Biblia – TABELA

Biblia objaśnienia

  • Jak powstał świat?
    Kosmogonia biblijna dokładnie opisuje sześć dni stworzenia świata przez Boga. Bóg oddziela światło od ciemności, tworzy wody, lądy, florę, faunę.
    Kolejne etapy Biblia potwierdza słowami: I było dobre.
  • Jak powstał człowiek?
    Bóg stwarza go na swój obraz i swoje podobieństwo. Najpierw Adama, potem Ewę. Żyją w raju i tu za namową szatana popełniają grzech pierworodny.
    To obraz pierwszego buntu, grzechu i przyczyna śmiertelności człowieka.

  • Czym jest śmierć?
    Śmiertelne jest ciało – dusza znajdzie się po śmierci w czyśćcu – raju, piekle, w zależności od uczynków popełnianych za życia.

  • Czym jest cierpienie
    Historia Hioba poucza, że:

    • cierpienie nie jest karą za grzechy,
    • człowiek nie umie zrozumieć wyroków planu Boskiego,
    • prawość i wierność Bogu dają człowiekowi spokój w cierpieniu.

 

Biblia daje

Obraz Boga
Bóg jest tym, który „jest” – to znaczy trwa, jest poza czasem. Nie wolno wymawiać jego imienia nadaremno.

  • Bóg – ojciec – stworzyciel człowieka.
  • Bóg bliski człowiekowi – towarzyszy Narodowi Wybranemu w wędrówce.
  • Bóg prawodawca – na górze Synaj przekazuje kamienne tablice z dziesięcioma przykazaniami
  • Bóg – sędzia – surowo karze ludzkość za grzechy.
  • Bóg miłosierny – potrafi wybaczyć człowiekowi jego słabość.
  • Bóg, który kocha człowieka, poświęca dla jego zbawienia swojego Syna, w osobie Chrystusa przekazuje nakaz miłości Boga i bliźniego jako najważniejszy.

Obraz człowieka

  • człowiek silny – namiestnik Boga na ziemi, pan świata (wg Księgi Psalmów),
  • człowiek – marna istota, krucha, przemijalna
    (wg Księgi Koheleta),
  • człowiek umiłowanym dzieckiem i dziełem Boga,
  • człowiek ułomnym, słabym grzesznikiem, buntującym się przeciw Bogu,
  • człowiek obdarowany wolną wolą – od niego zależy, jaką drogę życia wybierze.

Wizję dalszych losów świata
Apokalipsa św. Jana – przepowiednia opisująca chwile końca świata i Sądu Ostatecznego. Będzie to moment zwycięstwa dobra nad złem i pokonania szatana.
Jej cechy to:

  • tajemniczość,
  • symbolika trudna do interpretacji,
  • wizyjność,
  • elementy apokaliptyczne: łamiące się nieba, trzaskające lądy, deszcz gwiazd.
Zakres treści
Biblia jest zamkniętą całością: pokazuje świat i człowieka od chwili stworzenia i pierwszego upadku aż po czas przyjścia Mesjasza, Jego śmierć i zmartwychwstanie, dzięki któremu człowiek może osiągnąć zbawienie. Kończy się na ostatecznym zniszczeniu zła, szatana.

  • Stary Testament – święta księga judaizmu i chrześcijaństwa – szczegółowo przedstawia dzieje Narodu Wybranego
    – Izraela.
  • Nowy Testament – święta księga chrześcijan – opisuje życie i naukę Jezusa, Zbawiciela ludzi, oraz pierwsze lata działalności chrześcijan. Apokalipsa św. Jana wieńczy wizja Sądu Ostatecznego, pokonanie szatana.
Archetypy zawarte w Biblii
  • Miłość ojcowska
    • Boga do ludzi
    • Abrahama do Izaaka
    • Jakuba do Józefa
    • ojca do syna marnotrawnego

  • Miłość matczyna
    • Matka Boska – jej tragedia i postawa w dziejach Chrystusa
    • 3matka z opowieści o sądzie Salomona – ta, która wolała oddać dziecko, niż widzieć je martwe

  • Bunt w naturze ludzkiej
    • wieża Babel
    • grzech pierworodny
    • bałwochwalstwo złotego cielca
    • bunt szatana

  • Rywalizacja o miłość rodzicielską
    • bracia Józefa
    • Kain i Abel
    • Ezaw i Jakub
    • syn marnotrawny i wierny ojcu

  • Miłość mężczyzny i kobiety
    • Pieśń nad Pieśniami
    • Adam i Ewa

  • Cierpienia
    • historia Hioba
    • dzieje Chrystusa

  • Zbrodnie bratobójcza
    • historia Kaina i Abla (symbol – kainowe znamię)
Biblia jako dzieło o Bogu Biblia jako dzieło o człowieku
Dlaczego to ważne?

