Jesteśmy w latach prawdziwego przełomu! Rok 1956 to historyczna bomba! Po nim: eksplozja talentów, najważniejsze polskie debiuty, najbardziej nowatorskie pomysły!
Najważniejsze wydarzenia
Świat
- 1956 – XX zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Referat I sekretarza KPZR Nikity Chruszczowa o zbrodniach stalinowskich.
– Antykomunistyczne powstanie na Węgrzech i interwencja wojsk radzieckich
– Ilia Erenburg, Odwilż – powieść rozrachunkowa
– Albert Camus, Upadek - 1957 – Końcówka Samuela Becketta
– Jack Kerouac, W drodze - 1958 – Charles de Gaulle premierem Francji
- 1960 – John Kennedy prezydentem USA
- 1961 – Jurij Gagarin – pierwszy człowiek w kosmosie
– Budowa Muru Berlińskiego - 1962 – Początek II soboru watykańskiego
– John Updike, Centaur - 1963 – Prezydent Kennedy ginie od kuli zamachowca
– Julio Cortázar, Gra w klasy - 1964 – Nikita Chruszczow rezygnuje ze stanowiska. Jego miejsce zajmuje Leonid Breżniew.
- 1965 – zakończenie II soboru watykańskiego
- 1967 – Michał Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
– Gabriel García Márquez, Sto lat samotności
Polska
- 1956 – Krwawe stłumienie manifestacji robotniczej w Poznaniu – ginie 75 osób
– Debiuty poetyckie:
Miron Białoszewski, Obroty rzeczy,
Jerzy Harasymowicz, Cuda,
Zbigniew Herbert, Struna światła,
Stanisław Grochowiak, Ballada rycerska - 1956 – Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach (opowiadania)
– Tadeusz Konwicki, Rojsty
– W Krakowie rozpoczyna działalność „Cricot II” – teatr Tadeusza Kantora - 1957 – Tomik Wisławy Szymborskiej Wołanie do Yeti
– Jerzy Andrzejewski, Ciemności kryją ziemię
– Roman Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20
– Rozrachunkowa powieść Kazimierza Brandysa Matka królów
– Opowiadanie Sławomira Mrożka Słoń
– Pierwsze krajowe wydanie dzieł Gombrowicza: Bakakaj, Trans-Atlantyk, Ślub
– Wydania utworów międzywojennych: Jasieńskiego, Schulza, Witkiewicza - 1958 – Debiut książkowy Marka Nowakowskiego, Ten stary złodziej
– Dramat Sławomira Mrożka Policjanci
– Na emigracji ukazują się Cmentarze i Następny do raju Marka Hłaski oraz Rodzinna Europa Czesława Miłosza - 1959 – Miron Białoszewski, Rachunek zachciankowy
– Stanisław Grochowiak, Rozbieranie do snu - 1960 – Jerzy Andrzejewski, Bramy raju
– Na emigracji powieść Witolda Gombrowicza Pornografia - 1961 – Tomiki poetyckie Zbigniewa Herberta Studium przedmiotu i Mirona Białoszewskiego Mylne wzruszenia
– Dramat Tadeusza Różewicza Kartoteka - 1962 – Poezje Wisławy Szymborskiej w tomie Sól
– Eseje: Zbigniewa Herberta Barbarzyńca w ogrodzie (w kraju) i na emigracji Czesława Miłosza Człowiek wśród skorpionów
1963 – Jerzy Andrzejewski, Idzie skacząc po górach
– Tadeusz Konwicki, Sennik współczesny
– Ukazują się Utwory sceniczne Sławomira Mrożka - 1964 – Dramaty: Stanisława Grochowiaka Chłopcy i Sławomira Mrożka Tango
– Na emigracji proza Marka Hłaski: Wszyscy byli odwróceni i Brudne czyny - 1965 – Miron Białoszewski Było i było
– Stanisław Grochowiak Kanon
– Zbiór esejów teatralnych Jana Kotta Szekspir współczesny - 1966 – Ogólnokrajowe obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego
– Piękni dwudziestoletni Marka Hłaski
– Operetka Witolda Gombrowicza - 1967 – Wiesław Myśliwski, Nagi sad
– Tadeusz Konwicki, Wniebowstąpienie
Co na świecie?
