Historia jest nauką o minionych dziejach ludzkości. Jest też nauczycielką życia – jeśli ktoś chce się uczyć. Jest tematem wielu ksiąg, ale też jest rzeczywistością, która tworzy się na naszych oczach. Możemy mieć wpływ na jej bieg – ale tylko czasem. Częściej jest siłą odgórną, nadrzędną, żywiołową, która jak przystało na „wicher historii” rujnuje zwykłe życia porządnych ludzi.

 

Powtórka według zagadnień

Człowiek a historia

Jak historia rujnuje i zmienia życie jednostek

  • Jako przykład służyć mogą dzieje Konrada Wallenroda – całe życie i miłość, i śmierć zdominowane przez historyczną konieczność; losy Juranda i jego rodziny – bohaterów Krzyżaków; a losy młodzieży polskiej walczącej z zaborcą – ilustrują Dziady Adama Mickiewicza. Salomea Brynicka z Wiernej rzeki – jej miłość do powstańca i jej tragedia także jest przykładem jednostki zniszczonej przez historię. Prywatne uczucie i przyszłość zostały przekreślone także dla bohaterów Gloria victis.
  • Paul Bäumer (Na Zachodzie bez zmian) – to klasyczny przykład młodzieńca, którego edukacji życiowej dopełnia wojna. To także reprezentant całego pokolenia, symbol przekreślonej przez historię młodości.
  • Powielają ten wzór Kolumbowie (ślad w poezji i dziejach Baczyńskiego), Pawełek Kryński i Henio Fichtelbaum z Początku, Maciek Chełmicki z Popiołu i diamentu. Zniszczone przez wojnę dzieciństwo – to losy bohatera Malowanego ptaka. Przykład człowieka o psychice ukształtowanej czy wręcz wypaczonej poprzez ideologię to Jürgen Stroop z Rozmów z katem. Bohater, któremu odebrano system moralny, pojawia się w Kartotece i wierszach Różewicza.
  • Straszliwe spustoszenia etyczne i całkowita destrukcja życia przypadła w udziale zesłańcom i więźniom obozów koncentracyjnych – bohaterom literatury łagrowej. Głównym postaciom Hemingwaya (Komu bije dzwon) faszyzm we frankistowskim wydaniu zniszczył życie i miłość. Można wymienić jeszcze wiele osób fikcyjnych i prawdziwych.

Wniosek
Wielkie wydarzenia historyczne – wojny, powstania, rewolucje – mają moc niszczącą, destruktywną. Odbierają młodość, rujnują moralność, niweczą marzenia o przyszłości, przynoszą ból i cierpienie, deformują psychikę człowieka.

Wyzwanie historyczne może spowodować pozytywną przemianę człowieka

  • Tu swoistym dowodem będzie status bohatera romantycznego, który podlega metamorfozie – odrzuca płaszcz nieszczęśliwego kochanka, a przywdziewa zbroję bojownika o wolność ojczyzny. Historia odrywa go od własnych nieszczęść, nadaje nawet sens jego życiu.
  • Innym przykładem będą bohaterowie, których życie, status ukształtowała historia – np. gdy wojna staje się treścią, istotą rzemiosła rycerskiego. Taką postacią „ukutą” przez historię był typ rycerza średniowiecznego.
  • Także bohaterowie Trylogii – mistrz szabli Wołodyjowski, Jan Skrzetuski czy inni rycerze. Wojna nie tyle zmienia, niszczy – co kształtuje ich życie. Natomiast Andrzejowi Kmicicowi da możliwość zrehabilitowania się za błędy młodości.
  • Podobnie – Jackowi Soplicy z Pana Tadeusza. To dwa przykłady „pozytywnej metamorfozy”.
  • I jeszcze jedna postać – Rambert z Dżumy – także przechodzi przemianę, osiąga dojrzałość uczuć, odsuwa własne pragnienia na plan dalszy. I choć dżumę trudno traktować jako wydarzenie historyczne, wiemy, że symbolizuje ona także wojnę, jest abstrakcyjnym obrazem przewrotu historycznego – a więc syntezą tego, o czym mówimy.