Relacja człowiek – Bóg, ludzkie postrzeganie Boga powraca w literaturze późniejszych epok – wszystkich. A jeśli trafisz na lekturę lub temat dotyczący Boga – musisz umieć odnieść się do wizji podstawowej – biblijnej.

Bóg w Biblii

  • Jest jeden, w trzech Osobach: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Nie ma ani początku, ani końca.

  • Jest wszechwiedzący, wszechobecny, wszechmocny, wierny swojemu ludowi, miłosierny, sprawiedliwy.

  • Jest surowym sędzią, gdy karze za grzechy skazuje na wygnanie Adama i Ewę, których kochał; karze Kaina, karze potopem niewiernych i złych ludzi; burzy wieżę Babel; karze Izraelitów, kiedy są Mu nieposłuszni.

  • Jest kochającym Ojcem, który dla zbawienia człowieka wydał swojego Syna na śmierć. Jest miłością, dobrocią i sprawiedliwością. Zawsze nagradza ludzi wiernych mu, posłusznych i sprawiedliwych, jak Noe, Lot, Abraham, Dawid, Józef, Jakub, Mojżesz, Hiob.

  • Jest prawodawcą – zawiera przymierze z Izraelem na górze Synaj: daje mu dekalog i inne przepisy dotyczące każdej dziedziny życia ludu Bożego, staje się opiekunem Narodu Wybranego i wprowadza go do Ziemi Obiecanej.

  • On stworzył cały świat, z niego wszystko, poza złem, nieprawością, bierze swój początek. Oddzielił światło od ciemności, stworzył wody, lądy, niebo, ziemię, rośliny, zwierzęta i człowieka. Wszystko uczynił dobrym.

Później

  • W renesansie Kochanowski daje Bogu portret architekta świata i Ojca, ale też zmaga się z cierpieniem i buntem po śmierci Urszulki.

  • W baroku, gdzie Bóg w poezji metafizycznej staje się jedyną i ostanią opoką, jedyną wartością.

  • W romantyzmie – w którym człowiek wadzi się
    z Bogiem.

  • W Młodej Polsce, gdzie bunt przeciw Bogu przyjmie postać obrazoburczych Hymnów Kasprowicza.

  • W literaturze współczesnej, która zmaga się
    z tematem Boga w literaturze egzystencjalistów.
Dlaczego to ważne?

Bo człowiek – jego natura, definicja człowieczeństwa, próba oceny człowieka jest jednym z najważniejszych tematów. W całej późniejszej kulturze przeplatają się dwie wizje człowieka – jest postrzegany jako istota potężna, dumna
– następca człowieka lub jako istota marna i znikoma.

Pierwszą koncepcję łatwo znaleźć w epokach humanistycznych, klasycznych – drugą w mistycznych, uduchowionych. Obie mają swoje źródło w Biblii. Zarówno Nowy Testament, jak i Stary Testament to wielkie księgi
o ludzkości, jej namiętnościach, słabościach, wierze, zwątpieniu i sile – złożoności ludzkiej natury.

Człowiek według Biblii

  • Stworzony przez Boga z miłości – na Boży obraz
    i Boże podobieństwo.

  • Obdarzony przez Stwórcę wolną wolą, a zarazem wiedzą, co czynić wolno, a czego nie – to kontekst ważny przy ocenach czynów postaci literackich. Wolna wola człowieka jest odpowiedzią na pytanie o odpowiedzialność za swoje czyny. Antyk komplikował ten dylemat przez istnienie Fatum (problem Edypa)
    – w Biblii Bóg mówi człowiekowi: „możesz”. Argument przydatny przy ocenie postaci takich jak Makbet, Raskolnikow, czy na przykład zbrodniarze wojenni.

  • Bóg uczynił człowieka koroną stworzenia, panem ziemi i tego, co się na niej znajduje, nakazując mu,
    by czynił ją sobie poddaną – tak głosi Księga Rodzaju. Stanie się to punktem wyjścia postrzegania człowieka jako potężnej istoty w epokach humanistycznych.