Od śmierci Stalina (1953) panuje przejściowa „odwilż” (określenie pochodzi od tytułu książki rosyjskiego pisarza Ilii Erenburga) w stosunkach Wschód-Zachód. Wprawdzie jeszcze w roku 1956 armia ZSSR tłumi antykomunistyczne powstanie na Węgrzech, ale wraz z dojściem do władzy w USA. Johna F. Kennedy’ego dialog przybiera na sile. Niestety, śmierć amerykańskiego prezydenta od kuli zamachowca (1963) znów przekreśla szanse na porozumienie.
Literatura
Nadal rozwija się francuska „nowa powieść”, teatr absurdu i egzystencjalizm. Ale na scenę wkraczają już nowe kierunki i trendy.
- W Stanach Zjednoczonych do głosu dochodzi pokolenie beatników, biorących swą nazwę od słowa beat, które oznacza uderzenie, takt w muzyce rockowej i jazzowej. Nurt ten jest ściśle związany z gwałtownym rozwojem muzyki rockowej. Jego przedstawiciele buntują się przeciw zakłamaniu, konformizmowi i konsumpcyjnemu stylowi życia amerykańskiego społeczeństwa. Ulubionym typem bohatera beatników jest tzw. outsider (czyt. autsajder), człowiek przegrany, żyjący na marginesie społeczeństwa i nie przyjmujący ogólnie panującego systemu wartości. Najwybitniejsi przedstawiciele pokolenia beatników to Jerome Salinger (Buszujący w zbożu), John Updike (Centaur), Ken Kesey (Lot nad kukułczym gniazdem), Jack Kerouac (W drodze) i poeta Allen Ginsberg.
- Coraz popularniejsi stają się też pisarze Ameryki Łacińskiej. Choć pochodzą z różnych krajów, łączy ich wspólny typ pisarstwa, tzw. realizm magiczny, który czerpie motywy z oryginalnych kultur ludów Ameryki Łacińskiej. Najbardziej znani pisarze z tego kręgu to: Jorge Luis Borges (Alef, Fikcje), Julio Cortázar (Gra w klasy) Mario Vargas Llosa (Rozmowa w „Katedrze”) i Gabriel García Márquez (Sto lat samotności), a także poeta Octavio Paz.
Sztuka
Najpopularniejszym kierunkiem jest zrodzony w Stanach Zjednoczonych pop-art. Artyści pop-artu traktują przedmioty codziennego użytku jako dzieła sztuki. Do galerii wkraczają więc butelki po coca-coli, puszki po konserwach, zeszmacone ubrania lub buty, a także komiksy, plakaty, kiczowate wizerunki gwiazd itp. Twórcą pop-artu był Andy Warhol.
Polska
Przełom październikowy
W Polsce „odwilż” to osłabienie cenzury, krytyka totalitaryzmu i większa wolność organizowania się, wypowiadania swych myśli, a także tworzenia. Przełom nastąpił w r. 1956. Oto najważniejsze wydarzenia polityczne tego roku:
- luty: Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego uznaje rządy Stalina za wypaczenie idei komunizmu i uprawianie „kultu jednostki”;
- czerwiec: Wypadki poznańskie: strajki i manifestacje na ulicach miasta – walki robotników z policją i wojskiem;
- październik: (stąd nazwa przełomu) Spotkanie Komitetu Centralnego PZPR, krytyka stalinizmu. Władysław Gomułka I sekretarzem partii. Poszukiwanie „polskiej drogi do socjalizmu”.
Literackie skutki „odwilży”
- Ożywienie życia literackiego:
działają niezależne instytucje kulturalne: warszawski STS (Studencki Teatr Satyryków), gdański teatr Bim-Bom, krakowska Piwnica pod Baranami, Teatr na Tarczyńskiej (współtworzony przez Mirona Białoszewskiego), KIK-i (Kluby Inteligencji Katolickiej), warszawski Klub Krzywego Koła. Najbardziej „zbuntowanym” czasopismem jest „Po prostu”.
- Fala debiutów
Socrealizm to już przeżytek, nadeszła wielka zmiana: można krytykować rzeczywistość i ustrój. Przykładem Poemat dla dorosłych Adama Ważyka. Ci, którzy dotąd musieli milczeć – jak Zbigniew Herbert czy Miron Białoszewski – mogą mówić. Ci, którzy zadebiutowali kilka lat wcześniej – jak Tadeusz Nowak czy Wisława Szymborska, dopiero teraz stają się głośni. Rok 56 to także seria rewelacyjnych debiutów we wszystkich dziedzinach literatury. W poezji wypływają takie nazwiska, jak Stanisław Grochowiak, Andrzej Bursa, Jerzy Harasymowicz, Ernest Bryll, w prozie: Marek Hłasko i Marek Nowakowski, w dramacie Sławomir Mrożek.
- Otwarcie się na świat
odrodzenie kontaktów z literaturą emigracyjną. Niektóre utwory twórców – emigrantów, zwłaszcza Gombrowicza, zostają nareszcie wydane w kraju, budząc wielkie zainteresowanie. Również literatura Zachodu znów dociera do Polski. Nad Wisłą czyta się teraz egzystencjalistów (Sartre’a i Camusa), pisarzy amerykańskich (Hemingwaya i Faulknera) oraz twórców teatru absurdu (Becketta i Ionesco). Lektury te wpłyną na rozwój naszej literatury.
- Zwrot ku tradycji
powrót zainteresowania „wyklętymi” dotąd pisarzami przedwojennymi: Witkiewiczem i Schulzem.
Cechy literatury polskiej po roku 1956:
- Indywidualizm, uznanie niepowtarzalności ludzkiej jednostki
- Konflikt jednostka – zbiorowość
- Walka z konwencjami i zakłamaniem społeczeństwa
- Człowiek widziany w perspektywie metafizycznej
Poezja – eksplozja nowości
Na scenę wkracza Pokolenie „Współczesności” (także nazywane pokolenie ’56 – od tytułu pisma skupiającego młodych twórców). Nazwa ta jest symboliczna i dotyczy tylko okoliczności wspólnego debiutu tych poetów. W rzeczywistości często więcej ich dzieliło, niż łączyło.
Spóźnione debiuty – to debiuty twórców starszych wiekiem, którzy jednak wcześniej nie mogli publikować swych utworów z powodu zakazu cenzury. Ważne są tu dwa nazwiska: Zbigniew Herbert i Miron Białoszewski.
- Zbigniew Herbert uprawia neoklasycyzm. Unika nowatorstwa, woli tradycyjne środki artystyczne. Chętnie sięga po antyczne gatunki literackie i motywy mitologiczne. Ale uwaga – za ich pomocą mówi o współczesności, tematyka jego wierszy jest jak najbardziej aktualna, dotyczy rozterek moralnych, tragizmu losów ludzkich i burzliwej historii wieku XX. To połączenie antyku i współczesności sprawia, że jego wiersze mają charakter uniwersalny i ponadczasowy.
Herbert uważa, że kultura europejska przeżywa kryzys wartości, a lekarstwem nań ma być właśnie kultura starożytna, o której niesłusznie zapomnieliśmy.
Najważniejsze wiersze: Tren Fortynbrasa, O Troi, cykl Pan Cogito.
- Miron Białoszewski to z kolei reprezentant nurtu lingwistycznego – poeta eksperymentuje z językiem, przekręca słowa, tworzy neologizmy, ale też chętnie korzysta z języka ulicy. Jego ulubionym tematem jest kultura przedmieść i prowincji, należący do niej ludzie, ich język, obyczaje, religijność i wrażliwość. Białoszewski opisuje rzeczy pozornie zwyczajne i nieciekawe, dostrzegając w nich niezwykłość i metafizykę. Na przykład – bohaterem Szarych eminencji zachwytu jest… łyżka durszlakowa. Poezję tę nazywa się czasem „poezją rupieci”.
Białoszewski tworzył też prozę, tę jednak publikowano głównie w latach 70.