Historia jest „godziną próby”, „doświadczeniem” ujawniającym wielkość, ale i obnażającym ułomność człowieczeństwa

Literatura łagrowa dostarcza przykładów tak na niezwykłą, heroiczną obronę wartości humanitarnych – jak na ich całkowitą degradację i zdeptanie.

  • Doktor Rieux z Dżumy jest symbolem człowieka, który sprostał wyzwaniu, jakie rzuciła mu historia.
  • Czyny bohaterskie powstańców (Gloria victis, działacze polskiego podziemia z Początku, żydowskiego ze Zdążyć przed Panem Bogiem) – potwierdzają, że historia może wyeksponować i ukazać światu wielkość człowieka.

Z drugiej strony: ogrom zła, krzywda, przemoc i zbrodnia, która leży u podstaw wielkich historycznych przewrotów (w wojnie i rewolucji najniższe instynkty mnożą się i dają znać o sobie) – wskazuje, że historia potrafi zdegradować cnoty ludzkości i obnażać słabość człowieka. Kaci obozów, monstra pokroju Stroopa, wreszcie ci, którzy zwyczajnie nie wytrzymali głodu, bólu i upokorzenia i posunęli się do zdrady – są tego dowodem.

Wniosek
Historia może się okazać szansą przemiany i rehabilitacji, jest też próbą, podczas której ludzie dowodzą swego człowieczeństwa. Niestety – jest też ekranem, na którym widać ludzkie ułomności, jest czasem spotęgowanych postaw negatywnych.

 

Człowiek też może wpływać na historię

  • Dowód pierwszy
    Sławne postacie historyczne (pozytywne i negatywne), które dzierżyły w ręku władzę i ich decyzje stanowiły o wojnie i pokoju, życiu i śmierci narodów i jednostek: Napoleon, przywódcy rewolucji, Hitler i Stalin. Carowie i królowie. Generałowie wielkich bitew w wielkich wojnach. Dowódcy Polskiego Państwa Podziemnego decydujący o powstaniu warszawskim. Właściciele wielkich koncernów zmieniających życie całych społeczeństw i oblicze kultury.
  • Dowód drugi
    Udział w rządach parlamentarnych, decyzyjna moc posłów i senatorów. Jest to również tor, którym na historię wpływać mogą całe społeczeństwa – poprzez wybory powszechne, bowiem członkowie parlamentu powinni być reprezentantami narodu. Miniona praktyka liberum veto pokazuje jednak, że jednostka mogła i w tym systemie mieć destrukcyjny wpływ na historię.
  • Dowód trzeci
    Udział w wojnach, powstaniach, konspiracji. Wielka liczba żołnierzy, powstańców i działaczy podziemia składała się przecież z pojedynczych ludzi, którzy zdecydowali się wziąć udział w historii. Bezradni jako jednostki – razem tworzyli wielkie siły, armie decydujące o losach świata.

Wniosek
Jednostki ludzkie, rodziny, małe grupy są bezradne wobec dziejów świata i nie są w stanie zmienić biegu historii. Ale… jako członkowie społeczeństw mogą wywierać wpływ na dzieje swojego narodu, brać udział w historycznych przedsięwzięciach oraz kontrolować jednostki skupiające w swym ręku władzę. Można wybrać postawę bierną lub aktywną wobec historii.

Historia jako temat

Jesteśmy przy bogatej literaturze, której autorzy podejmowali temat minionych czasów. Najważniejsze są zatem eposy i powieści historycznej. Cel powstawania takich dzieł jest jasny: utrwalić minione dzieje, rozpropagować historię własnego narodu, podnieść na duchu – jak w przypadku słynnego Sienkiewiczowskiego „ku pokrzepieniu serc”. Przypomnieć czasy świetności państwa. Wskazać błędy lub pochwalić decyzje rządzących. Wreszcie często chcemy jako czytelnicy – odmiany realiów, ucieczki od współczesności i chętnie śledzimy losy historycznych bohaterów rozgrywające się wieki temu.
O tym zaś, że ludzie od stuleci lubili zajmować się przeszłością, świadczy fakt, że Homer tworząc Iliadę, pisał o wypadkach, które rozgrywały się ok. 400 lat wcześniej! Słowem – sięgał do odległej historii.

