Apokalipsa św. Jana zamyka całość świętej księgi, jest źródłem odniesień i nawiązań późniejszej literatury. Księga ta zawiera widzenie św. Jana, który prorokuje, ogląda w swoim objawieniu koniec świata.
Jest to jedyna wizyjna księga Nowego Testamentu (w Starym Testamencie wizje przyszłości pojawiają się w rozmaitych proroctwach).

W tej księdze pojawiają się cechy typowe dla wszystkich tekstów wizyjnych, takie jak:

  • rozbudowana metaforyka,
  • nagromadzenie symboli,
  • nastrój podniosły, natchniony, graniczący z ekstazą (zachwyt, uniesienie i zupełne oderwanie się od rzeczywistości).

Święty Jan w Apokalipsie…

  • przepowiada przyszłe losy świata (głód, wojny, zarazy i katastrofy),
  • grozi ludziom,
  • pociesza ludzi (ukazuje triumf dobra nad złem, i zwycięstwo Chrystusa),
  • przestrzega ludzkość.

 

Treść Apokalipsy świętego Jana

  • Jan widzi najpierw Chrystusa jako Pana nieba i ziemi, Zwycięzcę, Zbawiciela. Chrystus każe mu napisać siedem listów do siedmiu Kościołów: w Efezie, Smyrnie, Pergamonie, Tiatyrze, Sardes, Filadelfii, Laodycei. Listy zawierają przesłanie Zbawiciela do Kościołów, pocieszenie i polecenie, by wytrwały w wierze. Są też dotyczącym ich proroctwem.
  • Apostoł widzi niebo, a w nim zasiadającego na tronie Boga. Stwórca otoczony jest chwałą i Jan dokładnie opisuje, jak wyglądają tron Boży, niebo i ci, którzy oddają cześć Stwórcy – aniołowie, dwudziestu czterech świętych.
  • Bóg w prawej dłoni trzyma zapisaną i zapieczętowaną księgę. Nikt nie jest godzien, by do niej zajrzeć i zerwać jej pieczęcie, może to uczynić tylko Chrystus. Apostoł widzi Go w symbolicznej postaci Baranka Bożego. To symbol niewinnej ofiary, którą na krzyżu Jezus złożył za ludzi.
  • Chrystus po kolei zdejmuje siedem pieczęci. Po zerwaniu pierwszych czterech uczeń Zbawiciela widzi tzw. czterech jeźdźców Apokalipsy. Pierwszy jedzie na koniu białym i jest nim Zabór. Drugi na koniu barwy ognistej, czerwonej – symbolizuje Wojnę. Trzeci na koniu karym – to Głód. Czwarty na koniu siwym – to Śmierć.
  • Kolor koni symbolizuje cztery strony świata i pory dnia:
    • biały – wschód, świt;
    • ognisty – południe;
    • kary – północ;
    • siwy – zachód, zmierzch.
  • Kiedy zdejmowane są trzy kolejne pieczęcie, zaczyna się koniec świata: powstają zmarli cierpiący za wiarę, następuje trzęsienie ziemi, słońce ciemnieje, a księżyc czerwienieje, gwiazdy spadają na ziemię, znikają niebo, góry, poruszone zostają wyspy, a przerażeni ludzie ukrywają się w obawie przed gniewem Boga. Potem odzywa się głos siedmiu trąb, na których gra siedmiu aniołów. Ich liczba też jest symboliczna. Jest ich siedem jak siedem jest grzechów. Siedem to mistyczna liczba tajemnic.
  • Po kolei odzywające się głosy siedmiu trąb zapowiadają kolejne etapy końca świata: jedna trzecia ziemi płonie; jedna trzecia morza zostaje zamieniona w krew i ginie to, co ją zamieszkiwało; zatruta zostaje jedna trzecia rzek i wód; następuje zaćmienie jednej trzeciej księżyca, słońca, gwiazd, i o jedną trzecią skraca się dzień. Także cyfra trzy ma tu wymiar symboliczny: trzy są osoby boskie, w trzy dni po śmierci Chrystus zmartwychwstał.
  • Ziemię nawiedza siedem różnych plag, to symboliczne szarańcze, podobne do „koni gotowych do boju”, z twarzami przypominającymi ludzkie, mają pancerze, skrzydła. Prowadzi je anioł otchłani, Niszczyciel – Abaddon.
  • Apostoł ma też wizję walki niewiasty, Matki Bożej rodzącej Chrystusa, ze smokiem, symbolizującym szatana, pokonanego przez Archanioła Michała i innych aniołów. Szatan na wieki zostaje strącony do piekła i na zawsze pokonany.
  • Po osądzeniu ludzi powstaje nowe niebo i ziemia, nastaje czas panowania Chrystusa i sprawiedliwości. Nie ma zła, grzechu, śmierci.

