Sir Tomasz More odmawia – Zygmunt August i Barbara

Opowiadanie IV

Zygmunt August i Barbara

Okoliczności historyczne

Opowiadanie dotyczy epizodu z historii Polski – losów ostatniego króla dynastii Jagiellonów – Zygmunta Augusta. Syn Zygmunta Starego i Bony Sforzy po owdowieniu ożenił się ze szlachcianką litewską, córką rodu Radziwiłłów – Barbarą Gasztołdową. Uczynił tak, bo ją pokochał – co było zupełnie niezgodne z obowiązkiem i mentalnością królów. Nie mogli mu tego darować polscy panowie, a nawet matka. Hanna Malewska dokładnie opisuje wydarzenia tamtych dni.

Treść opowiadania

• Akcja rozpoczyna się, gdy Zygmunt August, przebywając na Litwie, zapragnął zobaczyć schedę po zmarłym magnacie Gasztołdzie. Odwiedził dwór i ujrzał tam piękną kobietę, wdowę po nim – Barbarę.

• Król zakochał się w młodej wdowie – córce rodu Radziwiłłów, czego postanowili nie zaprzepaścić jej bracia.

• Romans rozwijał się coraz mocniej – aż bracia Radziwiłłowie odwiedzili króla w jego komnacie, pytając o zamiary. Siostra zdradziła im, że jest w ciąży z władcą.

• Początkowo król broni się, ma świadomość, że jest następcą tronu i sprawa jego małżeństwa nie może być zachcianką – jednak jego uczucie do Barbary jest silniejsze niż myśl o obowiązkach wobec ojczyzny. Ponieważ właśnie zmarła jego pierwsza żona – królowa Elżbieta – Zygmunt August prosi braci Radziwiłłów o rękę Barbary.

• Ślub odbywa się w tajemnicy, w kaplicy na dworze Radziwiłłów.

• Barbara roni płód – jest zarażona chorobą weneryczną przez swojego pierwszego męża, co stanie się przyczyną jej śmierci.

• Umiera król Zygmunt Stary – Zygmunt August obejmuje tron. Od tej chwili myśl o koronowaniu staje się obsesją Barbary. Oznaki choroby dają o sobie znać coraz bardziej.

• Nie chce jej zaakceptować matka króla, Bona Sforza, polscy panowie zarzucają władcy złamanie prawa – powinien poprosić o radę przed tak poważną decyzją jak małżeństwo. W tamtych czasach ślub króla było to posunięcie, polityczne nie prywatne – stanowiło o sojuszach państw. Poza tym wzięcie małżonki z jednego z rodów wywyższało go ponad inne.

• Król jednak dąży do koronowania małżonki – ona zaś czuje się coraz gorzej. Ledwie jest w stanie przetrwać ceremonię koronacji. Trudno jej ukryć chorobę, która przybiera fatalną postać – Malewska nie boi się naturalistycznego opisu. Królowej otwierają się wrzody, wymiotuje, roztacza się taki fetor, że nie może przy niej wytrzymać żadna dworka. Tylko król. Jeden Zygmunt August trwa przy niej do końca, opiekuje się nią i rozpacza po jej śmierci. Dopełnia jej woli i przewozi ciało, by pochować ją na Litwie. Ostatnie zdanie opowiadania brzmi: Zygmunt August idąc przed siebie nie widział ani słońca, ani wody, ani lasu, a dopieroż ludzi w tej swojej wędrówce.

Przesłanie

• Autorka przybliża znany wątek historyczny i nie poddaje go ocenom. Czytelnik sam musi ustosunkować się do decyzji króla, który uległ prywatnym namiętnościom. Pokochał Barbarę szczerze – w świetle opowiadania nie potrafił bez niej żyć. Ale był królem, miał obowiązki wobec narodu – czy mógł sobie na to pozwolić?

• W świetle personalizmu chrześcijańskiego, który nie zgadza się na podporządkowanie jednostki dyktatowi polityki – król jako osoba czująca, kochająca miał prawo do tego małżeństwa. Miłość jest ponad inne wartości – a tu została pokazana jako miłość szczera. Personalizm zakłada, że historia nie ma prawa do zdeterminowania człowieka i wchłonięcia praw jednostki w swoje bezduszne prawidła. Ale – zakłada też konieczność dokonania moralnego wyboru – i poniesienia jego konsekwencji. A gdy jednostką jest król – ponosi odpowiedzialność za cały naród.

• Jest też król osobą, która ma niebagatelny wpływ na historię i los swojego narodu. Być może powinien odrzucić precz własne uczucia i skupić się na obowiązku? Malewska nie wypowiada się w tej sprawie – decyzję pozostawia czytelnikowi, ale przedstawia bohaterów tej historii miłosnej pozytywnie, uczucie opisuje jako obopólne i bardzo silne. Wydaje się, że jej sympatia jest jednak po stronie kochanków i do tej samej postawy przychyla się czytelnik.

Dwóch królów

Nie wydaje się przypadkowe zestawienie w zbiorze opowiadań postaci królów. Henryk VIII nie miał skrupułów. Kiedy znudziła mu się żona – brał następną, dla tej idei zmienił wyznanie kraju, oderwał się od Rzymu, a kolejnym żonom ścinał głowy… Przy pierwszej próbie – gdy zakochał się w Annie Boleyn, postawił na swoim, przeprowadził rozwód i pojął za żonę kochankę. Jego miłość okazała się bardzo nietrwała. Zygmunt August wypada w tym porównaniu zacnie – on naprawdę kocha, stawił czoło wszelkim przeciwnościom, a panom polskim oznajmił, że skoro wziął ślub i przysięgał przed Bogiem, małżonki nie odeśle.

