Reguła gramatyczna mówi: nazwy miejscowe, zarówno te polskie, jak i obce, odmienia się tak, jak wyrazy pospolite tego samego rodzaju gramatycznego i o takim samym zakończeniu tematu. Warszawa odmienia się bowiem jak trawa, Bielsko jak zielsko, a Skarżysko jak rżysko.

Proste? Tylko pozornie…
Przy odmianie nazw niektórych miast pojawiają się bowiem pytania: i o rodzaj gramatyczny (trzeba wiedzieć, że Zakopane ma rodzaj nijaki, a nie np. żeński), i o twardość bądź miękkość ostatniej spółgłoski tematu i o formy niektórych przypadków.

Rzeczowniki zakończone na spółgłoskę

Rzeczowniki w mianowniku liczby pojedynczej zakończone na spółgłoskę przeważnie są rodzaju męskiego: (ten) pies, gołąb, stół, niedźwiedź. Nie jest to jednak regułą. Istnieją przecież spółgłoskowo zakończone rzeczowniki rodzaju żeńskiego: (ta) sień, Ruś. Nic więc dziwnego, że rodzaju żeńskiego mogą być niektóre nazwy miejscowe zakończone spółgłoską. Przykład?
Miejscowość Gołdap (która odmienia się jak rzeczownik sień):

M. Gołdap (sień)
D. Gołdapi (sieni)
C. Gołdapi (sieni)
B. Gołdap (sień)
N. Gołdapią (sienią)
Msc. Gołdapi (sieni)

Bywa jeszcze ciekawiej. Istnieje (ten) Ostrów Wielkopolski (w dopełniaczu: Ostrowa Wielkopolskiego), ale i (ta) Ostrów Mazowiecka (w dopełniaczu Ostrowi Mazowieckiej).

  • Niektóre nazwy miejscowe zakończone na spółgłoskę mają w dopełniaczu, celowniku i narzędniku twarde, a niektóre miękkie zakończenie tematu. Np.:
    M. Chełm, Lublin
    D. Chełma, Lublina
    C. Chełmowi, Lublinowi
    N. Chełmem, Lublinem
    ale:
    M. Radom, Oświęcim
    D. Radomia, Oświęcimia
    C. Radomowi, Oświęcimowi
    N. Radomiem, Oświęcimiem
    Zamierzaliśmy wybrać się na wycieczkę do Lublina, alew końcu pojechaliśmy do Oświęcimia.
  • Sporo nazw miejscowych rodzaju żeńskiego ma budowę podobną do budowy przymiotników i na szczęście odmieniają się tak jak one.
    Biała, Sucha (Beskidzka), Limanowa, Kamienna odmieniają się więc jak przymiotniki (np. przymiotnik ładna).
    M. Limanowa, Kamienna (ładna)
    D. Limanowej, Kamiennej (ładnej)
    C. Limanowej, Kamiennej (ładnej)
    B. Limanową, Kamienną (ładną)
    N. Limanową, Kamienną (ładną)
    Msc. Limanowej, Kamiennej (ładnej)

Pojechałem do Białej odwiedzić babcię.
O Suchej Beskidzkiej krążą legendy.
Z tego wzniesienia widać całą Kamienną.
Kwitnące jabłonie w Jabłonnie

Uwaga! Niektóre nazwy, mimo iż budową przypominają przymiotniki (Jabłonna, Jeziorna, Częstochowa), odmieniają się jak… rzeczowniki. Przykładem choćby podwarszawska Jabłonna. Jedziemy bowiem nie do Jabłonnej, a do Jabłonny. Także z pielgrzymką wybieramy się do Częstochowy, a nie Częstochowej.

M. Jabłonna
D. Jabłonny
C. Jabłonnie itd.

Mieszkańcy Jabłonny są dumni z nowego Domu Kultury.
W Jabłonnie często odbywają się sympozja naukowe.

Latem w Zakopanem

  • Przymiotnikową odmianę mają także nazwy miejscowe rodzaju nijakiego: (to) Zakopane, Ruciane, Dębe, Niskie. Ale uwaga, różnica w odmianie przymiotników a nazw miejscowych tego typu polega na tym, że nazwy miejscowe w narzędniku i miejscowniku mają końcówkę -em, a przymiotniki -im (niebieskim) lub -ym (białym, małym, suchym).
    Popatrzcie:
    Zakopane, w Zakopanem (a nie: w Zakopanym!)
    Ruciane, w Rucianem (a nie: w Rucianym!)
    Dębe, w Dębem (a nie: w Dębym)
    Ta sama reguła dotyczy nazw województw kraju, jeżeli występują one w znaczeniu rzeczowników – w Podlaskiem (nie: Podlaskim), Lubelskiem (nie: Lubelskim). Jeżeli jednak dodamy słówko „województwo”, napiszemy inaczej: w województwie podlaskim, w województwie lubelskim.

Kłopotliwy dopełniacz

Forma dopełniacza nazw miejscowych rodzaju męskiego budzi sporo wątpliwości. Rzeczowniki tego rodzaju mają w tymże przypadku końcówkę -a (kogo? czego? psa, konia, chłopaka, misia) albo -u (kogo? czego? długopisu, klanu, sosu, bigosu). Tej regule podporządkowują się niektóre nazwy miejscowe, dzieląc między sobą te dwie końcówki w następujący sposób:

  • nazwy miejscowe polskie – końcówka -a: Krakowa, Poznania, Lublina, Przasnysza,
  • nazwy miejscowe obce – końcówka -u: Madrytu, Nowego Jorku, Londynu, Budapesztu, Rejkiawiku, Tel Awiwu.

Ale uwaga!
Jedziemy przecież do Sopotu (nie: Sopota), do Kołobrzegu (nie: Kołobrzega), do Białegostoku (nie: Białegostoka).
I na odwrót: niektóre miejscowe nazwy obce przybierają w dopełniaczu końcówkę -a. Marzą się nam podróże do Paryża, Wiednia, Berlina…

Niektóre rzeczowniki tego typu w dopełniaczu mają postać… czystego tematu. Wybieramy się do Suwałk (nie: Suwałków), Grotnik, Racławic, Lasek, Głuchołaz, Marek, Salonik, Druskiennik, Strzelec.
W niedzielę planujemy wyjazd do IKEI do Janek.
Pociąg do Tych odjeżdża za pięć minut.
Niewidome dzieci z Lasek wymagają dużo troski.
W Bazylei, Galilei, Nowej Gwinei

Nazwy żeńskie zakończone na -ea (Bazylea, Genua, Gwinea, Judea, Nicea, Korea), w dopełniaczu liczby pojedynczej mają końcówkę -i, a nie -ij. Piszemy więc: w Bazylei, Korei, Genui (a nie: Bazyleji, Genuji, Koreji).

Nazwy żeńskie polskie zakończone na -ia w dopełniaczu mają końcówkę -i (Jastarnia, Jastarni; Rumia, Rumi), natomiast obce – końcówkę -ii (Kalifornia, Kalifornii; Rumunia, Rumunii).

Najłatwiejsze

Uwaga! Niektóre nazwy miejscowe nie odmieniają się!
Nie odmieniają się te nazwy miejscowe, których ze względu na ich zakończenie nie można dostosować do polskich wzorców deklinacyjnych. Nie odmieniamy więc takich nazw jak na przykład:
Baku, Tokio, Toronto, Acapulco, Chicago, Chile, Delhi, Haiti, Calgary, Idaho, New Jersey, Peru, Kilimandżaro.

Czasami rezygnujemy także z odmiany nazw, które przez swoje spółgłoskowe zakończenie, dałyby się wpasować w polski system deklinacyjny: Bonn, Baden-Baden, Las Vegas, Grenoble, Caracas, Greenwich, Melbourne.

O mieszkańcach Marsa, Peru i Warszawy

Męskie nazwy mieszkańców tworzymy:

  • przez dodanie do nazwy miejscowej odpowiednich przyrostków. Jakich?
    • -anin Rosjanin, Amerykanin, Małopolanin, gdańszczanin, Marsjanin
    • -czyk Duńczyk, hanowerczyk, berlińczyk, Kubańczyk, Portugalczyk
    • -ak Austriak, Polak, poznaniak, warszawiak, Kujawiak
    • -ec Niemiec, Ukrainiec, Słoweniec
    • -in Gruzin, Litwin
  • przez odcięcie części podstawy słowotwórczej:
    Kurdystan – Kurd, Belgia – Belg, Słowacja – Słowak, Norwegia – Norweg, Finlandia – Fin

Nazwy mieszkanek tworzymy:

  • przez dodanie końcówki -ka, -anka do:
    1. nazw męskich: Austriak – Austriaczka, Fin – Finka, Rumun – Rumunka, Węgier – Węgierka, Włoch – Włoszka, krakowiak – krakowianka, Norweg – Norweżka
    2. nazw geograficznych: Ukraina – Ukrainka

Jeżeli będziesz mieć kłopoty w odmianie nazw mieszkańców, możesz uciec się do małej sztuczki. Znajdź rzeczowniki pospolite o brzmieniu podobnym do kłopotliwej w odmianie nazwy miejscowej, a okaże się, że mogą posłużyć za wzór deklinacyjny…
I tak na przykład odmieniają się:

Bośniak jak wojak lub jedynak,
Amerykanin jak dworzanin,
Niemiec jak kupiec czy czepiec,
londyńczyk jak olimpijczyk.

I na koniec uwaga ortograficzna!

  • Małą literą piszemy nazwy mieszkańców miast, wsi i dzielnic miejskich:
    • Łódź – łodzianin,
    • Warszawa – warszawianka,
    • Mokotów – mokotowianin,
    • Zambrów – zambrowianin,
    • Katowice – katowiczanin.
  • Wielką literą piszemy natomiast nazwy mieszkańców
    • planet (Ziemianin, Marsjanin),
    • kontynentów (Europejczyk, Azjata, Afrykanin),
    • krajów (Polak, Węgier, Anglik, Chilijczyk),
    • dzielnic kraju (Małopolanin, Ślązak, Mazur, Podhalanin).