Najważniejsze wiersze: Szare eminencje zachwytu, Wywód jestem’u, Autobiografia.
Wtórne debiuty – to Wisława Szymborska i Tadeusz Nowak. Oboje wydali swe pierwsze tomiki kilka lat przed odwilżą, ale naprawdę znani zaczynają być dopiero w latach 50 i 60.
- Wiersze Wisławy Szymborskiej są „klasyczne”, nie szokują nowatorstwem. Nikt jeszcze nie wie, że jest przyszłą noblistką. Poetka koncentruje się na indywidualności ludzkiej, a także na problemach przemijania i niszczącego działania historii. Wiersze Szymborskiej to poszukiwanie miejsca dla człowieka w świecie, w którym wszystkie zasady są względne i którym rządzi przypadek, a nasze istnienie w nim jest krótkotrwałe i niepewne:
Nic dwa razy się nie zdarza
i nie zdarzy. Z tej przyczyny
zrodziliśmy się bez wprawy
i pomrzemy bez rutyny
(Nic dwa razy)
Najważniejsze wiersze: Rehabilitacja, W rzece Heraklita, Cebula, Głos w sprawie pornografii.
- Drugi z wymienionych wyżej twórców, Tadeusz Nowak zaliczany jest do tzw. nurtu chłopskiego. Jego poezja, często korzystająca z motywów baśniowych, balladowych i religijnych, to obrazy życia wsi, refleksje na temat tradycyjnego, chłopskiego systemu wartości oraz jej znaczenia we współczesnym świecie.
Najważniejsze wiersze: Jak się przed tobą wytłumaczę, Prorocy już odchodzą.
Najmłodsze pokolenie poetów – najważniejsi to Stanisław Grochowiak i Andrzej Bursa.
- Stanisław Grochowiak stworzył turpizm (od łacińskiego słowa turpe – brzydko) – kierunek, który celowo sięga po motywy brzydoty, kalectwa, choroby i śmierci. Turpiści łamią normy estetyczne, szokują odrażającymi opisami, używają nawet wulgarnego języka. Poezja to dla nich bunt przeciw fałszywym ideałom ładu, harmonii i piękna. Ale oprócz tego owa fascynacja brzydotą to u Grochowiaka cała filozofia, sposób na opisanie człowieka, którego życie jest kruche, przypadkowe i pełne cierpienia. Manifest jego artystycznej postawy znajdujemy w wierszu Czyści:
Wolę brzydotę
Jest bliżej krwiobiegu
Słów gdy prześwietlać
Je i udręczać
Najważniejsze wiersze: Menuet z pogrzebaczem, Płonąca żyrafa, Ikar.
- Opisy brzydoty, „niepoetyckie” tematy i wulgaryzmy panują również w wierszach Andrzeja Bursy. Ten buntowniczy poeta wkrótce po swojej samobójczej śmierci (1957) stał się literacką legendą. W jego wierszach uderza pesymizm, rozczarowanie PRL-owską rzeczywistością, fałszem życia społecznego i ośmieszanie konformizmu.
Najważniejsze wiersze: Pantofelek, Sobota, Fiński nóż.
Inni poeci tego okresu:
- Nie zapominajmy o twórcach starszego pokolenia – wciąż publikuje Jarosław Iwaszkiewicz. Podstawowe tematy jego utworów z lat sześćdziesiątych to śmierć i przemijanie. Wiersze te są poetyckim testamentem poety.
- Wciąż rozwija się też poezja Tadeusza Różewicza. Forma wierszy podobna jak w pierwszych tomikach: oszczędna, lakoniczna, pozbawiona rytmu, rymów i znaków przestankowych, tematyka również (kryzys europejskiej kultury, bankructwo idei, poszukiwanie wartości), z tą różnicą, że punktem odniesienia jest nie II wojna światowa, lecz czasy współczesne.
- Na emigracji nadal pozostaje Czesław Miłosz, który w omawianych latach wydaje między innymi Traktat poetycki i Rodzinną Europę.
