Tabela lektur oświeceniowych

Temat

• Dzieje młodzieńca Kandyda: wyrzucony za romans z Kunegundą, baronówną, przez jej ojca wyrusza na tułaczkę po świecie.
• Ważnym jej punktem będzie trzęsienie ziemi (Wolter był świadkiem takiego zdarzenia w Lizbonie). Tragedia jest argumentem przeciw filozofii Leibniza, który twierdził, że „żyjemy na najlepszym ze światów”.
• Następny ważny przystanek Kandyda to Eldorado – kraina wiecznej szczęśliwości, świat, w którym nieważne jest złoto ani inne dobra materialne. Na zawsze pozostanie symbolem idealnej (i nieosiągalnej) ziemi.
• Finał utworu: ślub z Kunegundą, własny dom z ogródkiem, odgrodzony dobrze od reszty świata. Kandyd będzie teraz „uprawiał własny ogródek” – a przenośnia stanie się przysłowiem.

• Polemika z filozofią Leibniza (sceptyczna ocena świata).

• Polemika z głoszonym przez Rousseau zachwytem nad stanem naturalnym.

• Jest to utwór o dojrzewaniu – edukacyjny.

• Powiastka filozoficzna, utwór paraboliczny. Oznacza to, że fabuła jest tu pretekstem do tego, by ukazać myśl filozoficzną autora i dowieść jej prawdziwości. Zauważmy: Kandyd jest utworem opartym na motywie podróży.

• Z biblijnymi przypowieściami, które także mają wymiar paraboliczny.

• Literatura podchwyci temat: w Polsce Ignacy Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach, młodzieńcem dojrzewającym w podróży będzie Kordian Juliusza Słowackiego, potem Cezary Baryka z Przedwiośnia Stefana Żeromskiego i Józio z Ferdydurke Witolda Gombrowicza. W literaturze amerykańskiej: Huck Finn z Przygód Tomka Sawyera Marka Twaina i Caulfield Holden z Buszującego w zbożu Jerome’a Davida Salingera.

• Przykład Kandyda może okazać się przydatny przy tematach związanych z podróżą jako poznaniem świata – edukacją człowieka.

• Uwaga – Kandyd zawiera jeden z literackich obrazów utopii – Eldorado.

• To z Kandyda pochodzi powiedzenie – wrzucać kamyki do cudzego ogródka.

Temat
Romans korepetytora Saint-Preux z uczennicą Julią, niemoralny w oczach ówczesnego świata. Mimo że uczucie jest prawdziwe, on wyjeżdża, ona wychodzi za mąż za poczciwego człowieka, żyje z dala od miasta i wychowuje dzieci. Wiejska idylla pozwala uporządkować życie. Mąż Julii zaprasza jej byłego kochanka – by był guwernerem ich dzieci. Niestety – Julia ratuje tonącego synka, po czym choruje na, zgubne wówczas, zapalenie płuc i umiera. Tematem jest dyskusja o etyce i miłości.

• Nowa Heloiza jest jawnym nawiązaniem do średniowiecza, do historii miłości filozofa Abélarda i jego uczennicy Heloizy. Rosseau wskrzesza ich dzieje teraz: Heloiza ma na imię Julia, a Abélard to młody Saint-Preux.

• Nowa Heloiza jest powieścią w listach (epistolarną).

• Śmierć Julii ma wymiar moralny – to kara za grzechy młodości.

• Fundamentalna powieść sentymentalizmu, ważna także dla romantyków, nazwana powieścią „czułego serca”.

• Jest to też sielanka idealizująca wieś
  i naturę.

• Powieść, bardzo poczytna, stała się punktem odwołań dla romantyków, szczególnie polskich – w IV części Dziadów powołuje się na nią Gustaw, zalicza ją do lektur trujących, które zniszczyły mu życie.

• Najważniejszy utwór, który otworzy nowa epokę
  – Cierpienia młodego Wertera Goethego – to też powieść epistolarna.

Przypadki Robinsona Crusoe – Daniel Defoe

Temat

• Dzieje rozbitka, który wiele lat musi spędzić na bezludnej wyspie. Jest nim Robinson Crusoe – wytrzyma na wyspie dwadzieścia osiem lat, dwa miesiące i dziewiętnaście dni. Sam da sobie radę – przystosuje się do warunków wyspy, zorganizuje sobie życie.

