Michaił Bułhakow, autor czterech powieści, czternastu sztuk teatralnych, czterech librett operowych i wielu opowiadań i felietonów, był twórcą nie tylko wybitnym, ale – co niezbyt częste – jest również niezwykle popularnym. W plebiscycie dziennika Rzeczpospolita jego powieść Mistrz i Małgorzata zdobyła u polskich czytelników miano największej książki obcojęzycznej XX wieku. Bułhakow ma również swoją legendę biograficzną – jego twórczość postrzegana jest jako nieprzerwany akt oporu przeciw władzy komunistycznej, której działania doprowadziły do tego, że za życia pisarza pozwolono mu opublikować zaledwie jedną wartą uwagi książkę. Trzeba było czekać prawie trzydzieści lat po jego śmierci, aby pozwolono w Związku Radzieckim opublikować całość dorobku. Historia jego relacji z władzą i losy jego twórczości układają się w dramatyczną opowieść o heroicznej walce wielkiego i samotnego pisarza z rzeczywistością polityczną, w której literat jest albo chwalcą reżimu, albo nie ma go wcale. Ale przecież, jak to powiedział Woland, „rękopisy nie płoną”, i dziś postrzegamy Bułhakowa jako klasyka literatury rosyjskiej i światowej, kontynuatora wielkiej dziewiętnastowiecznej tradycji Puszkina i Gogola i prekursora realizmu magicznego Gabriela Garcii Marqueza. Na wielkość pisarza i jego atrakcyjność dla kolejnych pokoleń czytelników składają się m.in. komizm, satyryczność ujęta w groteskowe ramy, stała obecność pierwiastków apokaliptycznych, bogactwo aluzji literackich, obrazowość i muzyczność.

Na tle epoki

Michaił Bułhakow był jednym z najważniejszych pisarzy rosyjskich swojego czasu. Jego życie i dzieje jego spuścizny są typowe dla losu artystów pierwszych dwudziestu lat panowania komunizmu w Rosji. Najpierw pewne nadzieje związane z nową władzą, potem coraz częstsze poczucie osaczenia, zniewolenia i bezradności. Władza grała z pisarzami, ale reguły tej gry nie były dla twórców jasne. Nigdy nie było wiadomo, co może urazić panujących. Wielu rówieśników Bułhakowa – np. Nikołaj Gumilow – zostało rozstrzelanych, inni umierali w nędzy i zapomnieniu – np. Osip Mendelsztam – jeszcze inni trafili do łagrów. Bułhakowa, mimo wszystkich jego uzasadnionych przecież lęków – nigdy nie aresztowano, choć przeżył kilka rewizji domu i konfiskaty rękopisów.

Biografia

Kijowskie początki (1891-1914)

Michaił Bułhakow urodził się 3 (a według kalendarza juliańskiego, obowiązującego wówczas w Rosji – 15) maja 1891 roku w Kijowie jako najstarszy z siedmiorga dzieci Afanasija Iwanowicza Bułhakowa, duchownego prawosławnego i wykładowcy religioznawstwa porównawczego i teologii w Kijowskiej Akademii Duchownej, i Warwary Michajłowny z Turbanów. Wśród przodków po mieczu przyszły pisarz miał wielu duchownych, po kądzieli przewijali się lekarze. Rodzice byli świetnie wykształceni – ojciec np. znał wiele języków: grekę, łacinę, francuski, niemiecki, angielski, czeski i polski. W domu – jak wynika z rozmaitych świadectw – chętnie słuchano muzyki i wykonywano ją (pisarz był świetnym pianistą), pasjonowano się teatrem, wiele czytano (m.in., jak podawała siostra pisarza we wspomnieniu, Marka Twaina i Jerome’a Jerome’a), dyskutowano o sztuce i polityce. Naturalne były także – z racji wykształcenia ojca – dyskusje religijno-filozoficzne. W takiej właśnie twórczej atmosferze inteligenckiego domu ukształtowała się osobowość samego Bułhakowa. Duże znaczenie w tej edukacji miał również sam Kijów – miasto podówczas piękne i bogate, z bardzo żywymi środowiskami artystycznymi.