- Jerzy Harasymowicz – piewca Bieszczad, należy do Pokolenia „Współczesności” (pokolenia ’56). Jego wiersze pełne są elementów fantastyczno–baśniowych, oglądamy w nich świat widziany oczyma dziecka lub naiwnego, ludowego artysty.
- Ernest Bryll – również poeta pokolenia ’56 – był oryginalny, bo w czasach, gdy wszyscy twórcy zwrócili się ku jednostce, on snuł rozważania na temat polskiego romantyzmu, ojczystej historii, roli Polski w Europie, naszej narodowej mentalności itp.
- W okresie tym debiutują również Rafał Wojaczek i Edward Stachura, jednak rozgłos zdobędą dopiero po roku 1968.
Proza – nowatorzy
I tutaj rewolucyjne zmiany.
- Głośny w tym okresie staje się Tadeusz Konwicki. Choć zaczynał jako wyznawca socrealizmu i piewca PRL-u, po roku 1956 zmienił orientację. Po wcieleniu Litwy do ZSSR pisarz, podobnie jak wielu innych mieszkańców tych ziem, został praktycznie pozbawiony ojczyzny. Doświadczenie „bezdomności” i zagubienia w totalitarnym świecie powraca w całej jego twórczości. Jego powieści są pełne nostalgii i tęsknoty za przeszłością, rodzinną Litwę przedstawia jak „raj utracony” swego dzieciństwa.
Najważniejsze utwory z tego okresu: Rojsty, Sennik współczesny, Wniebowstąpienie.
- Marek Hłasko – największe odkrycie epoki. Jego dramatyczna biografia (buntownicza postawa wobec życia, przymusowa emigracja, wczesna śmierć w tajemniczych okolicznościach) jeszcze za życia stała się źródłem literackiej legendy.
Powieści Hłaski zawierają bardzo pesymistyczny obraz świata, ukazują brutalne, ale prawdziwe oblicze PRL-owskiej rzeczywistości, nędzę społeczeństwa i fałsz socjalistycznej ideologii. Jego bohaterowie to ludzie twardzi, samotni i zamknięci w sobie. Żyją w świecie, w którym wszelkie wzniosłe marzenia i uczucia, jak na przykład miłość, skazane są na klęskę. Wzorem dla pisarstwa Hłaski była twórczość Hemingwaya.
Najważniejsze utwory: Pierwszy krok w chmurach, Cmentarze, Ósmy dzień tygodnia, Piękni dwudziestoletni.
- Sławomir Mrożek – też debiutuje po roku 56. Choć znany przede wszystkim jako dramaturg, pisał też opowiadania. Mrożek to prześmiewca, kpi ze świata i z absurdalności komunistycznego systemu. Często stosuje parodię, groteskę i ironię. Nie ogranicza się jednak do polityki – jego utwory mają również sens bardziej uniwersalny. Spoza płaszczyka humoru przeziera przerażający i niepokojący obraz współczesnego świata.
Najważniejsze opowiadania: Słoń, Wesele w Atomicach.
Inni prozaicy:
- Jerzy Andrzejewski, który zyskał rozgłos po wydaniu Popiołu i diamentu, nadal komentuje współczesność. Jego powieść Ciemności kryją ziemię, choć jej akcja rozgrywa się w XVI-wiecznej Hiszpanii, w rzeczywistości jest rozrachunkiem ze stalinizmem. Inne powieści Andrzejewskiego z tego okresu to Bramy raju i Idzie skacząc po górach.
- Marek Nowakowski – debiutuje w roku 1956 zbiorem opowiadań Ten stary złodziej. Obserwuje życie podmiejskich subkultur i marginesu społecznego.
- Teodor Parnicki – zaczął tworzyć jeszcze przed wojną. Zrewolucjonizował powieść historyczną, pisał głównie o czasach piastowskich (np. Srebrne orły).
- Kazimierz Brandys – rozrachunkowa powieść Matka królów.
- Stanisław Lem – najwybitniejszy przedstawiciel polskiej fantastyki.
Najważniejsze utwory: Dzienniki gwiazdowe, Bajki robotów, Cyberiada, Opowieści o Pilocie Pirxie).
- Nurt chłopski – ten kierunek rozkwitnie w latach 70. ale pierwsze zwiastuny pojawiają się już wcześniej, w postaci powieści Tadeusza Nowaka (Takie większe wesele) i Juliana Kawalca (Tańczący Jastrząb).
Dramat
Również tutaj wiele zmian. Przede wszystkim do polski triumfalnie wkracza teatr absurdu i najciekawsze dzieła polskich dramatopisarzy utrzymane są w tej konwencji.
- Witold Gombrowicz wciąż publikuje na emigracji, ale w 1957 jego utwory wydane są po raz pierwszy także w Polsce. Najbardziej znane dramaty z tego okresu to Ślub i Operetka. W obu tych utworach Gombrowicz wykorzystuje kategorię absurdu i groteski.
Henryk, bohater Ślubu, nie potrafi znaleźć swego miejsca w społeczeństwie (ani w rodzinie), ponieważ nie jest w stanie zaakceptować narzucanych mu ról społecznych i sposobów zachowań. Z podobnymi trudnościami borykał się również Józio, bohater Ferdydurke. Akcja dramatu przedstawiona jest jako sen Henryka, co potęguje wyobcowanie bohatera, a także umowność wszelkich społecznych konwenansów. Ślub to jednak utwór wielowarstwowy i można go interpretować na wiele sposobów.
- W kraju tworzy Tadeusz Różewicz. I on często wykorzystuję groteskę i parodię. Najważniejsza sztuka Różewicza to Kartoteka. Jej bohater nie jest określonym człowiekiem, nie ma jednego imienia, wieku, zawodu, a raczej ma ich wiele. Dziwny to bohater, nie posiada bowiem żadnej stałej, charakterystycznej cechy, ciągle się zmienia, wydaje się być coraz to kimś innym. Łączy w sobie cechy i doświadczenia wielu osób, całej zbiorowości. Taki typ bohatera nazywamy everymanem (z angielskiego every – każdy, man – człowiek) – określenie to pochodzi ze średniowiecznych moralitetów. Różewicz stosuje ten zabieg po to, by ukazać „stan ducha” nie pojedynczego, konkretnego człowieka, lecz całego pokolenia – pokolenia ludzi, którzy przeżyli wojnę.
Również konstrukcja dramatu wydaje się chaotyczna. Poszczególne sceny nie łączą się ze sobą, powtarzają się, nie mają dalszych ciągów. To dlatego, iż pokolenie Kolumbów to według autora Kartoteki ludzie, których światopogląd legł w gruzach, dla których rzeczywistość jest chaosem i którzy nie są w stanie znaleźć w nim żadnego porządku.
Inne sztuki Różewicza z tego okresu: Grupa Laokoona, Świadkowie, albo nasza mała stabilizacja.
- Trzecim z wielkich dramatopisarzy tego okresu jest Sławomir Mrożek. W jego przypadku trzeba na pewno zapamiętać jeden tytuł – Tango. Znów spotykamy się tu z groteską i parodią, a także z metaforą – takie były trendy epoki. Tango to historia pewnej dziwnej rodziny, której ojciec – Stomil – jest zblazowanym, pozbawionym zasad artystą, natomiast jego syn, Artur, marzy o zaprowadzeniu mieszczańskiego ładu i porządku. W swoich sporach nie mogą dojść do porozumienia, aż w końcu rodzina zostaje sterroryzowana przez gburowatego i pozbawionego refleksji Edka. Tango to ostrzeżenie zarówno przed konformizmem, jak i przed nihilistycznym buntem, a także aluzja do tępej władzy totalitarnej.
Inne utwory Mrożka z tego okresu: Policja, Śmierć porucznika.
Inni dramatopisarze:
- Stanisław Grochowiak – oprócz poezji pisał też turpistyczne dramaty, na przykład Szachy, Chłopcy.
- Miron Białoszewski – we własnym mieszkaniu stworzył słynny Teatr na Tarczyńskiej, gdzie wystawiał swoje sztuki (najbardziej znana – Wyprawy krzyżowe), zebrane w tomie Teatr Osobny. Utwory są krótkie i pełne absurdu, często bazują na skojarzeniach językowych.
Zobacz: