Tabela lektur dwudziestolecia międzywojennego

Temat

• Historia przeciętnego człowieka, Józefa K., na którego spada niespodziewany proces. Życie bohatera zostaje całkowicie podporządkowane procesowi, zamienia się w koszmar
  i absurd. Finał jest równie niespodziewany jak początek. Nieznani osobnicy wykonują na Józefie K. wyrok – wbijając mu nóż w serce.
• Dzieje bohatera stają się obrazem ludzkiej egzystencji, pretekstem do stawiania pytań natury etycznej
  i psychologicznej.

• Konstrukcja bohatera – Józef K. jest przykładem everymana
  – literackiej konstrukcji reprezentanta wszystkich ludzi (człowiek każdy). Everyman nie ma cech indywidualnych, ma zredukowane lub bardzo popularne nazwisko i imię. Przeciętna twarz, podobna do wszystkich.
• Interpretacja – Proces to wielka metafora – pod historią Józefa K. kryją się refleksje o ludzkim świecie, o zagadkach istnienia. Człowiek przegrywa z wyrokiem, sądem, machiną urzędów, jest wobec nich bezradny. Nikt nie może wiedzieć, czy pewnego pięknego dnia nie spotka go niejasne oskarżenie i proces. Proces – to życie – nie wiadomo o jego przyczynach, sensie, końcu.
• Konstrukcja powieści; powieść-parabola jest to utwór, w którym zredukowany bohater i fabuła są tylko ilustracją głębszego sensu, na przykład ukazują absurd życia, sytuację człowieka wobec odwiecznych pytań. W przypadku Kafki jest to proza rejestrująca prawidła snu, kreująca świat absurdu w duchu egzystencjalizmu.

• Losy Józefa K. możemy uznać za sytuację człowieka postawionego wobec władzy: urzędów i instytucji, które o nim decydują. Typ urzędnika i typ petenta zarysowane są
  w utworze świetnie, poczucie wyobcowania i zagubienie w realnym świecie miasta także. Człowiek przegrywa w walce
  z takim molochem. Temat urzędnika, urzędów podejmował w swoich opowiadaniach Antoni Czechow.
• Władza i prawo dominujące nad życiem jednostki to cechy totalitaryzmu – Proces wpisuje się w krąg literatury dotyczącej tego tematu.
• Egzystencjalny, metafizyczny sens powieści polega na obrazie następującej prawidłowości: człowiek rodzi się skazany na życie i na śmierć bez żadnych wyjaśnień. Podporządkowany odgórnie ustalonym prawom.
  Wyrok – śmierć – nadchodzi bez zapowiedzi, nie wiadomo jak, kiedy i dlaczego. W tym ujęciu kafkowski sąd to Bóg, proces to trud życia, wyrok to natomiast śmierć człowieka. Dzieje Józefa K. są parabolą ludzkiego losu, a powieść traktuje o niewiadomej ludzkiego istnienia, o samotności człowieka wobec realnego świata i wobec Boga.

Opowieść o historii pisarza, który
w komunistycznym państwie pisze powieść o Chrystusie. Rzecz dzieje się w Moskwie, do której przybywa szatan Woland i jego diabelska świta, by urządzić doroczny szatański bal. Królową ma być Małgorzata – ukochana pisarza. Wątek równoległy
– to proces i dzieje Chrystusa – fabuła powieści Mistrza.

To dzieło o:

• miłości (uczucie Mistrza i Małgorzaty)
• walce dobra i zła (terenem walki – Moskwa)
• totalitaryzmie (ustrój Rosji Radzieckiej)
• Chrystusie (wątek dziejów Ha-Nocri)
• ludzkiej odpowiedzialności za swoje czyny (Piłat, Mistrz, Ha-Nocri)

• Temat miłości – Małgorzata kocha Mistrza – pisarza, autora powieści o Chrystusie i Piłacie, przejmującej książki, absolutnie nieodpowiedniej w radzieckich czasach, w których żyją.
• Temat szatański – pisarz sięga po tradycje ludową, baśniową
  i literacką, by ukształtować postacie szatańskiego kręgu.
• Nałożenie trzech przestrzeni
  – realiów Moskwy lat 30., czasu Chrystusa i czasoprzestrzeni szatańskiej.
• Powieść w powieści – w części rozdziałów narrator przenosi czytelnika w świat powieści Mistrza – w czasy Chrystusa,
  bo jej kolejny wymiar to właśnie retrospekcja z czasów jego procesu i skazania.

• Jest to powieść wielowymiarowa, pełna humoru i spraw wielkich, traktuje
  o miłości, dobru i złu, szatanie
  i Chrystusie.
• Podstawowe skojarzenie
  z Faustem Goethego. Bułhakow otwiera powieść cytatem
  z Fausta, podejmuje wątek szatana, głównej bohaterce nadaje imię Małgorzata.
• Z tematem totalitaryzmu. Moskwa jest stolicą państwa totalitarnego – siedliskiem zła, system wypacza ludzi
  – ukazując to, pisarz używa humoru, groteski, absurdu.
• Z Nowym Testamentem
  – dziejami Chrystusa.
  Bułhakow tworzy ich beletrystyczną wersję.

• Przygody pilotów – samego pisarza i jego kolegów, którzy byli pionierami w tej, zrodzonej w nowej epoce dziedzinie.
  Oni pierwsi mogą spełnić marzenie Ikara i wznieść się nad ziemią, ale zaznają katastrof, śmierci, kalectwa. Powieść wykracza poza przygodę – daje obraz ziemi
  – ta widziana z góry, fascynująca, piękna planeta jest zamieszkana przez ludzi różnych ras, wyznań, obyczajów.
• Tematem jest też postęp cywilizacji – samolot
  i podniebne szlaki są jej symbolem.
• Kolejny temat to piękno ziemi, które zobowiązuje jej mieszkańców do odpowiedzialności za dobro, jakie otrzymali. Przekazać piękno planety, jej dziwy, egzotykę i własną fascynację
  – taki cel stawia sobie prozaik.

• Refleksja o wartościach
  – podziały i spory to wartości śmieszne i bzdurne. Naprawdę liczy się ludzka solidarność, pomoc, przyjaźń, braterstwo, miłość. Umierając z pragnienia, człowiek docenia wreszcie wartość wody – wartość podstawową, przy której rywalizacja, polityka stają się bzdurą.
• Człowiek – jego prawda i jego misja. To człowiek prawy, pokonujący ziemię. Jest aktywny, musi walczyć o swoje życie. Miarą człowieczeństwa jest ta walka, nie wolno mu biernie czekać na śmierć.
• Wartość życia. Inny temat ważny w powieści to analiza psychiki
  i czynów człowieka w chwili ostatecznego zagrożenia.
  Z relacji pilota-narratora wynika, że pragnienie życia to więcej niż instynkt, to pamięć najbliższych, tych, którzy czekają. Wielką wartością jest według autora przyjaźń i koleżeństwo.
• Autor pokazuje, jak warunki skrajne, sytuacje próby są sprawdzianem człowieczeństwa.
• Powieść ta zawiera jeszcze protest – przeciw wojnie, przeciw fałszowi polityków, wreszcie przeciw niszczeniu w człowieku tego, co w nim piękne i ludzkie, tego, co nazywa pisarz „Mozartem”.

• Pisarz-pilot z racji swojego zawodu miał możliwość spojrzenia na ziemię inaczej niż zwykli śmiertelnicy – z lotu ptaka, z góry mógł ogarnąć całość, a przy tym dane mu było zmierzyć się z siłą natury.
• Saint-Exupéry uzmysławia odbiorcom pokrewieństwo łączące wszystkich ludzi
  i wspólną odpowiedzialność
  za Ziemię. Wykazuje fałsz
  i śmieszność podziałów i wojen, wartości materialnych. Nakazuje szukać prawdy
  o człowieku, pragnie zdefiniować człowieczeństwo
  i określić jego miarę.
• Saint-Exupéry ustala kodeks moralny, wartości, które najbardziej ceni. Są to odwaga, szlachetność, lojalność, pomoc i szacunek – to właśnie nazywa regułą życia.
• Podobny jest w swoim moralizmie i wysokiej etyce
  do Josepha Conrada – angielski pisarz stawiał człowieka wobec żywiołu morza, francuski wobec zmagania z pustynią, burzą, żywiołem powietrza.
• W posłannictwie człowieka, wierze, że jest on czynny
  i może wpływać na kształt świata, walczyć ze złem, Exupéry podobny jest do Albeta Camusa.

• Głośna powieść Remarque’a jest opisem I wojny światowej, relacją z pierwszej ręki, opowiedzianą przez Niemca
  – Paula Bäumera, który wraz
  z kolegami z klasy wyrusza
  na wojnę.
• Tematem staje się degradacja człowieczeństwa w wyniku ciągłego obcowania ze śmiercią, utrata młodości, wrażliwości – całe zło wojny.