Szczęśliwe dzieciństwo skończyło się w 1907 roku, kiedy to na nerczycę umarł ojciec (pisarz odziedziczył po nim skłonność do tej choroby, która też stała się przyczyną jego śmierci). Mimo dużo trudniejszego położenia materialnego rodziny Michaił w 1909 roku dobrze zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Kijowskiego. W tym samym czasie wstąpił na pisarską drogę – już w ostatnich latach gimnazjum – jak podała siostra – „pisywał satyryczne wierszyki na temat wydarzeń rodzinnych, krótkie scenki i «opery», charakteryzował nas w wierszach, rysował nasze oraz własne karykatury”. Pisywał także opowiadania, które się nie zachowały.

Inteligent na wojnie (1914-1921)

W 1916 roku Bułhakow ukończył studia medyczne i wraz z poślubioną w 1913 roku żoną Tatianą wyjechał do Czerniowiec, gdzie rozpoczął pracę w szpitalu wojskowym. Specjalizował się w amputacjach nóg. Jego żona mówiła o tym okresie życia: „od rana do wieczora, z krótką przerwą amputował nogi. Trzymałam jedną, a on już piłował następną. Nawet chirurdzy się dziwili” (Bułhakow miał specjalizację wenerologa). Później pracował w innych szpitalach – m.in. w Nikolskoje w guberni smoleńskiej, gdzie w ciągu roku przyjął 15 381 pacjentów. Aby wytrzymać taki nawał pracy, Bułhakow rozpoczął eksperymenty z narkotykami – głównie z morfiną, która pozwalała przezwyciężyć zmęczenie. Znalazł się wtedy na granicy uzależnienia, co opisał m.in. w opowiadaniu Morfina (1927).

W 1918 wrócił do Kijowa i otworzył gabinet lekarski, ale nie dane mu było spokojnie żyć. Miasto kilkanaście razy przechodziło z rąk do rąk: zdobywali je Biali i Czerwoni, ukraińscy nacjonaliści Semena Pelury i anarchiści Nestora Machny, wojska polskie Piłsudskiego. Doświadczenia te zapisał pisarz w swojej pierwszej, wielkiej powieści Biała gwardia. W 1919 roku wraz z armią Białych, dowodzoną przez Denikina, znalazł się na Kaukazie, gdzie znów pracował w polowym szpitalu, ale i rozpoczął regularne pisanie. W białogwardyjskiej gazecie wydawanej w Groznym opublikował artykuł bezwzględnie potępiający rewolucję bolszewicką, określając ją jako hańbę, nieszczęście i chorobę. Kiedy jednak w 1920 roku wojska Białych opuszczają Kaukaz, pisarz próbował znaleźć się w nowej sowieckiej rzeczywistości. Zdecydował się wtedy ostatecznie na karierę pisarską i porzucił na zawsze profesję lekarza.

Moskiewskie lata (1921-1940)

W 1921 roku Bułhakowowie przenieśli się do Moskwy. W pierwszych latach pobytu w stolicy pisarz w poszukiwaniu źródeł utrzymania imał się rozmaitych zajęć – był reporterem, felietonistą w piśmie kolejarskim, konferansjerem w teatrzyku, urzędnikiem ministerstwa. Kontynuował wtedy pisanie rozpoczętych jeszcze na Kaukazie Zapisek na mankietach – notatek z własnego życia, a także, w 1923 roku, ostatecznie zredagował Białą gwardię, która została częściowo wydrukowana w piśmie Rossija (1925). Z wczesnych lat 20. pochodzą jeszcze: zbiór opowiadań Diaboliada (1924), powieści fantastyczno-satyryczne Fatalne jaja i Psie serce, będące ostrą krytyką sowieckiej rzeczywistości. Pisarz miał kłopoty z publikacją tych utworów – m.in. rękopis Psiego serca został skonfiskowany przez policję polityczną i dopiero po interwencji Maksyma Gorkiego zwrócono pisarzowi tekst i zezwolono na publikację. W 1925 roku Bułhakow wrócił do swych teatralnych zainteresowań: adaptacja Białej gwardii zatytułowana Dni Turbinów była przy nieustającym powodzeniu u publiczności wystawiana wiele lat – podobno często bywał na tym spektaklu Stalin. Jednocześnie rozpoczęły się ataki krytyki literackiej, oskarżającej Bułhakowa o brak socjalistycznego optymizmu.

Pisarz do końca życia był ulubionym obiektem ostrych krytyk, które w rzeczywistości sowieckiej były w istocie donosami politycznymi (do tej sytuacji nawiązał pisarz tworząc postać krytyka Łatuńskiego w Mistrzu i Małgorzacie). W latach kolejnych praca dla teatru stała się podstawowym zajęciem Bułhakowa – napisał wtedy m.in. komedię satyryczną Mieszkanie Zojki i alegoryczny obraz rzeczywistości sowieckiej Szkarłatna wyspa. Współpracował z najlepszymi moskiewskimi teatrami. Był ulubieńcem widzów i ludzi teatru, chłopcem do bicia dla krytyki i pilnie obserwowanym przez władze literatem, podejrzanym o nieprawomyślność polityczną i obiektem coraz żywszego zainteresowania cenzury. Wreszcie, od 1929 roku Bułhakow, który wiele pisał dla teatru, m.in. sztukę o Molierze Zmowa świętoszków, Puszkinie – Ostatnie dni oraz powieści: Życie pana Moliera i Powieść teatralna, których głównym tematem jest relacja między artystą – głosicielem prawdy – a władcą – tyranem, został pozbawiony możliwości druku. Również jego sztuki, zamawiane przez teatry, miały ogromne kłopoty z cenzurą. Bułhakow zmęczony ciągłą niepewnością, znękany trudnościami materialnymi i systematycznie pozbawiany prawa bycia pisarzem zdobył się na gest rozpaczliwy i heroiczny zarazem: napisał list do Stalina. Pisał w nim:

Zwracam się do władzy radzieckiej o humanitarne potraktowanie mojej osoby i wspaniałomyślne pozwolenie mnie, pisarzowi, który nie może być przydatny u siebie, w ojczyźnie na wyjazd [za granicę – dop. autora tekstu]. Jeśli to, co napisałem okaże się nieprzekonujące i zostanę skazany na milczenie do końca życia w ZSRR, w takiej sytuacji prosiłbym Rząd Radziecki o zapewnienie mi pracy w mojej specjalności i skierowanie mnie do pracy w charakterze etatowego reżysera. (…) Jeżeli nie otrzymam nominacji reżyserskiej, proszę o etat statysty. A jeżeli nie wolno mi być nawet statystą, to proszę o etat zwykłego robotnika scenicznego. Jeżeli nawet to okaże się niemożliwe, to proszę Rząd Radziecki, zadysponował moją osobą w taki sposób, jaki uważa za właściwy, Lecz żeby tak czy inaczej mną zadysponował, albowiem OBECNIE przede mną, dramaturgiem, autorem pięciu sztuk, znanym w ZSRR i za granicą jedynie nędza, ulica i śmierć.

Stalin dwa dni później zadzwonił do pisarza. Obiecał pomoc i rzeczywiście – Bułhakow otrzymał etat asystenta reżysera w Teatrze Artystycznym. Jednak łaska dyktatora na pstrym koniu jeździ: nadal nie mógł drukować, jego sztuk nie wystawiano. Pisarz stracił stałą pracę – próbował różnych sposobów przetrwania – m.in. jako aktor z powodzeniem występował w adaptacji teatralnej Klubu Pickwicka Dickensa, pisał libretta oper. Równocześnie pogarszał się stan zdrowia Bułhakowa – poważne problemy z nerkami, pogłębiające się stany depresji, co w połączeniu z kłopotami materialnymi, świadomością zaciskania się pętli terroru w latach trzydziestych spowodowały, że pisarz pozbył się ostatniej iluzji, co do ustroju komunistycznego i swojej w nim przyszłości. Już od 1929 roku rozpoczął pisanie swego arcydzieła, Mistrza i Małgorzaty i zapewne od początku dla tej powieści o Moskwie, diable, pisarzu i miłości nie widział możliwości druku. Pisał ją więc jako człowiek wolny od ograniczeń cenzuralnych, od politycznych dyrektyw i zobowiązań wobec władzy. Ostatnie lata życia to gorączkowe wykańczanie powieści – przeplatane okresami nasilenia ataków choroby. Do lutego 1940 roku pisarz dyktował ostatnie poprawki do ostatecznej wersji dzieła. To wtedy właśnie powstał nowy początek rozdziału 32. Przebaczenie i wiekuista przystań, w którym Bułhakow pożegnał się i z własnym życiem:

O bogowie, bogowie moi! Jakże smutna jest ziemia! Jakże tajemnicze są opary nad oparzeliskami! Wie o tym ten, kto błądził w takich oparach, kto wiele cierpiał prze śmiercią, kto leciał ponad tą ziemią dźwigając ciężar ponad siły. Wie o tym ten, kto jest zmęczony. I bez żalu porzuca wtedy mglistą ziemię, jej bagniska i jej rzeki, ze spokojem w sercu powierza się śmierci, wie bowiem, że tylko ona przyniesie mu spokój.

Spokój ten osiągnął 10 marca 1940 roku.

Najważniejsze wydarzenia

  • 1891 – 5 maja w Kijowie urodził się Michaił Afansjewicz Bułhakow.
  • 1907 – śmierć ojca, profesora religioznawstwa porównawczego. Być może zainteresowania religią – widoczne w całej twórczości Bułhakowa – ukształtowały się jeszcze w dzieciństwie.
  • 1909 – tak jak wielu krewnych ze strony matki Michał Bułhakow podjął studia medyczne na Uniwersytecie Kijowskim.
  • 1915 – powołanie do wojska, służba w lazarecie w Saratowie, a później w innych szpitalach wojskowych.
  • 1916-1920 – problemy z narkotykami, które w początkowym okresie pozwalały mu pracować ponad siły w szpitalach.
  • 1919 – wcielenie do ukraińskiej armii Pelury. Służba na Kaukazie. Debiut pisarski
    – artykuły Sowiecka inkwizycja i Perspektywy przyszłości w białogwardyjskich gazetach.
  • 1921 – przenosiny do Moskwy.
  • 1925 – publikacja fragmentów Białej gwardii i Diaboliady (tom szybko wycofany ze sprzedaży). Początek problemów z cenzurą.
  • 1926 – premiera teatralna Dni Turbinów – ulubiona sztuka Stalina.
  • 1928 – nagonka na Bułhakowa w prasie radzieckiej – taka jak na Mistrza.
  • 1929-1940 – praca na Mistrzem i Małgorzatą. Autor pisał tę powieść bez nadziei na wydanie – więc nie liczył się z ograniczeniami cenzury.
  • lata 30. – ciągłe problemy z władzą i cenzurą.
  • 1939 – początki nerczycy.
  • 1940 – ostatnie – dyktowane żonie – poprawki do powieści o Mistrzu. 10 marca Bułhakow umarł.

Twórczość

Pisarstwo Bułhakowa krąży wokół kilku podstawowych tematów. Są nimi:

  • losy inteligencji w czasach zawieruchy historycznej (np. Biała gwardia)
  • panowanie totalitaryzmu (np. Mistrz i Małgorzata),
  • relacja władza – artysta (np. Zmowa świętoszków),
  • kwestie wolności twórcy i rozmaitych jej ograniczeń (właściwie wszystkie utwory od 1925 roku).

Często powtarzające się motywy to m.in.

  • diabelskie interwencje w ludzką historię,
  • zniewolenie jednostki,
  • konformizm artystyczny i polityczny,
  • panoszenie się biurokracji,
  • rozpad więzi międzyludzkich.

Jednak nie w doborze tematów czy stałej obecności pewnych motywów tkwi oryginalność Bułhakowa, a w każdym razie nie tylko i nie przede wszystkim. W literaturze rosyjskiej lat 20. i 30. znajdziemy (może poza eksponowaniem wątków diabelskich) podobne ujęcia u wielu pisarzy – np. Zoszczenki, Płatonowa, Oleszy czy Zamiatina. Tym, co wyróżnia Bułhakowa, nie byłaby też satyryczność obrazu świata – ujęcia satyryczne były bowiem chętnie używane przez twórców tego okresu – dość przypomnieć słynne 12 krzeseł Ilfa i Pietrowa. Wydaje się, że jego wyjątkowość polega na niezwykle interesującym połączeniu rozmaitych tematów i wątków oraz, może przede wszystkim, na sposobie opowiadania świata. Bułhakow chętnie posługiwał się obrazowaniem fantastycznym – bądź to zakorzenionym w tradycji rosyjskiej, tak jak np. w Diaboliadzie czy Mistrzu i Małgorzacie, bądź nawiązującym do nowoczesnej fantastyki naukowej, tak jak w Psim sercu. Jednocześnie we wszystkich utworach tego fantastycznego nurtu pisarz znakomicie posługiwał się satyrą. W efekcie otrzymujemy – szczególne w jego dziele najważniejszym, w Mistrzu i Małgorzacie – niezwykłą mieszaninę: to, co realistyczne i bardzo wyraźne usytuowane w czasie historycznym Rosji lat 20. i 30., nabiera wymiaru metafizycznego, staje się uniwersalną przypowieścią o ludzkich przygodach na tym najdziwniejszym i wcale nie najlepszym ze światów. To, co konkretne podlega więc uogólnieniu i, rzec by można, umetafizycznieniu; to, co metafizyczne znajduje swój konkretny wymiar w kapitalnie narysowanych scenkach z życia, takich jak np. opis teatru Variétés z Mistrza ­i Małgorzaty.

To, co najbardziej charakterystyczne i zapewne najlepsze w jego twórczości, to niezwykły melanż realizmu z fantazją, nie opisuje jednak całego dorobku pisarza. Najwcześniejsze jego utwory – Zapiski młodego lekarza i Zapiski na mankietach są, szczególnie te pierwsze, prawie naturalistycznym odwzorowaniem świata. Te obrazki z rzeczywistości przypominają raczej szybkie fotografie, dotyczące konkretnych sytuacji i osób, nie mają ambicji uogólniania.

Próbą epickiego, nawiązującego do wielkiego realizmu rosyjskiego XIX wieku (Turgieniewa, Tołstoja) była Biała gwardia. To opowieść o losach inteligenckiej rodziny Turbinów (nazwisko to nosiła babcia Bułhakowa) rozgrywających się na tle dramatycznych wydarzeń wojny domowej. Akcja powieści została skondensowana do kilku dni poprzedzających Boże Narodzenie 1918 roku, dzieje się w Kijowie, mieście, które wielokrotnie przechodziło z rąk do rąk. Dom Turbinów stał się rodzajem twierdzy obronnej, w której przed szaleństwami historii próbowali się schronić członkowie rodziny. Żaden jednak dom nie może dać takiego schronienia: stary świat rosyjskiej inteligencji skazany jest na klęskę: w zakończeniu powieści czytamy, że „szczególnie wysoko na niebie stała gwiazda czerwona i pięcioramienna – planeta Mars”. Przyszłość jest zatem zdefiniowana: wojna, którą wygrają bolszewicy.

Najważniejszym jednak dziełem Bułhakowa jest Mistrz i Małgorzata, powieść, która pochłonęła dwanaście lat pracy, w której zbiegły się najważniejsze tematy jego twórczości i wszystkie techniki narracyjne, wyćwiczone w innych utworach. Widzimy obraz Moskwy wpisany w perspektywę metafizyczną. W misternej konstrukcji splatają się trzy wątki: diabelski, biblijny i historia Mistrza. Wszystko to rozgrywa się na tle miasta tyleż komicznego, co przerażającego, zamieszkałego przez cynicznych ludzi władzy, sprzedających literatów, skorumpowanych urzędników, agresywnych dorobkiewiczów i amoralnych oportunistów – i, z drugiej strony, zniewolonych, marzących o lepszym życiu zwykłych mieszkańców. W tym mieście ateizm stał się religią, co zresztą zmusiło Wolanda, wysłannika ciemnych mocy, do stanowczej obrony wiary w istnienie Boga. To miasto, w którym ludzie znikają, ich mieszkania są zaplombowane, a sąsiedzi wystrzegają się najmniejszej wzmianki o zaginionych. W tej Moskwie pisarz, który pilnie słucha władzy, może liczyć na rozmaite profity, zaś ten, dla którego literatura jest czymś zbyt ważnym, aby nie dbać o jej artystyczną jakość, głoduje. Ci, którzy szukają prawdy, zamykani są w domach wariatów; ci, którzy zapomnieli o prawdzie obliczają swoje zyski. Ale można tu znaleźć i takich, którzy dla miłości potrafią poświęcić wszystko (Małgorzata), którzy są w stanie zrozumieć swoje błędy (Bezdomny).

W takim właśnie świecie pojawili się Woland, posłaniec piekieł, wraz ze świtą. W potwornym świecie Moskwy przedstawiciele zła metafizycznego stanęli wobec zła ziemskiego i – jak w Fauście Goethego – okazuje się „tej siły cząstką drobną/ Co zawsze złego chce i zawsze sprawia dobro” (tłum. F. Konopna). W świecie, w którym zapomniano o wartościach i zakwestionowano wszelki porządek moralny, diabeł musi o nich przypomnieć i zadbać o przywrócenie porządku.

Jest to także opowieść o wielkości literatury i słabości pisarza: Mistrz przecież spalił rękopis swojej powieści. Jednak dzieło można uratować: „rękopisy nie płoną”, o czym wie Woland, zaś Mistrz odnalazł miłość. I tylko szczęścia nigdy nie zazna, zasłużył jedynie na spokój.

Ponieważ dzieło Mistrza ocalało, możemy przenieść się z jego bohaterami do Jerozolimy, gdzie poznamy prokuratora Judei, Poncjusza Piłata i dziwnego, wędrownego filozofa, Jeszuę ha-Nocri, zwykłego człowieka, mającego jednak cechy świętości. Rozmowa filozofa z prokuratorem dotyka pytań podstawowych: dobra i zła, sensu życia, wiary. Historia Jeszui ma również wymiar polityczny: w końcu być może jedynym słuchaczem, którego przekonał filozof, był Piłat, ale to właśnie on, w sytuacji wyboru, wybrał konformizm: zatwierdził wyrok.

Powieść Bułhakowa można określić jako utwór kompletny. Kontrast sprzecznych wobec siebie środków zastosowanych przez autora daje tu w efekcie wrażenie spójności. Realizm (np. wątek miłosny) łączy się tu z groteską i fantastyką (wątki diabelskie); patos (historia Jeszui) i tragizm (dzieje Mistrza) z satyrą (np. obraz Domu Gribojedowa).

Całość jest trudna do interpretacji, bowiem otwarty znaczeniowo i wieloznaczny utwór Bułhakowa nie może mieć jednej i ostatecznej interpretacji.

Tę paraboliczną powieść można czytać np. jako przypowieść o:

  • wolności i zniewoleniu twórcy;
  • dualizmie dobra i zła;
  • magicznej sile miłości;
  • wierności samemu sobie i granicach kompromisu;
  • deprawacji społecznej i moralnej, którą niesie totalitaryzm.

A to przecież nie wszystkie odczytania.
Warto jednak pamiętać, że choć powieść Mistrz i Małgorzata jest arcydziełem wyrastającym ponad inne utwory Bułhakowa, to nie są one pozbawione wartości literackiej.

 

Najważniejsze dzieła (oprócz Mistrza i Małgorzaty)

Zapiski na mankietach
Zbiór krótkich tekstów – opowiadań, felietonów, zapisków reporterskich, scenek rodzajowych, szkiców, portretów. Obraz rzeczywistości radzieckiej lat dwudziestych – często w satyrycznym skrócie.

Biała gwardia
Próba wielkiej epiki, opowieść o losie jednostek postawionych wobec szaleństwa dziejów.

Diaboliada
Jedyny z ważniejszych utworów Bułhakowa, który był opublikowany za życia pisarza. Zbiór opowiadań, który cenzura polityczna określiła jako ostry pamflet na rzeczywistość. Złośliwy, groteskowy obraz Moskwy i jej mieszkańców. Tytułowa diabelskość ujawnia się w najdrobniejszych szczegółach świata.

Psie serce
Groteskowe opowiadanie fantastyczno-naukowe, historia psa, któremu przeszczepiono ludzkie organy (m.in. przysadkę mózgową). Pies ów stopniowo upodabnia się do człowieka. Ostra krytyka rzeczywistości porewolucyjnej i delikatna kpina z nauki.

Zmowa świętoszków
Sztuka o Molierze: pisarz wobec tych, którzy nie mogą znieść prawdy. A także o relacjach między artystą władzą.

Miejsca

  • Kijów – miasto urodzenia, bezpowrotnie utracona ojczyzna, kraj lat dziecinnych pogrzebany w Białej gwardii.
  • Moskwa – miejsce pobytu pisarza od 1921 roku, centrum rosyjskiej literatury. Miasto, w którym Bułhakow osiągnął sławę, ale i przeżył mękę twórcy pozbawionego prawa tworzenia. Tu rozgrywała się akcja Mistrza i Małgorzaty i tu Woland otworzył przed Małgorzatą piąty wymiar.
  • Klatka schodowa domu przy ulicy Wielkiej Sadowej 10 – w którym Bułhakow mieszkał w nim, w Moskwie, i tu umieścił mieszkanie Berlioza – od końca lat 60., niezależnie od surowych zakazów i kar pokryta była niezliczoną ilością napisów i rysunków (np. Wolandzie – wróć!).
  • Zagranica – tam chciał wyjechać Bułhakow. Niespełnione marzenie o innym, lepszym świecie.

Zajęcia

  • Lekarz, specjalista wenerologii; w czasie wojny – chirurg, mistrz amputacji nóg.
  • Dziennikarz i felietonista pisujący m.in. w piśmie związku zawodowego kolejarzy Gudok.
  • Pisarz – prozaik i dramaturg; zwykle niepublikowany.
  • Autor adaptacji scenicznych: Martwe dusze Gogola (wystawione).
  • Scenarzysta filmowy, adaptacje: Martwe dusze i Rewizor – filmy niezrealizowane.
  • Librecista.
  • Aktor.

Jego 5 minut

  • 1966 rok: publikacja w moskiewskim piśmie literackim okrojonej wersji Mistrza i Małgorzaty.
  • 1968 rok: pełne wydanie we Frankfurcie nad Menem.
  • Po 1968 roku: tłumaczenie na francuski, angielski, niemiecki, polski, hiszpański, włoski, węgierski etc. I niezliczone wznowienia.