  • Księga Koheleta pokazuje, że poza wiarą w Boga, kroczeniem jego drogami, wszystko jest marnością
    – a człowiek prochem, życie ludzkie kruchą, przemijalną wartością.

  • Człowiek jest grzeszny – popełnia grzech i traci możliwość przebywania razem z Bogiem.
    Odtąd grzech i bunt zostają wpisane w jego naturę. (Czyn Kaina; historia wieży Babel; dzieje Sodomy
    i Gomory, Babilonu; potop; niewierności Izraelitów). Człowiek jest ułomny, słaby, wątpi. Ale zawsze ma szansę nawrócenia się – jak syn marnotrawny.

  • Człowiek został stworzony do dawania
    i otrzymywania miłości. Stwórca zapowiada to już
    w Księdze Rodzaju, stwarzając go, a miłość zmysłową pięknie opisuje Pieśń nad Pieśniami. Sensem ludzkiego życia jest miłość – nakaz miłości do Boga
    i bliźniego zawarty jest w dekalogu, powtórzony
    w Nowym Testamencie nakazem
    i życiem Chrystusa.

Później

Renesans – uzna filozofię antropocentryczną, w centrum zainteresowania nauk i myśli zostanie postawiony człowiek. Przy analizowaniu utworów Jana Kochanowskiego
– trzeba umieć wskazać biblijne źródło takiego postrzegania człowieka. Kochanowski stworzył najważniejszą w polskiej literaturze wykładnię chrześcijańskiego humanizmu
– połączenia wiary chrześcijańskiej z antycznymi wartościami, sam tłumaczył Psalmy, w których zawarta jest koncepcja człowieka – pana świata.

Barok, modernizm – nawiążą do poczucia bezradności
i znikomości człowieka z Księgi Kohaleta. Ten kontekst przypomni się przy omawianiu poezji metafizycznej,
przy egzystencjalnym poczuciu absurdu istnienia,
jest biblijnym źródłem silnego w literaturze motywu vanitas
– czyli przemijania, niepewności ludzkiego istnienia.

Chwila próby, zwątpienie, nawrócenie – to motywy, które wielokrotnie powrócą w literaturze jak sam fakt zmagania się człowieka z własną słabością. Odnajdziesz je w prozie Conrada, Camusa, Dostojewskiego, prozie wojennej, opowiadaniach Hanny Malewskej (nowa lektura)
– tam gdzie człowiek zostaje postawiony w skrajnej sytuacji, musi dokonać wyboru i nie zawsze jest heroiczny.

Postulat miłości okaże się bardzo ważny – propagować
go będzie na przykład święty Franciszek i wszyscy jego naśladowcy w literaturze. Motyw franciszkański odrodzi się w poezji młodopolskiej, w poezji księdza Twardowskiego,
w idei poświęcenia się dla drugiego człowieka ukazanej
w Dżumie, w Ziemi planecie ludzi, w postawach takich
jak ojciec Kolbe.

Chrystus
Bardzo ważne, bo…
Najważniejsza postać Nowego Testamentu. Historię narodzin i męczeństwa Chrystusa zna każdy chrześcijanin – powraca ona jak mit przy dorocznych świętach, organizuje życie społeczeństw tego wyznania.

Co pamiętać o postaci Chrystusa?

  • Posłannictwo Jezusa. Przyszedł, aby swoim cierpieniem zbawić ludzkość. Chrystus swoim życiem daje człowiekowi przykład bezinteresownego poświęcenia się za innych i dla innych, życia z miłości i dla miłości
    (Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie; obrona jawnogrzesznicy).

  • Daje ludziom przykazanie miłości: „Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym swoim sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem i całą swoją mocą” i „Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego”
    (o miłości chrześcijańskiej mówi m.in. Hymn o miłości z 1 listu do Koryntian świętego Pawła).

  • Jest wcieleniem i obrońcą prawdy i swoim życiem daje przykład, że należy jej bronić bez względu na okoliczności (rozmowy Jezusa z faryzeuszami, przesłuchanie przed Sanhedrynem, rozmowa z Piłatem).

  • Pokazuje, że Bóg kocha wszystkich ludzi, a tych, którzy zbłądzili, zeszli z drogi przykazań Bożych, zawsze chętnie ponownie przyjmie, nadal ich kocha i chroni, jest z nimi (Przypowieść o synu marnotrawnym, Przypowieść
    o zagubionej owcy
    ).
Później

To ważny kontekst przy każdej lekturze podejmującej temat cierpienia, miłości, poświęcenia, mesjanizmu. Skojarz też
z antycznym przykładem poświęcenia dla ludzkości – czyli z Prometeuszem. W późniejszej literaturze kontekst dziejów Chrystusa jest konieczny przy problemach takich jak:

  • Liryka maryjna – tematem staje się nie tylko cierpienie Chrystusa, lecz także Matki Boskiej. To nurt silny w polskiej literaturze i kulturze, w której Matkę Boską otaczamy szczególną czcią. Ze średniowiecznej liryki obok Bogurodzicy zwraca uwagę arcydzieło – zabytek literatury – Lament świętokrzyski, w którym ukazano ludzką twarz Marii rozpaczającej nad zmarłym Synem. Kult Matki Boskiej pojawia się także w Dziadach, tam poeta powala sobie na bunt wobec Boga, ale nie Matki Boskiej.

  • Mesjanizm romantyczny – słynne hasło „Polska Chrystusem narodów”. Postrzegano dzieje ojczyzny na wzór męczeństwa Chrystusa – Polska cierpi niewolę, by tym samym zbawić inne narody. Bardzo ważny punkt w literaturze: Widzenie księdza Piotra w III części Dziadów. Ksiądz ma wizję, w której kolejne obrazy męczeństwa ojczyzny nawiązują krok po kroku do biblijnej historii Chrystusa, sama zaś Polska otrzymuje ludzką postać z koroną cierniową na głowie.

  • Mistrz i Małgorzata – słynna powieść Michaiła Bułhakowa. Chrystus i biblijny przekaz o nim odgrywa tu wielką rolę. Jest równoległym wątkiem powieści, zarazem tematem i treścią powieści Mistrza. Czasy i postać Chrystusa, przedstawione z niezwykłym kunsztem, pojawia się pakt, a także szatan – dominujący zaś jest temat miłości, która potrafi zwyciężyć wszystko.

  • Poezja współczesna – na przykład wiersz Herberta pt. Domysły na temat Barabasza. Postać epizodyczna
    – przestępca Barabasz uwolniony przez tłum. Jego los kontrastuje z losem Chrystusa – skazanego na cierpienie
    za ludzkość. Wiersz Herberta jest jakby refleksją człowieka z tłumu – w razie analizy warto zwrócić na to uwagę.
Księga Hioba
Dlaczego to ważne?

Ta księga próbuje dać odpowiedź na odwieczne pytanie człowieka: dlaczego cierpimy. Historia przedstawiona w Księdze Hioba (Stary Testament) niesie przesłanie, przed którym buntuje się ludzki rozum: cierpienie nie jest tylko karą Bożą za popełnione przez człowieka grzechy. To, że człowiek żyje uczciwie i bogobojnie, wcale nie chroni go przed nieszczęściem.

Przypadek Hioba

Hiob był sprawiedliwy, prawy, bogobojny, szlachetny, unikający zła. Wiódł szczęśliwe i dostatnie życie. Miał liczne stada, piękny dom, siedmiu synów i trzy córki. Nagle spada na niego szereg tragedii – śmierć dzieci, utrata majątku, choroba, trzęsienie ziemi. Przyjaciele doszukują się zbrodni, jakie popełnił, żona złorzeczy… Hiob natomiast ufa Bogu do końca, mówi tylko: „Nagi wyszedłem z łona matki i nagi tam wrócę. Dał Pan i zabrał Pan”. Nie wystąpił przeciw swemu Panu.
A ponieważ jego nieszczęścia były próbą, na którą zgodził się Bóg, by pokazać szatanowi, iż Hiob kocha go prawdziwie
– przywrócił mu majątek i dał nowe dzieci. Hiob umarł jako człowiek bardzo stary, otoczony czterema pokoleniami swoich potomków.

Jaki jest tego sens?

Czy nie warto być uczciwym? Co daje wierność Bogu?
Oto – warto być uczciwym i bogobojnym, bo daje to spokój sumienia w cierpieniu. Bóg ma swoje plany, których człowiek
nie rozumie – ale gdy Bogu zaufa – będzie ocalony.

Czego w historii Hioba nie potrafimy zaakceptować?
Tego, że uczciwego i dobrego człowieka spotyka tyle zła, że człowiek może stać się przedmiotem zakładu między Bogiem
a szatanem, że musi przyjąć to, co Bóg da, że nie rozumieją go przyjaciele i przez to w cierpieniu jest sam.

Później
Historia Hioba to jeden z najchętniej przywoływanych kontekstów biblijnych.

  • Jan Kochanowski – Treny

To studium rozpaczy i bólu ojca, któremu śmierć zabrała ukochane dziecko. W Trenie XI czytamy:

Kogo kiedy pobożność jego ratowała?
Kogo dobroć przypadku złego uchowała?
Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy
Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.

Słowa te przypominają głos z Księgi Hioba. Treny można interpretować jako zapis kryzysu światopoglądowego,
w pewnym sensie także kryzysu wiary. Przechodząc różne stadia rozpaczy – w Trenie XIX, ostatnim, godzi się z tym,
że cierpienie to „ludzka przygoda” i „jeden jest Pan smutku i nagrody”.

  • Podobny do Hioba jest antyczny Edyp – jako igraszka w rękach bogów, jako ofiara niezawinionej winy.

  • Jan Kasprowicz, twórca młodopolski, w pierwszej części Hymnów pokazuje Boga jako sprawcę nieszczęść, płaczu i łez, który mniej niż człowiek przejmuje się losem świata. W Księdze ubogich wyznaje jednak: „Przestałem się wadzić
    z Bogiem – serdeczne to były zwady, zrodziła je ludzka niedola”.

  • Przeciwko złu i cierpieniu własnego narodu buntuje się Gustaw-Konrad, bohater Dziadów części III Adama Mickiewicza, w Wielkiej Improwizacji. Bluźnierczo porównuje Boga do cara i śmie twierdzić, że on lepiej niż Stwórca urządziłby świat. Ksiądz Piotr już Boga nie oskarża, tylko modli się pełen żalu i skruchy, świadomy swej małości.

  • Nie chce i nie potrafi zaakceptować świata, „gdzie dzieci są torturowane”, doktor Bernard Rieux, bohater Dżumy Alberta Camusa, alegorycznej powieści o odwiecznym zmaganiu się ze złem, na jakie skazany jest człowiek.

  • Hiobowe cierpienia opisuje literatura wojenna. Cierpienia pomordowanych w obozach koncentracyjnych i sowieckich łagrach nawet opisać trudno, a cóż dopiero zrozumieć. Okrucieństwa wojny nie raz wywoływały w ludziach zwątpienie w Boga, pytanie o sens takiego cierpienia.

  • W opowiadaniu Sir Tomasz More odmawia (patrz zakładka Lektury) – autorka Hanna Malewska prezentuje sylwetkę Tomasza More’a, który odmawia zmiany wyznania i złożenia antypapieskiej przysięgi królowi Henrykowi VIII, jest za to więziony i zastraszany. Wyznaje jednak zasadę – ufać bogu, który miał swój cel w tym, że zesłał na człowieka takie doświadczenie.

  • Hiobowe cierpienie pojawia się w opowiadaniu Gustawa Herlinga-Grudzińskiego pt. Wieża. Dwa są tam jej wyobrażenia – pełne pokory – trędowatego Lebrosso i nauczyciela z Sycylii, który ze stratą rodziny nie może się pogodzić.
Szatan – bohater Biblii
Dlaczego to ważne?

Bo mówimy o symbolu za i próbie wyjaśnienia jego źródła.

Kim jest szatan?

Hebrajskie słowo „satan” znaczy dosłownie: nieprzyjaciel. Inne imiona szatana to: Lucyfer, diabeł, czart, książę ciemności, władca piekieł, upadły anioł, zły duch. Pojawia się już w Księdze Rodzaju, jako wąż kuszący Adama i Ewę. Wiele imion
i wiele twarzy ma ten, który zbuntował się przeciwko Bogu i stał się twórcą zła i grzechu. Od chwili buntu walczy z Bogiem
o panowanie nad światem. Znienawidził człowieka, ponieważ Bóg stworzył go na swoje podobieństwo i uczynił ukochanym stworzeniem. Dlatego doprowadził do upadku człowieka i w ten sposób przejął panowanie nad ziemią, nad którą władzę Bóg przekazał ludziom. Jego kres zapowiada Apokalipsa św. Jana.