• Symboliczna jest jego znajomość z Piętaszkiem – przykład pięknej przyjaźni, nauka o tolerancji wobec innych kultur. W powieści Defoe Bóg i wiara odgrywają ważną rolę: są wartościami podtrzymującymi Robinsona na duchu, modlitwa zastępuje mu kontakt z ludźmi – ważną misją jest nawrócenie Piętaszka.

• Pisarz stawia pytanie: w jaki sposób przetrwa człowiek samotny, zdany tylko na własne siły, rzucony przez los na niebezpieczną wyspę. Odpowiada, że dzięki wierze i własnej zaradności jest to możliwe.

• Powieść to swoisty eksperyment, który pozwala sprawdzić ludzką wytrzymałość i zaradność, zadać pytanie o cechy natury ludzkiej. Na przykładzie losów Robinsona odpowiedzi są bardzo pozytywne: energiczny, zaradny, pełen wiary w siebie, używający swojego rozumu człowiek pokona zwycięsko: czas, samotność, niewygody i niebezpieczeństwa.

• Pomysł robinsonady podchwyciły pokolenia twórców, zyskał wielką popularność – podobnie jak bohater, który znakomicie radzi sobie z dala od cywilizacji.

• Pierwowzorem Robinsona Crusoe był żeglarz Aleksander Selkirk, który
  – na własne życzenie – wysiadł na wyspie Juan Fernandez i tam spędził sześć lat.

• W XIX wieku Juliusz Verne podejmuje motyw w powieści Tajemnicza wyspa. W XIX wieku Johann Wyss pisze Robinsona szwajcarskiego (powieść dla dzieci w języku niemieckim). W XX wieku William Golding wyda Władcę much.

Podróże Guliwera – Jonathan Swift

Autor:
Jonathan Swift – angielski pisarz, polityk, pod koniec życia cierpiący na chorobę psychiczną

Temat
• Także los rozbitka – Lemuel Guliwer, lekarz okrętowy, ocalały z katastrofy, podróżuje przez fantastyczne krainy.
• Trafia do krainy Liliputu, gdzie poznaje społeczeństwo malutkich ludzików, a dysproporcja pomiędzy nim a liliputami stwarza oczywiście wiele organizacyjnych wyzwań.
• Podobnie dzieje się, gdy Guliwer dociera do państwa olbrzymów Brobdingnag – zmieniają się za to proporcje.
• Gdy przebywa w królestwie koni, kraju Houyhnhnmów – mamy do czynienia z prezentacją utopijnego państwa szczęścia i wzorowego ustroju.

• Pomysł pisarza: Zorganizować fantastyczną podróż przez kraje liliputów i olbrzymów, by pokazać niedoskonałości prawdziwego, ludzkiego świata.

• Swift jasno wykłada swoje poglądy – ludzie to marna społeczność, zwłaszcza w porównaniu ze szlachetnymi, sprawiedliwymi końmi.

• Utwór jest ciętą satyrą na rzeczywistość.

• Utwór zdobył wielką popularność ze względu na baśniowość i egzotykę niesamowitych przygód.

• Nawet współczesnych zachwyca wyobraźnia Swifta.

• Olbrzymy – można skojarzyć z Golemem
  – olbrzymem z mułu i gliny (kultura starożydowska).

• Inny pisarz Rabelais
  – stworzył w renesansie Gargantuę i Pantagruela
  – olbrzymy, osobistości rubaszne i dobroduszne.

• Jest to kolejna powieść podróży – jeden z ulubionych schematów powieści XVII wieku.

Przegląd literatury polskiego oświecenia

• Dyskusja na temat reform propagowanych przez Sejm Wielki i postaw Polaków. Rzecz dzieje się na szlacheckim dworze – u Podkomorzego spotykają się reprezentanci różnych poglądów politycznych na sprawy w kraju. Gospodarze są stronnikami reform. Goście – Starosta Gadulski – wstecznikiem, a Starościna – typową żoną modną niezainteresowaną krajem.

• Na tym tle rozgrywa się wątek miłosny, para to: Teresa – córka Starosty, ale wychowana przez Podkomorzych, i zakochany w niej Walery – syn Podkomorzych. Walery jest posłem i właśnie wraca do domu z obrad. Osią zdarzeń staje się wyścig do ręki i posagu Teresy. Z miłości chce ją poślubić Walery i cieszy się jej wzajemnością. Dla pieniędzy – fircyk Szarmancki, i na chwilę zdobywa zgodę ojca Teresy. Ponieważ panna nie ma żadnego posagu, zwycięży miłość, bo Walery zrzeknie się jakichkolwiek roszczeń finansowych. Cała intryga, utrzymana w klasycznym, molierowskim stylu, jest właściwie tylko pretekstem do tego, aby widzowie mogli zrozumieć potrzebę reform.

Przesłanie

• Utwór ma za cel propagować wśród społeczeństwa ideały reformatorów i działaczy Sejmu Wielkiego. Ośmieszył sarmackie postawy, skrytykował konserwatywne, wrogie postępowi poglądy części szlachty. Sztukę odgrywano w Warszawie podczas obradowania Sejmu Wielkiego – co nadaje utworowi charakter politycznego argumentu, a autorowi daje możliwość propagowania poglądów. Niemcewicz był zagorzałym posłem stronnictwa demokratycznego.

Propagowane poglądy

• Reformatorzy
  • Znieść liberum veto!
  • Doprowadzić do przymierza z Prusami przeciw Rosji!
  • Wprowadzić dziedziczenie tronu w Polsce.
  • Poprawić sytuację prawną i bytową chłopów i mieszczan.

• Wstecznicy
  • Liberum veto źrenicą szlacheckiej wolności!
  • Króla musi wybierać szlachta!
  • Niczego nie należy zmieniać
    – przywileje i dominacja szlachty
    w Rzeczypospolitej są święte.
    

Kompozycja

• Komedia oparta na intrydze miłosnej. Rozgrywa się z zachowaniem jedności miejsca, akcji, czasu. Humor tkwi w tworzeniu charakterów (np. Starosta Gadulski, jego żona czy Szarmancki są swoistymi karykaturami). Akcja nie jest zbyt wartka, ważniejsze stają się dialogi
  i dyskusje bohaterów. Komedia kończy się dobrze – czyli ślubem młodej pary: Teresy i Walerego.

• Powrót posła jest klasyczną komedią w stylu molie-rowskim – za chwilę podob-ne utwory będzie pisał Aleksander Fredro.

• Utwór wpisuje się w krąg polskich lektur tematu sarmackiego – pokazuje portret szlachty XVII wieku
  – może być zestawiony
  z Panem Tadeuszem Mickiewicza.

• Ze ślubem wiąże się akt uwolnienia od poddaństwa chłopów należących do Podkomorzego. Podobny zabieg stosuje Mickiewicz, wiążąc w epopei Zosię
  z Tadeuszem.

• Polityczny, choć pozornie – obyczajowy i miłosny, pokazujący konflikt Krakowiaków i Górali. Rzecz dzieje się w podkrakowskiej wsi Mogiła – tu do ręki Basi startują Stach – furman i Góral Bryndas. Matka woli Górala, Basia Stacha. Gdy Górale przybędą na zaręczyny, dochodzi do bójki między Krakowiakami a Góralami. Zakończy ją cud – elektryczna machina uruchomiona przez studenta sprzyjającego zakochanym. To akcent oświeceniowej miłości do rozwoju techniki.

• Pierwsza polska opera komiczna. Przy tym cała akcja rozgrywa się wśród ludu.

• Odczytywano pod konfliktem krakowsko-góralskim konflikt rosyjsko-polski. Sztukę wystawiono w 1794 roku (tuż przed powstaniem kościuszkowskim, a po pierwszym rozbiorze).

• Polityczny odbiór sztuki był tak silny, że doszło nawet do tego, że nakazem rosyjskiego ambasadora zdjęto ją ze sceny. Autor uniknął konsekwencji, bo rzekł, że sztukę napisał Niemcewicz, który akurat przebywał za granicą. Uwierzono w to – przez wiele lat Niemcewicz uchodził za autora tego dzieła.

Temat

• Spotkanie pod jaworem dwojga pasterzy – Laury i Filona. Laura czeka na ukochanego i niecierpliwi się jego spóźnieniem, tymczasem młodzian schował się dla żartu. Ujawnia się, przeprasza wzburzoną dziewczynę i zakochani się godzą.

• Jest to podręcznikowy przykład sielanki
  – czyli utwór ukazujący szczęście, miłość, słodkie sceny, najlepiej na tle przyrody – także pięknej, łagodnej, spokojnej.

• Najważniejsze są tu uczucia i tło natury
  – współuczestniczki zdarzeń.

• Jawor dzięki tej sielance przeszedł do kultury jako symboliczne drzewo spotkań.

• Z sentymentalizmem – jest to polski przykład realizacji tego nurtu.

• Warto zauważyć idealizację
  i sztuczność sielankowego świata: bohaterowie noszą imiona Laura i Filon
  – oczywiście wątpliwe, by wiejska młodzież nosiła wówczas takie imiona. Pastuszkowie przybierają mitologiczne pozy, snują długie i kwieciste dialogi,
  co też jest konwencją.

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – Ignacy Krasicki

Temat

W powieści Krasickiego narratorem jest sam bohater – Mikołaj Doświadczyński, polski szlachcic, który opowiada o swoim życiu – edukacji, wyjeździe do Paryża, podróży po świecie. Kolejne etapy biografii bohatera to:
• Domowe wychowanie – marna edukacja domowa, wyprawa do szkoły i nauka pod okiem guwernera.
• Wyjazd do Paryża i hulaszcza szlachecka młodość, procesy sądowe, by zdobyć fundusze na wystawne życie.
• Podróż i przygody. Doświadczenie w krainie Nipu
– gdzie wszyscy ludzie są równi. Tu wśród prawdy i uczciwości dokonuje się odrodzenie moralne Mikołaja.

• Powieść daje obraz wychowywania młodzieży szlacheckiej, krytykuje ciemnotę zaścianków i hulaszczy tryb życia szlachty.

• Woła o inne, przydatne ojczyźnie, wychowywanie młodych obywateli.

• Ukazuje polskiego Sarmatę i dwór szlachecki – obnaża wady szlacheckiego życia, ale i utrwala jego obraz.
  
• Krasicki czerpie z zachodnich wzorów: jego utwór to powieść przygody i podróży podobna do Robinsona Crusoe, jest też powieścią edukacyjną, o dojrzewaniu młodego hulaki do prawidłowych poglądów – tak jak Kandyd Woltera.

• To pierwsza polska powieść nowożytna.

• Ważny jest cytat:
  „W przeciągu lat dziesięciu dworak w Warszawie,
  w Paryżu galant, oracz
  w Nipu, niewolnik w Potosi, szalony w Sewilli, zostałem w Szuminie filozofem”.
  Ujmuje w jednym zdaniu istotę powieści.

• Podobnie jak Wolter
  w Kandydzie – aby zaprezentować swe poglądy, Krasicki używa konwencji powieści podróżniczej i ukazującej dojrzewającego bohatera (zwróć uwagę na znaczące nazwisko bohatera).

• Nipu – to polski przykład Utopii – skojarz z Eldorado Woltera i Utopią Tomasza Morusa.

Temat

Obraz świata i panujących w nim reguł – niesprawiedliwość, prawo dżungli, fałsz, przemoc.

Przykłady:
• Ptaszki w klatce – bajka zwierzęca, będąca aluzją do polskiej sytuacji, ale też opiewająca uniwersalny problem umiłowania wolności. Jest dialogiem pomiędzy młodym a starym czyżykiem. Młody nie pamięta wolności, godzi się zatem z realiami klatki.

• Wstęp do bajek – bajka o tym, jaki naprawdę jest świat. Utwór oparty na ironii – najpierw zarysowuje panoramę idealnego świata, utrzymaną w stylu baśniowej opowieści: „był sobie…”, po czym następuje otrzeźwiająca puenta, że taki świat można między bajki włożyć: młodzi hulają, starzy zrzędzą, bogaci skąpią, autorzy zazdroszczą cudzej sławy.

• Szczur i kot – krytyka pychy i zarozumialstwa oraz jego zgubnych skutków. Jest to przykład bajki zwierzęcej, szczur reprezentuje głupich zuchwalców.

• Jagnię i wilcy – prawda o regułach istnienia. Po pierwsze: zawsze znajdzie się paragraf i usprawiedliwienie dla nieetycznych czynów. Po drugie: panuje prawo silniejszego – dwa wilki z rozbrajającą szczerością informują jagnię o jego sytuacji: „smacznyś, słaby i w lesie!”.

• Malarze – Piotr malował prawdę, Jan upiększał portrety. Smutny wniosek: pochlebstwo popłaca, ludzie lubią wierzyć, że są piękni, nikt nie chce słyszeć prawdy.

• Bajki Krasickiego należy potraktować jako całościowe dzieło złożone z wielu krótkich, ale mistrzowsko skonstruowanych utworów.

• Każdy z nich zawiera odrębną prawdę,
  ale w sumie tworzą autorską wizję świata, zbiór prawd o człowieku i regułach ludzkiego życia.

• Ich autor staje się filozofem, psycho-logiem, mędrcem swoich czasów. Ważny jest też talent – umiejętność zamknięcia owych prawd w wierszyk krótki, dowcipny, opatrzony trafną puentą lub humorem.

• Obraz świata, który wcale nie jest bajką, a ponurą rzeczywistością, w której zwycięża siła, rządzi przemoc.

• Krasicki jest mistrzem skrótu, zwięzłej wypowiedzi, pomysłowości w szukaniu przykładów. Jego bajki są uniwersalne, nie zestarzały się przez stulecia, tylko niektóre są aluzją do konkretnych, XVIII-wiecznych zdarzeń.

• Talent i kunszt pisarski Ignacego Krasickiego najsilniej objawiły się w tym właśnie gatunku – tylko on
  w literaturze polskiej potrafił stworzyć miniaturę rzeczywistości w bajkach,
  o których pisał, że „smaczny to owoc, choć w podłej łupinie”.

• Skojarz z fraszkami Kochanowskiego – wielcy poeci używali chętne krótkich form, by wyrazić swoje refleksje o świecie.

• Skojarz z Folwarkiem zwierzęcym Orwella – tam koncepcja bajki zwierzęcej rozrosła się w minipowieść.

Temat

• Rzeczywistość XVIII wieku. Poeta prezentuje obyczaje: staropolską gościnność, która przybiera oblicze powszechnego pijaństwa, uleganie obcym modom, wystawne życie prowadzące często do bankructwa, fałszywe konwencje. Krasicki ostro i surowo piętnuje fałsz, cynizm, głupotę, pychę, pijaństwo, hipokryzję, snobizm, rozrzutność. Przeciwstawia im i pochwala: tradycję, umiar, moralność, oszczędność, szczerość.
Daje obraz czasów tak strasznych, że niemal haniebnych. Jest źle: upadek obyczajów, okradanie ojczyzny, „wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne”.
Do tego dołącza proroctwo upadku, które niestety wkrótce się sprawdzi.

Pijaństwo
Obrazek obyczajowy. Pijak opowiada, jak doszło do libacji, jak przebiegała, potem jego rozmówca robi mu wykład będący pochwałą abstynencji, co zresztą niczego nie zmienia. Autor niby się nie wypowiada, ale wiemy, że jest rzecznikiem trzeźwości.

Żona modna
Obrazek obyczajowy, krytykujący bezmyślne uleganie modom, bohaterka reprezentuje kobiety puste, kosmopolitki.

Do króla
Wypowiedź Sarmaty do króla Poniatowskiego, krytykująca go za młodość, polskość, dbałość o kulturę. Oparta na ironii – jest szyderstwem z samego rozmówcy.

• Satyry Ignacego Krasickiego są zwiercia-dłem czasów w których poeta żył. Zwierciadłem szczególnym – ostro ukazującym ludzkie wady, błędy charakteru czy niedobre obyczaje.

• Satyry mają uniwersalną wymowę.Podejmowane w nich tematy
  i piętnowane wady nie minęły wraz z XVII stuleciem.

• Poeta używa różnych chwytów kompozycyjnych – na przykład w satyrze Do króla dominantą kompozycyjną jest ironia.

• Kojarz z wielkimi dziełami polskiej literatury dającymi portret szlachty sarmackiej
  – Panem Tadeuszem Mickiewicza i Trylogią Sienkiewicza. Są to ważne głosy w sprawie polskości
  i narodowego portretu.

• Spadkobiercami satyry są współczesne kabarety satyryczne.

Gatunek pochodzi ze starożytności. Łączy komiczną treść z heroicznym, eposowym stylem. W wyniku powstaje zabawny utwór „hero” i „komiczny”, w poważnym tonie można opisać wojnę żab lub kotów z myszami. W zderzeniu konwencji rodzi się humor, a za pomocą humoru można zaprezento-wać gorzkie prawdy.

Temat

• Myszeida – poemat o wojnie szczurów i kotów, rozgrywający się w Kruszwicy, za czasów króla Popiela.

• Monachomachia – wojna mnichów. Rozgrywa się w anonimowym, małym miasteczku, w którym walczą ze sobą dwa zakony: mnisi dominikanie i karmelici, nazwani tu niestety – wielebnym głupstwem.
  Sytuacja: mnisi prezentują nieuctwo, obżarstwo, pijaństwo. Zamiast studiować księgi, odprawiać modły – śpią, piją, urządzają bijatyki. Kiedy ma dojść do scholastycznej dyskusji pomiędzy rywalizującymi ze sobą zakonami: dominikanami i karmelitami, dysputa przekształca się w bójkę… Bitwa, w której fruwają talerze i pantofle, opisana jest z powagą godną eposu. W roli antycznej bogini występuje Jędza niezgody, patos towarzyszy naradom – tak właśnie, jak to się dzieje w poematach heroikomicznych. Finał: pełen zacnego trunku puchar godzi zwaśnione zakony…

• Trzeci poemat heroikomiczny – Antymonachomachia – pozornie Krasicki odwołuje w niej poprzednie poglądy, w rzeczywistości jednak utwór je potwierdza. W ten sposób literatura polska zyskuje przykład palinodii – utworu, który jest odwołaniem poprzedniego, ale odwołaniem „na niby”.

• Monachomachia to krytyka wymierzona w kler. Ostra krytyka zakonnego życia, ciemnoty kleru, próżniactwa
  i nieuctwa. Szczególnie do roli edukacji przywiązywał Krasicki wielką wagę i sądził, że walka z ciemnotą jest konieczna w zagrożonej ojczyźnie.

• Autor spotkał się z ostrą krytyką. Mimo że pisał,
  iż krytykuje postawy, nie konkretnych ludzi, mimo że głosił, iż „prawdziwa cnota krytyk się nie boi” – musiał jakoś usprawiedliwić się przed światem.

• Utwór ma wymiar humorystyczny – zarysowuje świetne postacie, jest bardzo dynamiczny.

Hymn do miłości ojczyzny – Ignacy Krasicki

Hymn – wzniosła pieśń pochwalna, wypowiedź głosu zbiorowego. Adresatem najczęściej jest Bóg
– lub ojczyzna, wielkie, wzniosłe uczucie.

Temat

Pochwała miłości ojczyzny jako najważniejszego, świętego, uczucia.

• Kolejny z ważnych hymnów narodowych
  – po Bogurodzicy, przed Mazurkiem Dąbrowskiego i Rotą.

• Zarysowuje portret polskiej martyrologii narodowej – wprowadza atmosferę spisku, więzienia – podchwyconą potem przez romantyków.

• Skojarz z ważnymi literackimi scenami, w których pojawia się hymn
  – na przykład z bitwą pod Grunwaldem w Krzyżakach.

• Skojarz z hymnem Juliusza Słowackiego Smutno mi, Boże…

• Zwróć uwagę, że Krasicki nie pozostawił wiele wypowiedzi patriotycznych – Hymn… należy do najważ-niejszych w jego twórczości i w epoce.

Parada postaci literatury oświeceniowej