, trudniej znaleźć zdanie nadrzędne, najważniejsze, tutaj nazywane zdaniem głównym. Nie zawsze będzie ono otwierać zdanie. Może schować się w środku lub nawet zamykać całość.

• Po trzecie wreszcie, zdania składowe nie muszą łączyć się ze sobą kolejno, tzn. pierwsze z drugim, drugie z trzecim, trzecie z czwartym, czwarte z piątym itd.

Analizę zdania wielokrotnie złożonego rozpoczynamy od policzenia orzeczeń. Warto pamiętać, że liczymy nie tylko typowe czasowniki osobowe, lecz także imiesłowy przysłówkowe (wychodząc, przeczytawszy) czy czasowniki bezosobowe, typu zrobiono czy wypito. Oto nasze zdanie z podkreślonymi orzeczeniami:

Pewna żaba była słaba, więc przychodzi do doktora i powiada, że jest chora.

Odnotujmy aż dwa orzeczenia imienne: była słaba oraz jest chora. Cztery orzeczenia oznaczają cztery zdania składowe, którym tu będzie odpowiadać liczba czterech kresek na wykresie i ich kolejna numeracja. Po znalezieniu orzeczeń można łatwo określić, jak przebiegają granice między kolejnymi zdaniami składowymi:

1. Pewna żaba była słaba – zdanie (raczej nie) główne, gdyż…
2. więc przychodzi do doktora – współrzędne wynikowe do 1., połączone z nim spójnikowo (Choć można by zaproponować zupełnie inną klasyfikację, z wyraźnym zdaniem głównym – o czym poniżej).
3. i powiada – współrzędne łączne do 2.
4. że jest chora – podrzędne do 3., dopełnieniowe (powiada kogo? co? – stawiamy pytanie biernika).

Zgodnie ze szkolną gramatyką, która zdania połączone spójnikiem więc kategorycznie nazywa wynikowymi, wykres wygląda tak:

Nie wydzielamy tutaj zdania głównego, gdyż trzy z czterech zdań składowych łączą się stosunkiem współrzędności – są więc jednakowo ważne. Na wykresie ich następstwo w poziomie odpowiada kolejności w analizowanym zdaniu. W pionie natomiast odczytujemy relację nadrzędności – podrzędności, która w tym wypadku dotyczy dwóch ostatnich członów.

 

Schodki na wykresie

Schodki mogą być albo w górę, albo w dół. To zależy od kolejności zdań składowych. jeśli pierwsze będzie zdanie nadrzędne, schodki będą prowadzić na dół. Jeśli pierwsze jest zdanie podrzędne, schodki prowadzą na górę. Tak można by scharakteryzować wykres zdania podrzędnie złożonego. Zanim jednak zajmiemy się zdaniami złożonymi, zanalizujmy ostatnie zdanie pojedyncze z puli egzaminacyjnej.

 

Co to jest równoważnik zdania? Podaj przykłady ilustrujące rozmaitość typów równoważników.

Równoważnik zdania to wypowiedzenie nie zawierające orzeczenia, rozumianego tutaj jako czasownik najczęściej w formie osobowej. tak równoważnik – jako drugi rodzaj wypowiedzenia – przeciwstawiłby się zdaniu.

Trudno natomiast mówić o wyraźnych typach równoważników. na pewno charakterystyczną konstrukcją jest imiesłowowy równoważnik zdania, czyli konstrukcja z imiesłowem przysłówkowym, pełniąca funkcję zdania podrzędnego okolicznikowego czasu lub sposobu. Taki równoważnik jest zawsze podrzędną częścią zdania złożonego:

• Pisząc te słowa, myślałem o nadchodzącym egzaminie.
  (= kiedy pisałem)
• Przeczytawszy gazetę, zaczął rozwiązywać krzyżówkę.
  (= kiedy przeczytał)

Na ogół można sprowadzić równoważnik do postaci zdania. W równoważnikach:

• Wyjść!
• Otwierać!

wystarczy zamienić bezokolicznik na formę trybu rozkazującego. Mające formę rozkazów równoważniki typu Baczność! Na ramie broń! są równie zrozumiałe, gdyż łatwo można się domyślić, jaki czasownik został opuszczony: Stańcie na baczność! Weźcie na ramie broń.

Przy zamianie na zdania innych równoważników decydującą rolę odgrywa kontekst: sytuacja wypowiedzi i to, co zostało powiedziane wcześniej. Oto przykłady takich „kontekstowych równoważników:

• W domu.
• Sąsiadka.
• Nie zawsze.
• Nie.
• W porządku.
• Do zobaczenia.

Wreszcie możemy przejść do omawiania zdań złożonych, czyli zdań z dwoma orzeczeniami.

Zdania podrzędnie złożone.

W tego typu zdaniach ważna jest zależności, w jaką wchodzą ze sobą oba człony składowe zdania złożonego. Tę zależność nazywamy relacją nadrzędności-podrzędności. Jeden z członów jest znaczeniowo samodzielny i ważniejszy. Nazywamy go zdaniem (składowym) nadrzędnym. Można postawić do niego takie pytanie, na które odpowiedzią okaże się drugi człon składowy, nazywamy zdaniem (składowym) podrzędnym.

 

Jakie zdania podrzędne nazywamy podmiotowymi? Podaj przykłady.

Zdanie podmiotowe nie pełni funkcji podmiotu, lecz rozwija jego znaczenie. Dzieje się tak, gdyż w zdaniu nadrzędnym podmiot jest wyrażony zaimkiem:

• Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada.
• Co się odwlecze, to nie uciecze.

Należy zauważyć, że za każdym razem zostaje rozwinięty odpowiedni zaimek wskazujący: ten, to itd. Wobec tego powyższy typ zdań podmiotowych będzie odpowiadał na pytania podmiotu, czyli na pytania mianownika: kto? co?

Warto jednak pamiętać, że istnieje jeszcze zupełnie inny typ zdań podmiotowych.

• Dobrze, że koledzy odwiedzili chorego Janka.
• Jasne, że pamiętam o twoich urodzinach.
• Wiadomo, że wyjedziemy za granicę.
• Oczywiście, że jesteśmy z tego dumni.
• Szkoda, że cała ta historia nie zdarzyła się trzy lata wcześniej.

O dziwo, wszystkie powyższe przykłady są zdaniami złożonymi z podrzędnym podmiotowym. W podkreślonych zdaniach podmiotowych bez trudu można wskazać orzeczenie. jednakże czy łatwo uwierzyć w to, że nie podkreślona część stanowi zarazem całe zdanie nadrzędne i jego orzeczenie? przecież to nie są czasowniki!

Mimo wszystko to są orzeczenia i także czasowniki, tyle tylko, że niewłaściwe. Nie odmieniają się ani przez osoby, ani przez liczby – ale odmieniają się przez czasy, np.: szkoda było, jasne będzie itp.

 

Jakie zdania podrzędne nazywamy dopełnieniowymi? Podaj przykłady.

Zdania podrzędne dopełnieniowe pełnią funkcję dopełnienia i – przy zamianie zdania złożonego na zdanie pojedyncze – dadzą się do postaci takiego dopełnienia zwinąć:

Wychowawca nie chciał, aby uczniowie kłócili się miedzy sobą.
czyli:
Wychowawca nie chciał (kogo? czego?) kłótni miedzy uczniami.

Podobnie jak dopełnienia, zdania podrzędne dopełnieniowe odpowiadają na pytania przypadków zależnych (od dopełniacza po miejscownik). Oto przykłady na resztę przypadków:

• Przyglądaliśmy się, (komu? czemu?) jak akcjonariusze składają oferty,
• Podobno widziałeś, (kogo? co?) że pociąg odjechał z peronu trzeciego.
• Wszyscy martwili się, (kim? czym?) że drużyna nie zdąży odrobić strat.
• Janek nie pamiętał, (o kim? o czym?) że powinien zadzwonić do koleżanki.

 

Jakie zdania podrzędne nazywamy orzecznikowymi? Podaj przykłady.

Zdania orzecznikowe nie pełnią funkcji orzecznika, lecz rozwijają jego znaczenie. Jest to możliwe wtedy, gdy orzecznik w zdaniu nadrzędnym zostanie wyrażony zaimkiem:

• Został tym, (kim został?) kim był jego ojciec.
• Bydgoszcz jest dla Polaków tym, (czym jest?) czym Wenecja jest dla Włochów.
• Takie będą rzeczypospolite (jakie będą?) jakie ich młodzieży chowanie.

Za każdym razem postawiliśmy do zdania podrzędnego pytanie orzecznika. należy pamiętać o pełnej formie takich pytań, gdyż nietrudno o ich pomylenie z pytaniami zdań przydawkowych (jaki?) albo dopełnieniowych (kim? czym?).

 

Jakie zdania podrzędne nazywamy okolicznikowymi? Podaj przykłady.

Występuje w tylu odmianach, ile wyróżniamy okoliczników. zdania okolicznikowe pełnią funkcję odpowiednich okoliczników (mogą je zastąpić przy zamianie zdania złożonego na równoznaczne mu zdanie pojedyncze) i odpowiadają na ich pytania:

• Zadzwonię, (kiedy?) jak tylko wrócę z czytelni – okolicznikowe czasu.
• Pójdźmy tam, (gdzie?) gdzie chodziliśmy do tej pory – okolicznikowe miejsca.
• Zrób to tak, (jak?) by nikt cię nie widział – okolicznikowe sposobu.
• Ponieważ byłem ciekaw, (dlaczego?) zapomniałem o tej przestrodze – okolicznikowe przyczyny.
• Basia cię zastąpiła, (w jakim celu?) abyś mogła odpocząć – okolicznikowe celu.
• Gdyby coś poszło nie tak, (w jakich warunkach?) zaczniemy pracę od nowa – okolicznikowe warunku.
• Mimo że był bardzo zmęczony, (mimo czego?) nie mógł zasnąć – okolicznikowe przyzwolenia