 

Symbolika Apokalipsy świętego Jana

Tekst naszpikowany trudnymi do rozszyfrowania symbolami.
Oto siedem pieczęci zamyka siedem kolejnych odsłon – wizji przyszłości świata. Otwiera je Baranek – symbol Chrystusa.

Pojawiają się:

  • cztery zwierzęta:
    • lew – zwycięstwo,
    • wół – wojnę,
    • orzeł – głód,
    • zwierzę z ludzką twarzą – śmierć
  • cztery konie i czterech jeźdźców, trzęsienia ziemi i spadające na ziemię gwiazdy, wreszcie smok i niewiasta, którzy stoczyli pojedynek. Każdy, najdrobniejszy element powyższych obrazów ma swoje znaczenie:
    • koń biały – znaczy zwycięstwo,
    • koń rudy (ognisty) – wojnę,
    • koń czarny – głód,
    • koń biały – śmierć.

Istotna jest także symbolika liczb.

  • Szczególne miejsce zajmuje liczba 7.
    • Siedmiu jest tu aniołów, siedem jest trąb, siedem pieczęci.
    • Siódemka symbolizuje duchowość, porządek doskonały, jest liczbą zwycięstwa, stworzenia, równowagi.
      Co ciekawe, w Starym Testamencie siódemka występuje 77 razy.
  • Często pojawia się w Apokalipsie… liczba 4.
    • śą czterej jeźdźcy, cztery konie, cztery zwierzęta.
    • Czwórka symbolizuje wszechświat materialny, cztery strony świata, pory roku, kwadry księżyca, cztery płyny w człowieku itd
    • Związana jest z krzyżem, jego czterema ramionami, i symbolizuje ziemię.
    • Z Edenu wypływały cztery rzeki.
    • Było czterech wielkich biblijnych proroków: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel, Daniel.
    • Jest czterech cherubinów.

Symbole oznaczające szatana:

  • Smok – od czasów biblijnych kojarzony z przeciwieństwem sił Boskich
  • Bestia o liczbie 666 – wcielenie Szatana, uosobienie zła, które zapanowało niepodzielnie nad światem.

Wszystkie te znaki składają się na zagadkową wizję, będącą wiecznym wyzwaniem dla pokoleń interpretatorów. Ze względu na swój szczególny charakter motywy i symbole z Apokalipsy św. Jana są nieustannie obecne w sztuce wszystkich epok.

 

Uniwersalizm Apokalipsy…

Mimo trudności z interpretacją, można wskazać dwa podstawowe znaczenia Apokalipsy…

  • Pierwszy sens – ściśle religijny. Zgodnie z nim świat pełen jest zła i cierpienia. Najczęściej doświadczają go osoby (bądź narody) prawe i niewinne. Ludzie poczytują to za niesprawiedliwość i wydaje się im, że Bóg przestał zajmować się ich sprawami, a nawet stracił z oczu całą ziemię. Tak jednak nie jest – Stwórca dał bowiem ludziom swobodę tylko na pewien czas, potem zaś przyjdzie chwila osądu i rozliczenia.
    Na sprawiedliwych czeka niebieskie Jeruzalem, a w nim – wieczna szczęśliwość, natomiast przed potępionymi pojawi się „jezioro zionące siarką ognistą” (zagłada).
  • Drugi sens – uniwersalny – związany nie z wymową religijną, lecz literacką.
    Zgodnie z nią przedstawioną tutaj wizję można rozumieć jako metaforyczną przypowieść o odwiecznej walce dwóch potęg: dobra i zła, które rywalizują ze sobą niezależnie od mijających epok.

 

Walory artystyczne

Apokalipsa… napisana jest barwnym, sugestywnym i niezwykle plastycznym stylem. Ten tekst przejmuje grozą nawet współczesnego czytelnika. Wizja kataklizmów, które zstąpią na ziemię (spadające gwiazdy, występujące z brzegów morza i oceany, śmierć trzeciej części ludzkości), jest przerażająca! Charakterystyczna jest ekspresja, z jaką ukazane zostało zło – odbiorca ma wrażenie, że to ono triumfuje nad światem. Katastroficzny nastrój utworu ilustruje przykład – obraz stojącego na morzu anioła z mieczem w dłoni i jego słynne słowa: „Nie będzie już więcej czasu” (zapowiedź końca świata).

 

Uwaga!

Apokalipsa dosłownie oznacza odsłonięcie, objawienie. Opisuje tajemnice czasów ostatecznych (czyli koniec świata).

Profetyzm – oznacza dar przepowiadania przyszłości, prorokowania, przypisany ludziom zwanym prorokami.
Profetyzm nie jest specyfiką jedynie Biblii – w wielu kulturach otaczano zjawisko jasnowidzenia czcią. W antyku przykładem mogą być słynne wyrocznie, jak choćby Pytia delficka.

Biblijni prorocy
Prorocy – to bardzo ważne dla Biblii i historii Izraela postacie. Według wierzących byli to ludzie, przez których przemawiał Bóg. W Izraelu było ich bardzo wielu, nadworni prorocy byli jednymi z najważniejszych doradców króla. Część z nich działała zaś po prostu wśród ludu. Niektórzy w samotności zapisywali objawione przez Boga prawdy. Większość z nich zawierała oprócz Boskich przykazań także przepowiednie dotyczące przyszłości Izraela.

Najważniejsi prorocy to:

  • Izajasz,
  • Ezechiel,
  • Jeremiasz,
  • Daniel,
  • święty Jan.

 

Nawiązania do Apokalipsy…

Apokalipsa… jest niezwykłą księgą Nowego Testamentu. Określenia: „apokaliptyczne wizje” lub po prostu „apokalipsa” zadomowiły się w codziennym języku i oznaczają niemożliwe do uniknięcia nieszczęścia (np. apokalipsa czasów wojny). Apokalipsa… stała się inspiracją dla wielu twórców.

  • Poeci barokowi z pasją odwoływali się do znaków Apokalipsy…
  • Romantycy jeszcze bardziej lubili mistyczne, profetyczne motywy. Bardzo mocne, słynne nawiązanie to, oczywiście, Widzenie księdza Piotra w Dziadach.
  • W Młodej Polsce nawiązania do wizyjnego, katastroficznego tonu łatwo dostrzec w Hymnach Jana Kasprowicza, które w poetycki sposób prognozują koniec świata, ukazują pochód ludzi zmierzających do otwartego grobu.
  • Wiek XX
    W wieszczących wojnę wierszach katastrofistów m. in. Czesława Miłosza, a potem już opisujących ją utworach Baczyńskiego wojna staje się apokalipsą spełnioną. Znów typowe dla niej znaki to: łamiące się lądy, łuny ognia, oceany krwi, palące słońce, pękająca ziemia, wszechobecna śmierć.
  • Dwa słynne wiersze współczesne: Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza i U wrót doliny Zbigniewa Herberta wprost podejmują temat dnia Sądu Ostatecznego.Jak to będzie?
    Obie poetyckie interpretacje znacznie się różnią: Miłosz przewiduje dzień spokojny, koniec łagodny, wręcz niezauważalny, Herbert – widzi apokalipsę na wzór tragedii obozów koncentracyjnych.

Jak widać Apokalipsa… inspiruje do różnorodnych ujęć i interpretacji przez wieki.

Motyw apokalipsy był też popularnym tematem malarstwa w ciągu dziejów. Wzmianka o tym na pewno podniesie poziom wypowiedzi. Wystarczy przypomnieć przejmujący tryptyk Hansa Memlinga pt. Sąd Ostateczny lub dzieła Boscha.

Uwaga!
W Apokalipsie św. Jana są obecne zarówno alegorie, jak i symbole. Symbole odwołują się do treści niejednoznacznych, sugerowanych tylko zazwyczaj przez obrazy. Większość z nich można interpretować w różny sposób.

Czym różni się symbol od alegorii?
Wykładnia alegorii jest jednoznaczna, np. postać kobieca z przepaską na oczach to Sprawiedliwość, podczas gdy symbol może mieć wiele znaczeń, np. krzyż to chrześcijaństwo, ofiara, męczeństwo, ale i np. ciężkie życie
– frazeologizm „nosić swój krzyż”.