Jak przedstawiali pisarze historię?

Jak – nie tyle w sensie interpretacji zdarzeń, ile w sensie kompozycji dzieł?
Oprócz znajomości odmian powieści historycznej można włączyć w pracę własne opinie – które z ujęć najbardziej cenimy i lubimy?

  • Czy rzetelną, opartą na dokumencie relację Kraszewskiego?
  • Czy słoneczny, nieco wyidealizowany obraz Polski sarmackiej z kart powieści Sienkiewicza albo z Pana Tadeusza Mickiewicza?
  • Może panoramiczne ujęcie, bogate w dygresje i filozoficzną refleksję, jak Popioły Żeromskiego?
  • A może wersję Teodora Parnickiego, który wnikliwie analizuje psychikę swoich postaci i nie stroni od refleksji historiozoficznej?

Wybór swój można umotywować. Sympatia do danej epoki (lubię średniowiecze!) lub postaci (fanatycy Napoleona są wśród nas) – nie wystarczy. Istotna jest za to proporcja i związek historii z dziejami fikcyjnych postaci, wyidealizowane (na ile?) przedstawienie przeszłości, to, co autor eksponuje: historyczną prawdę czy sensacyjną fabułę. Zapytajmy, czy stosuje stylizację językową? Czego dowiadujemy się o minionym świecie, jego obyczajach, ludziach, zdarzeniach. I jak dzieło wpływa na nasze uczucia wobec kraju, bohaterów, wreszcie na nasz stosunek do historii?

Powieść historyczna

to taka, której akcję pisarz umieszcza w przeszłości. Mówiąc bardziej uczenie: rekonstruuje zdarzenia minione.

  • Tłem zdarzeń jest najczęściej istotny przełom historyczny – burza dziejowa w rodzaju wojny, rewolucji, powstania, choć nie musi tak być.
  • W realiach przeszłości autor umieszcza dzieje fikcyjnych bohaterów – i ich losy obserwujemy na pierwszym planie utworu.
  • Oczywiście, występują też w takiej powieści postacie historyczne: władcy, wodzowie itp.
  • Często obserwujemy stylizację i liczne archaizmy.

Gatunek ukształtował się na początku XIX wieku, później wykształciło się kilka typów powieści historycznej:

  • Model dokumentalny reprezentowany przez Józefa Ignacego Kraszewskiego. Dzieło wierne dokumentom i opracowaniom, które autor zbadał przed pisaniem. Bardziej eksponuje rzetelność badacza historii niż wątek fabularnej fikcji.
  • Typ walterskotowski – od angielskiego Waltera Scotta – przedkłada dynamiczne i romansowe dzieje fikcyjnych postaci nad rzetelną prawdę historyczną. Osadzonej w przeszłości burzliwej, tajemniczej akcji towarzyszy niezbyt wielka dbałość o szczegóły historyczne.

Henryk Sienkiewicz łączy oba typy powieści historycznej – poprzedzając swoje powieści dogłębnymi badaniami dokumentów, przyciąga czytelników wartką akcją i fikcyjnymi postaciami.

 

Najważniejsze utwory

Wielcy twórcy powieści historycznych

• Walter Scott – Waverley;
• Lew Tołstoj – Wojna i pokój;
• Aleksander Dumas – Trzej muszkieterowie, Hrabia Monte Christo;
• Wiktor Hugo – Katedra Marii Panny w Paryżu.

Polska

• Józef Ignacy Kraszewski – Stara baśń;
• Henryk Sienkiewicz – Quo vadis, Krzyżacy, Trylogia;
• Bolesław Prus – Faraon;
• Jarosław Iwaszkiewicz – Czerwone tarcze;
• Teodor Parnicki – Tylko Beatrycze, Srebrne orły;
• Władysław Terlecki – Spisek, Dwie głowy ptaka, Powrót z Carskiego Sioła;
• Karol Bunsch – Dzikowy skarb;
• Antoni Gołubiew – cykl Bolesław Chrobry.

 

Facebook aleklasa 2

Zobacz: