Tadeusz Nowak – Psalm o powrocie

Tadeusz Nowak

Psalm o powrocie

I wróci Odys wróci do Itaki
od żywej kości dech mieczem odetnie
policzy owce i na niebie ptaki
siądzie i morze zamiast niego westchnie

A po tym morzu czerwonym jak wino
ślepca spod Troi wiodą białe żagle
Zmarli aż do nas z jego pieśni płyną
podobni do mnie i do ciebie nagle

Od zmarłych dzieli nas zwierciadło tarczy
Stojąc przed tarczą rozczesują włosy
kobiety nasze Obok nich pies warczy
na hełm z którego wyciągamy losy

Kobiety nasze To im zwiastowano
syna w kapliczce obok każdej drogi
Odchodzą chłopcy z karabinem rano
całując starcom poranione nogi

I wróci Odys wróci do Itaki
spod jego dłoni szare drzewko tryśnie
O tym nam mówią na niebiosach znaki
i w zżółkłe księgi spadające liście.
(Psalmy 1971)

Kontekst kultury

Konteksty literackie:

• Mitologia – powrót Odysa do Itaki po dwudziestu latach tułaczki do wiernie czekającej żony Penelopy.

• Iliada – Odys brał udział w wojnie trojańskiej opisywanej przez Homera. Wojna ta w wierszu porównana jest do współczesnej wojny, a wojownicy spod Troi do współczesnych żołnierzy.

• Odyseja – epos Homera opowiada o różnych przygodach, które spotkały Odysa podczas jego wędrówki.

• Wiersz Leopolda Staffa Odys – według Staffa „Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki”. Życiowa wędrówka człowieka prowadzi przez kręte drogi i manowce, czyli trudy i niepowodzenia, ale każdy z nas ma jakiś cel, czyli własną Itakę. I każdy umrze – słowa Staffa potwierdza też Nowak w swoim wierszu.

Kontekst historyczny:

Obrazy II wojny światowej (dotyczy jej strofa trzecia i czwarta). Wskazują na to słowa: „hełm, z którego wyciągamy losy”, „odchodzą chłopcy z karabinem rano”.

Autor

Tadeusz Nowak nazywany jest twórcą ludowym, chłopskim. A to dlatego, że w swoich wierszach sięga do kultury wiejskiej: wierzeń, pieśni ludowych, gawęd, baśni. Jego utwory są też inspirowane przez psalmy i biblijne opowieści.

Psalmów napisał Nowak łącznie ponad dwieście. Oto kilka ich tytułów: Psalm zabandażowany, Psalm o nożu w plecach, Psalm jedwabny, Psalm zabity deskami.

Tytuł

Psalm o powrocie. W przypadku tego wiersza tytuł ułatwia nam sprawę. A to dlatego, że wskazuje na gatunek wiersza – psalm, na konteksty kulturowe i motyw główny – powrót Odysa, czyli nawiązania do mitu, Odysei i twórczości innych poetów.

Podmiot liryczny

Ujawnia się w drugiej strofie. Ale to nie tylko „ja” („podobni do mnie”), to też „ty” („i do ciebie nagle”). A właściwie „my” wszyscy – zaimki „nas”, „nasze”, „nam” i pierwszej osoby liczby mnogiej czasownika („wyciągamy”). Los Odysa dotyczy wszystkich i w każdej sytuacji dziejowej – podmiot liryczny wypowiada się za siebie, ale też w imieniu pozostałych ludzi (podmiot zbiorowy). Stąd też wcześniejsze przyrównanie psalmu do zbiorowej skargi i modlitwy.

Gatunek

Tytuł jednoznacznie wskazuje na gatunek – psalm. Psalmy zaś to hebrajskie pieśni religijne o charakterze modlitewno-hymnicznym. Wywodzą się z Biblii – ze Starego Testamentu. Jest ich tam ponad 150. Ich autorstwo przypisuje się m.in. Dawidowi, Mojżeszowi, Salomonowi.

Dlaczego Nowak posłużył się psalmem?
Bo psalm to modlitwa i rodzaj liturgii. Na dodatek nie modlitwa jednostki, lecz całej zbiorowości. Wiersz Nowaka to zbiorowa skarga – ludzie ją wnoszący nie są indywidualistami, lecz składają się na całą zbiorowość, którą łączą wspólne myśli i uczucia.

Budowa utworu

To wiersz stroficzny – składa się z pięciu strof. Nie ma w nim kropek, przecinków i innych znaków interpunkcyjnych, więc jest wierszem wolnym.
Zwróć uwagę na rymy – w każdej strofie występują rymy przeplatane:
abab,
cdcd,
efef itd.

Motyw główny

To powrót. Punktem wyjściowym do interpretacji tego wiersza jest powrót mitycznego Odysa do Itaki – „I wróci Odys wróci do Itaki”. Ale w tym wierszu powrót Odysa i jego wędrówka to nie tylko fragment z dziejów starożytnej Grecji opiewany przez Homera. Okazuje się bowiem, że ten szlak homerycki wiedzie do współczesności, bohaterowie homeryccy są „podobni do mnie i do ciebie”. Współczesnych chłopców idących na wojnę „od zmarłych dzieli zwierciadło tarczy”, swój los „wyciągają z hełmu”. Bo to los nieznany – nie wiadomo, kto wróci, tak jak Odys, po tułaczce, a kto zostanie gdzieś w przydrożnej kapliczce. Dlatego taki sam ból przeżywają matki żegnające swoich synów. I one będą czekać na ich powrót – tak jak Penelopa na swego męża Odysa.

Najbardziej pocieszające dla nas jest to, że „wróci Odys wróci do Itaki/ spod jego dłoni szare drzewko tryśnie”. Jest więc nadzieja – bo drzewo to symbol rodzącego się życia. Przykurzone wojną, szare drzewo odżyje – zazieleni się, zatętni w nim życie.

Środki stylistyczne

Metafory

• „od żywej kości dech mieczem odetnie”
  Żywa kość – wyobrażacie sobie, ile nagich piszczeli, poranionych kończyn widać na polu bitwy. Odys walczył pod Troją, ale chciałby się już odciąć od wojennych wspomnień. Wrócił do domu i pragnie zwykłego życia. Dlatego

• „policzy owce i na niebie ptaki”
  To z kolei metafora beztroskiego, a właściwie normalnego życia, które płynie niezakłóconym rytmem w czasie pokoju.

• „Od zmarłych dzieli nas zwierciadło tarczy”
  Bohaterów homeryckich oddziela od współczesnych żołnierzy „zwierciadło tarczy”. Jedni i drudzy mogą się w tym zwierciadle przeglądać jak w lustrze. Jakże podobne są losy antycznych i dzisiejszych żołnierzy.

• „Kobiety nasze To im zwiastowano syna w kapliczce obok każdej drogi”
  Zwiastowanie kojarzy się z Biblią i wyłącznie z dobrą nowiną. A tu? Całkowite przeniesienie znaczenia. W tym wierszu zwiastowanie to ból i cierpienie, to pogrzeb zmarłych synów w przydrożnych kapliczkach.

Epitety

• „Żywej kości”
  – kość jest częścią ciała, jest więc żywa, odczuwa wszelki ból i można ją zranić.

• „Białe żagle”
  – kolor biały to symbol dobrej nowiny: po dwudziestu latach tułaczki Odys wróci wreszcie do domu. Ale te „białe żagle” wiodą też „ślepca spod Troi” (Homera), żeby opowiadał wszystkim potomnym dzieje swoich bohaterów. Długą drogę, po różnych morzach muszą przejść pieśni, żeby dotrzeć do wszystkich ludzi i wskazać na powtarzalność losów.

• „Kobiety nasze”
  – to wszystkie kobiety, które mają synów, braci, mężów.

• „Poranione nogi”
  – ktoś już cierpiał, a znakiem tego cierpienia są właśnie poranione nogi.

• „Szare drzewko”
  – czemu szare? Może odymione wystrzałami z karabinów. Przyroda jest świadkiem historii, może więc po okrucieństwach, które widziały drzewa, nie mogą być już „beztrosko” zielone. Poeta pamięta, przyroda też.

• „Zżółkłe księgi”
  – niewątpliwie stare, które znają już niejedną historię.

Porównanie

• „Po tym morzu czerwonym jak wino”
  Czerwień kojarzy się z krwią, z cierpieniem, zaś morze przyrównane do czerwonej krwi wskazuje na ogrom bólu, śmierci i cierpienia.

Personifikacja

• „I morze zamiast niego westchnie”
  Wzdychać mogą ludzie. Co odczuwa człowiek, za którego wzdycha morze: ulgę czy bezsilność?

Powtórzenia

• „I wróci Odys wróci do Itaki”
  Ten wers powtarza się dwukrotnie – na początku wiersza i w pierwszym wersie ostatniej jego strofy – to klamra kompozycyjna.
  Ale w samym wersie też jest powtórzenie – dwukrotne „wróci”. Poeta wierzy w powrót Odysa, pełen nadziei pociesza wszystkie oczekujące kobiety: nie martwcie się, Wasz mąż, syn, ojciec, brat na pewno wróci…

Przerzutnie

Znajdują się tylko w trzeciej i czwartej strofie (o współczesnych Odysach). Niewątpliwie podkreślają niezwykle emocjonalny stosunek podmiotu lirycznego do opisywanych sytuacji i dynamizują obrazy.

Zobacz:

Analiza i interpretacja wiersza Tadeusza Nowaka pt. Psalm o powrocie