Sylwetka króla Zygmunta Augusta

Trudna do jednoznacznej oceny:

• jako król – odpowiedzialny za kraj, ale niesnaski wynikłe z jego decyzji miały zły wpływ na państwo, postąpił zbyt pochopnie, żeniąc się z Barbarą;

• jako prywatny człowiek ma prawo do miłości; jest wierny, szlachetny, nie odstępuje ukochanej w strasznej chorobie – to czyni go bohaterem pozytywnym i wzruszającym;

• jest stanowczy, jeśli chodzi o poglądy – nie poddaje się naciskowi rady – jeśli przysiągł przed ołtarzem, nie chce zmienić swojej decyzji; sylwetka króla na sejmie piotrkowskim, gdy szlachta zasugerowała oddalenie Barbary:
  Czarny, blady, wyniosły, zadziwiająco hardy zasiadł pod srebrnym orłem drugiego decembri. Wparł łokcie w poręcze siedziska; a potem brodę podparł pięścią zwiniętą. (…) i tu powstał: (…) Oto skorom przez Boga jej przysiągł, złamać mi ślubu nie lża! (…) A choćbym nawet uczynić tak chciał, co byście o mnie, królu, za nadziei byli i o tej inszej przysiędze mojej, którąm wam wszystkie prawa poprzysiągł zachować?

• jest egoistyczny – pokochał Barbarę i to stało się dlań najważniejsze, a wszak jako król powinien umieć powstrzymać emocje, bo większe niż wobec siebie miał obowiązki wobec ojczyzny…

• jest wierny swojej kochanej – ponosi trud opieki nad nią w chwili, gdy nikt nie chciał się tego podjąć

• gwałtowność charakteru:Zęby mu dzwoniły jak w febrze. Niepowstrzymane łzy rozpaczy i gniewu pobiegły po licach.

Wygląd

• król jest młody i przystojny, wyglądu dotyczy na przykład fragment: Ale cofnął się w pół kroku (Radziwiłł przyp. red.), gdy łagodna, urodziwa, dobrze znajoma twarz młodzieńca naraz się przemieniła.

• smukły jak Włoch, wytworny królewicz polski

Opis uczucia i racje króla

Oddaje go fragment – po tym jak Zygmunt próbuje zerwać z Barbarą:

Tedy próbował przywieść sobie na myśl te inne sprawy: koronę polską, ojca, przyszłość. Teraz to wszystko uchodziło z pamięci, nie imało się głowy w noce bezsenne lub przynoszące ciężki spoczynek o świcie, z którego budził się z twarzą we łzach. (…) I dniem, i nocą dostrzegał każdy jej gest najmniejszy, jej dłonie, poruszenie jej powiek. (…) Serce topniało na jej obraz niezatarty, obraz jasny nawet i wtedy, gdy żądza dręczyła ciało nie nawykłe wyrzeczeń (…). Zrozumiał. Za trudno będzie tak właśnie żyć. Za trudno, choć cesarzem świata… Ile dni bez niej, ile nocy. I tak przeżyć to jedyne życie swoje?

Sylwetka Barbary

• piękna kobieta, wdowa po litewskim możnowładcy: młoda, o wąskich, białych dłoniach, małej głowie, „urodziwa pani” o ciemnych, równych brwiach nad jasnymi oczyma, o pięknych długich włosach, których nie obcięła nawet po ślubie, choć jako mężatka powinna: Barbara Gasztołdowa miała suknię z atłasu cielistego, bramowaną srebrem i ze srebrnymi feretami na kształt wianka u szyi. (…) Urodziwa, że na świecie nie ma podobnej.

• pokochała króla prawdziwie – choć imponował jej także jego status;

• jej ambicją była też korona – zrodziło się wprawdzie marzenie oficjalnego uznania ich związku, ale z pewnością wyrachowanie nie prowokowało jej do romansu z królem; jednak gdy czekała na jego powrót na Litwie – marzenie korony stało się bardzo silne; już w chorobie błagała króla, by przyspieszył koronację, czując, że nie zostało jej wiele czasu;

• kreowana na postać godną współczucia, nieszczęśliwa: Zdarzyło się kiedyś, że płakała do rana, bezgłośnie, leżąc przy jego boku i patrząc w ciemność okropną.

• portret jej w chorobie jest bardzo kontrastowy – objawy choroby prezentuje pisarka z okrutną dokładnością – bladość twarzy, omdlenia, wymioty, smród – przekreślają portret ślicznej kobiety, którą ponad wszystko pokochał król.

Kompozycja utworu

Opowiadanie historyczne jest utrzymane w duchu prozy sienkiewiczowskiej. Autorka wprowadza archaizację języka, zamieszcza i w narracji, i w dialogach słowa szesnastowieczne. Często odchodzi od narracji autorskiej, relacjonuje zdarzenia z punktu widzenia bohaterów – króla, społeczności, szlachty.

Zobacz:

Sir Tomasz More odmawia – Zygmunt August i Barbara (Praca domowa)