Później

Otrzymał w literaturze kilka różnych wcieleń i odegrał ważną rolę. Zwróć na niego uwagę w:

  • Boskiej komedii Dantego
    Piekło to pierwszy etap podróży Dantego. Piekło znajduje się pod ziemią, bo strącony z nieba Lucyfer, spadając,
    zrobił w niej dziurę i utknął pod powierzchnią. W każdym z dziewięciu kręgów piekielnych cierpią męki innego typu grzesznicy. Lucyfer, uznany za najgorszego zdrajcę, pozostaje na samym dnie, w ostatnim kręgu.
  • W poezji Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
    W sonetach Sępa-Szarzyńskiego (Rytmy abo wiersze polskie) szatan pojawia się jako ten, który przywodzi człowieka do grzechu, nieustannie wystawia go na pokuszenie, zwodzi pięknem rzeczy ulotnych, błahostkami, przemijającą urodą tego świata. W wierszu O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem życie człowieka nazywa poeta nieustanną walką, bojem, w którym zmagamy się z szatanem, kuszącym nas przez świat i nasze ciało. Diabła zaś nazywa „srogim ciemności hetmanem”, który czyni nasze „zepsowanie”. Znajdujemy tu barokowy kontrast: Bóg jest „królem powszechnym”, pokojem, w nim jedyna nadzieja na zbawienie, jest miłosierny, nieskończony, stworzył świat doskonały, a szatan „srogi ciemności hetman” wywołuje chaos, mrok duszy, niepokój, nieustannie trzeba z nim toczyć walkę, by nie poddać się złudnemu pięknu świata, rozkoszom ulotnym – by wiernie stać przy Bogu.
  • W Fauście Goethego
    Goethe przedstawia Mefistofelesa, szatana wyjątkowego, piekielnie inteligentnego. To szatan filozof, który przybywa
    do starego alchemika Fausta, wie, jak zasiać niepokój w duszy naukowca. W trakcie przemyślnych dyskusji budzi
    w doktorze wątpliwości. Jego imię w języku hebrajskim znaczy: niszczyciel, kłamca. Przybywa do ludzi wyjątkowych, wrażliwych, szukających sensu życia, stawiających pytania egzystencjalne: filozofów, poetów, artystów. Na swojej drodze spotykają go Hrabia Henryk z Nie-Boskiej Komedii Krasińskiego, Kordian, tytułowy bohater dramatu Słowackiego.

  • W Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego
    Szatan utożsamiany jest tu z rewolucją, która burzy ten porządek. Obóz rewolucjonistów przypomina piekło Dantego, także tytuł dramatu Krasińskiego wyraźnie nawiązuje do tego utworu. Dramat kończy się iście apokaliptyczną klęską szatana – po zwycięstwie rewolucji na ziemię zstępuje Chrystus, by przywrócić ład Boży.
  • W III części Dziadów Adama Mickiewicza
    Diabły pojawiają się już w Prologu jako Duchy z Lewej Strony, próbujące zawładnąć myślami śpiącego Więźnia. Przeciwstawione im zostały anioły (Duchy z Prawej Strony), które go chronią.
    Jako Duchy z Lewej Strony pojawiają się w Wielkiej Improwizacji: chcą opętać Gustawa-Konrada, który coraz bardziej popada w pychę, by w końcu zrównać się z Bogiem. Ponadto w Dziadów części III szatan jest utożsamiany z carem, jego tyranią. Car zdaje się tu namiestnikiem diabła na ziemi.
    Pojawiają się również w Dziadów części III proste diabły przypominające te z wierzeń ludowych: rogate, sprytne, kłótliwe niczym chłopi, pyskate. Takie są te, które pod koniec Wielkiej Improwizacji kłócą się ze sobą o to – dlaczego jeden z nich za Gustawa-Konrada nazwał Boga carem. Takie są również w scenie egzorcyzmów i w scenie Widzenie Senatora. Senator to człowiek niemoralny, dla tytułu i władzy gotowy poświęcić wszystko i wszystkich.
  • W Kordianie Juliusza Słowackiego
    W Przygotowaniu szatan tworzy przywódców powstania listopadowego, którzy mają doprowadzić do upadku zrywu. W chacie Twardowskiego w Karpatach pojawiają się różne typy postaci związanych z siłami ciemności.
    Są tu: sam szatan, także pod imieniem Astarot, Mefistofeles, Gehrnna, inne diabły, jest i czarownica.
    W akcie III szatan pojawia się jako człowiek z ludu podżegający mieszkańców Warszawy do buntu przeciw koronującemu się na króla Polski carowi. Przychodzi do Domu Wariatów do niedoszłego zamachowca pod postacią Doktora. Przypomina Mefistofelesa.
  • W Mistrzu i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa
    Jedna z głównych postaci – szatan – Woland – czyni dobro, co zapowiada już motto powieści, słowa z Fausta Goethego. Woland przybywa do Moskwy, by obnażyć panujące tam zło, stworzone przez człowieka, które przewyższa to czynione przez szatana. Jest uczony, przypomina Mefistofelesa, posiada magiczne zdolności.
    Jest „cząstką tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wieczne czyni dobro” – to być może najważniejszy cytat literatury dotyczący szatana – źródłem jest Biblia, spisał go Goethe, a przypomina i czyni mottem Bułhakow. Woland i jego świta, kot Behemot, Korowiow-Fagot, Asasello, wiedźma Hella, straszą, karzą, niszczą ludzi działających na rzecz systemu totalitarnego, a pomagają ludziom prawym jak Mistrz i Małgorzata.
Przypowieści źródłem literatury parabolicznej
Dlaczego to ważne?

Przypowieść jest ważna, bo jest pouczeniem, swoistym kodeksem postaw i wyjaśnień – jak żyć, jako rozumieć naukę Chrystusa.
Przypowieść, inaczej parabola albo porównanie, podobieństwo, jest gatunkiem dydaktyczno-moralizatorskim, a więc takim, który ma za zadanie przekazać odbiorcy jakąś prawdę moralną, system wartości, wzorowy sposób postępowania. Sytuacja opisana w przypowieści jest bardzo prosta, ale służy tylko do zilustrowania głębszej, ukrytej treści, pewnej prawdy ogólnej. Znane przypowieści – o synu marnotrawnym, o siewcy, o robotnikach w winnicy, o miłosiernym samarytaninie są zawsze ilustracją przesłania – obrazu miłości Boga do człowieka, o wierze, o postawie jaka powinien przyjąć chrześcijanin.

Później

Przypowieści ewangeliczne stały się wzorcem dla literatury parenetycznej, czyli prezentującej wzorce osobowe godne naśladowania.

  • Źródłem stylizacji biblijnej, czego przykładem są Mickiewiczowskie Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.
  • Wzorem gatunku oświeceniowego – powiastki filozoficznej – jak Kandyd Woltera.
  • Inspiracją powieści parabolicznej – takich jak Proces czy Zamek Kafki; powieści George’a Orwella Folwark zwierzęcy, Rok 1984; Dżuma Alberta Camusa. Dobrym przykładem jest Folwark zwierzęcy. Na pierwszy rzut oka to fantastyczna opowieść o buncie zwierząt w pewnym folwarku, ale naprawdę akcja jest tylko ilustracją pewnych prawd o rewolucji,
    o człowieku i jego żądnej władzy naturze, o systemie totalitarnym.

 

Prorocza wizja końca świata – Apokalipsa św. Jana
Dlaczego to ważne?

Mamy do czynienia z najbardziej tajemniczą i symboliczną księgą Biblii. Apokalipsa św. Jana to ostatnia księga
Nowego Testamentu, a zatem ostatnia księga Biblii. W języku greckim słowo apokalipsa znaczy dosłownie: objawienie
– czyli to, co objawione, ujawnione. Bóg objawia Janowi przyszłe losy ludzkości, koniec czasów: wizję powrotu Chrystusa
na ziemię i kres.
Ze względu na swój szczególny charakter motywy i symbole z Apokalipsy św. Jana są nieustannie obecne
w sztuce wszystkich epok.

Z treści najlepiej zapamiętać

  • Bóg w prawej dłoni trzyma zapisaną i zapieczętowaną księgę z tajemnicą przyszłości – zerwać jej pieczęcie może tylko Chrystus.

  • Chrystus po kolei zdejmuje siedem pieczęci Księgi. Po zerwaniu pierwszych czterech Jan widzi tzw. czterech jeźdźców Apokalipsy.
    • Pierwszy jedzie na koniu białym i jest nim Zabór.
    • Drugi na koniu barwy ognistej, czerwonej – symbolizuje Wojnę.
    • Trzeci na koniu karym – to Głód.
    • Czwarty na koniu siwym – to Śmierć.

