Język polski rozwija się już od ponad tysiąca lat.
W jego dziejach możemy wyróżnić trzy okresy:
- staropolski,
- średniopolski,
- nowopolski.
- Okres staropolski zamyka się w granicach od czasu powstawania polskiej państwowości (966 r.) do przełomu wieku XV i XVI. Koniec tego okresu wyznacza wiek renesansu, w którym nastąpił dynamiczny rozwój naszego języka.
- Okres średniopolski obejmuje „złoty wiek kultury polskiej”, czyli wiek XVII i XVIII (do lat 70. tego stulecia). Znowu granicę końcową wyznacza szybki rozwój kultury oświecenia, która wniosła wiele nowego do ewolucji języka, a także do nauki o języku.
- Okres nowopolski rozpoczyna się epoką oświecenia, a kończy II wojną światową.
Uwaga! Najnowsza historia polszczyzny to wiedza o współczesnym języku polskim.
W dziejach rozwoju języka możemy wyróżnić trzy podstawowe tendencje decydujące o wewnętrznej ewolucji języka (gramatyki i słownictwa):
- do ekonomiczności środków językowych,
- do wyrazistości środków językowych,
- do ekspresywności środków językowych.
Wynikiem działania tendencji do ekonomiczności są różnorodne uproszczenia.
- Na przykład w dzisiejszym języku polskim nie ma takich samogłosek jak jer twardy, jer miękki, które występowały na początku jego rozwoju. Jery najprawdopodobniej były w wymowie zbliżone do samogłosek u, i. W naszym języku zaginęły, i tym samym liczba samogłosek została zmniejszona.
- Podobnie samogłoska oznaczana za pomocą litery ó dziś niczym nie różni się od u, spółgłoska oznaczana ż brzmi tak samo jak rz.
- Obecnie rzadko już słyszymy h dźwięczne.
Kiedyś różnica między tymi samogłoskami i spółgłoskami występowała w mowie, wymienione głoski miały określone brzmienie, służyły odróżnianiu wyrazów. Z czasem przestały pełnić te funkcje i, zgodnie z tendencją do ekonomiczności, zaniknęły.
Inny przykład z dziedziny słowotwórstwa.
- Zaniknęły zasadniczo przyrostki -ba i -ota. Nie tworzymy już przy ich pomocy wyrazów pochodnych, chociaż cały czas używamy wyrazów, które, we wcześniejszych etapach rozwoju polszczyzny, zostały przy pomocy tych przedrostków utworzone (np. hołota, biedota, prośba, rzeźba).
Ważne zjawisko obserwujemy w dziedzinie fleksji.
- Dotyczy ono końcówek biernika liczby pojedynczej zaimków rodzaju żeńskiego. Pierwotna końcówka -ę (kogo? co? moję, twoję) zanikła w XIX wieku na rzecz końcówki -ą. Wyjątek stanowił tylko zaimek ta. Do dziś poprawna jest forma tę (zwłaszcza w wypowiedziach oficjalnych), choć wypierana jest (zwłaszcza w mowie potocznej) przez formę tą.
Równie wiele przypadków można znaleźć w dziedzinie oddziaływania tendencji do wyrazistości.
Zobaczmy to na przykładzie historii odmiany wyrazów, czyli fleksji.
- Pierwotnie istniały takie same formy biernika liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego (kogo? co? wóz, koń, syn, kamień). Zróżnicowanie nastąpiło w XVI wieku. Polegało ono na tym, że wśród wyżej wymienionych rzeczowników uwyraźniła się grupa rzeczowników żywotnych i nieżywotnych. W związku z tym biernik się różnicuje w następujący sposób: kogo? co? – syna, konia, ale – wóz, kamień.
Stosunkowo łatwo jest przedstawić tendencję do ekspresywności.
Przy pomocy języka nie tylko komunikujemy się, ale również wyrażamy własne uczucia, pragnienia, życzenia, rozkazy. W związku z tym tendencja do ekspresywności będzie się wyrażała poprzez różnego rodzaju partykuły, wykrzyknienia, zdrobnienia (drzewko, domek), zgrubienia (kocisko, babsko), a także tzw. spieszczenia (mamusia, Jasio, córunia).
Zapamiętaj!
Dzięki współdziałaniu tendencji do ekonomiczności, wyrazistości i ekspresywności język wyposażony jest w taką liczbę środków wyrazu (głosek, cząstek słowotwórczych, wyrazów, konstrukcji składniowych itd.), które wystarczają do porozumiewania się. Jednocześnie zasób tych środków nie jest zbyt liczny, co utrudniałoby czynność dobierania w wypowiedzi odpowiednich elementów językowych.