  • Kiedy zdejmowane są trzy kolejne pieczęcie, zaczyna się koniec świata: powstają zmarli cierpiący za wiarę, następuje trzęsienie ziemi, słońce ciemnieje, a księżyc czerwienieje, gwiazdy spadają na ziemię, znikają niebo, góry, poruszone zostają wyspy, a przerażeni ludzie ukrywają się w obawie przed gniewem Boga. Odzywa się głos siedmiu trąb,
    na których gra siedmiu aniołów Jest ich siedem jak siedem jest grzechów. Siedem to mistyczna liczba tajemnic.

  • Po kolei odzywające się głosy siedmiu trąb zapowiadają kolejne etapy końca świata: jedna trzecia ziemi płonie;
    jedna trzecia morza zostaje zamieniona w krew i ginie to, co ją zamieszkiwało; zatruta zostaje jedna trzecia rzek i wód; następuje zaćmienie jednej trzeciej księżyca, słońca, gwiazd, i o jedną trzecią skraca się dzień.
    Także cyfra trzy ma tu wymiar symboliczny: trzy są Osoby Boskie, w trzy dni po śmierci Chrystus zmartwychwstał.

  • Ziemię nawiedza siedem różnych plag, to symboliczne szarańcze, podobne do „koni gotowych do boju”, z twarzami przypominającymi ludzkie, mają pancerze, skrzydła. Prowadzi je anioł otchłani, Niszczyciel – Abaddon.

  • Apostoł widzi walkę niewiasty, Matki Bożej rodzącej Chrystusa, ze smokiem, symbolizującym szatana, pokonanego przez Świętego Michała Archanioła i innych aniołów. Szatan na wieki zostaje strącony do piekła i na zawsze pokonany.

  • Po osądzeniu ludzi powstaje nowe niebo i ziemia, nastaje czas panowania Chrystusa i sprawiedliwości. Nie ma zła, grzechu, śmierci.
Później

Apokalipsa… ważna jest jako kontekst przy odczytywaniu…

  • Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego.
    Ten tekst kończy się wizją apokalipsy. Umierający Pankracy widzi postać Chrystusa, który przybywa, by wymierzyć sprawiedliwość i przywrócić Boski porządek świata po chwilowym zwycięstwie chaosu rewolucji.
  • Hymnów (Dies irae) Jana Kasprowicza
    To ekspresjonistyczna wizja końca świata, w której poeta maluje postać Boga jako surowego, okrutnego sędziego, bezlitośnie niszczącego świat, skazującego ludzkość na zagładę, na straszliwe cierpienie. Symbolem tego cierpienia jest Jezus, który w tej wizji nie pojawia się jako zwycięzca, Zbawiciel – sędzia najwyższy, lecz właśnie jako symbol niewyobrażalnego cierpienia, na które skazał go Bóg. Nawet nie jest tu nazywany swoim imieniem. Poeta mówi o Nim tylko: „głowa w cierniowej koronie”.
  • W poezji pokolenia Kolumbów
    W wierszach poetów z pokolenia Kolumbów obecna jest apokalipsa spełniona. Jej wizje wywołuje wszechobecna wojna. Świat wierszy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego to obszar zagłady, w którym wszystko zdąża ku śmierci. Typowe dla poety obrazowanie apokaliptyczne: Łamiące się lądy, rzeki krwi, pękające kontynenty. To nawiązanie
    do Biblii trzeba zauważyć.
  • Wojna jako apokalipsa w literaturze powojennej
    Motyw apokalipsy nieustannie pojawia się w prozie, poezji, dramatach powstałych po drugiej wojnie światowej.
    Nie mówi się jednak o niej w kontekście biblijnym. To sama wojna jest traktowana jako apokalipsa. Jako czas ostateczny, kończący dzieje ludzkości, raz na zawsze zmieniający życie ludzi i świata jest ona pokazana w Opowiadaniach Borowskiego, Medalionach Nałkowskiej, Kartotece i poezji powojennej Różewicza.
  • W poezji współczesnej – wiersze Herberta U wrót doliny i Miłosza Piosenka o końcu świata
    To dwie kontrastowe poetyckie wizje końca świata pióra współczesnych polskich poetów. Herbert kreuje Dzień Sądu na wzór tragedii obozów koncentracyjnych – Miłosz obiecuje słoneczny dzień podobny do innych, dzień spełnienia raczej niż grozy.