• Powieść jest żarliwym protestem przeciw wojnie i oskarżeniem jej, tym bardziej że wykazuje, iż nie jest ważne, po której stronie znajduje się człowiek walczący.
• Przeraża postępująca animalizacja żołnierzy, drastyczne opisy szpitali i pobojowisk, cierpienia i śmierci, wspólnie załatwiają sprawy fizjologiczne, „targują się” o buty kolegi, który jest konający, są nieczuli na śmierć, odrąbane członki ciała, wgniecione
  w ziemię trupy lub zawieszone na drzewach, wyrzucone z ubrań zwłoki ludzkie.
• Bohaterom wojny odebrano nie tylko wrażliwość na ból i śmierć, ale także młodość
  i człowieczeństwo, gdyż nigdy już nie będą oni normalnymi ludźmi.

• Z wierszem Appollinaire’a Młody żołnierz – podobna wymowa, portret młodego człowieka, którego wojna deformuje
  i kondensuje jego życie.
• Z późniejszym wierszem pacyfistycznym Tuwima
  Do prostego człowieka – poeta protestuje przeciw wojnie
  i manipulacji ludźmi karmionymi złudną ideologią.
• Ironię i gorycz zawarł Remarque w zakończeniu swojej powieści i w tytule. Oto pod koniec wojny, w spokojny, cichy dzień, główny bohater Paul Bäumer, został zabity.
  Nikt tego nie zauważył – dzień był tak spokojny, że w gazetach napisano: „Na Zachodzie bez zmian”. Jedno ludzkie życie
  nie ma specjalnego znaczenia
  w machinie wojny.

Temat

• Przedwiośnie jest powieścią polityczną – to próba ustosunkowania się pisarza
  do aktualnych spraw kraju, przedstawia groźbę istniejącej sytuacji, krytykuje, lecz szuka także dróg reformy.
• Powieść przedstawia dzieje młodego chłopaka – Cezarego Baryki. Jego życiorys (rewolucja w Baku, wojna polsko-sowiecka, pobyt w Nawłoci, studia w Warszawie) jest ilustracją poszukiwania własnej drogi w życiu, ale i prawdy
  o Polsce.

Pisarz konfrontuje w utworze trzy różne drogi naprawy Polski:

• Przemiany techniczno-cywilizacyjne (symbolizowane przez opowieść Seweryna Baryki o szklanych domach) – to wizja utopijna.
• Rewolucja zbrojna – na wzór rosyjskiej, głoszona przez komunistę Lulka. To droga zbyt groźna. Wydarzenia w Baku przypominają piekło, są ostrzeżeniem przed niszczącą siłą takich przemian.
• Program rewolucyjnych przemian proponowany przez Szymona Gajowca: wzmocnienie granic, reforma walutowa, reforma rolna, rozwiązanie problemów mniejszości narodowych… Są to zmiany słuszne, lecz powolne – najbiedniejsi nie mają czasu na czekanie.

Symboliczny tytuł

„Przedwiośnie” to dojrzewanie samego Cezarego Baryki, ale też określenie polskiej sytuacji.
Wolność – wiosna – dopiero nadejdzie, na razie jest to wymagający wysiłku czas ozwiązywania problemów
– przedwiośnie. Tym samym tytuł jest optymistyczny.

Przedwiośnie Stefana Żeromskiego
to powieść dyskusja o przyszłości niepodległej Polski. Pisarz przedstawia sytuację wewnętrzną kraju – zastój, chaos, lekkomyślność i beztroskę warstw posiadających oraz nędzę
i prymitywizm ludu. Na tym tle prezentuje różne wizje i idee polityczne. Niestety, żadna z nich
nie jest doskonała, wszystkie mają istotne wady.

Skojarz inne utopie literackie:

• Nipu z powieści Ignacego Krasickiego,
• Eldorado z powiastki Woltera.

Tu są szklane domy, o których opowiada ojciec Cezarego Baryki.

Skojarz inne wizje rewolucji
w literaturze:

• abstrakcyjna rewolucja w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego i argumenty rewolucjonistów przeciw arystokratom,

• historiozoficzna pochwała rewolucji jako ogniwa postępu w genezyjskim ujęciu Słowackiego (wiersz Uspokojenie);

• obraz rewolucji w awangardowym dramacie Witkacego pt. Szewcy
– katastroficzna ocena zjawiska, pesymistyczny finał ze zwycięskim Hiper-Robociarzem;

• paraboliczna wizja rewolucji zawarta w Folwarku zwierzęcym George’a Orwella;

• Tango Sławomira Mrożka, dramat
o rewolucji obyczajowej, o konflikcie pokoleń i zwycięstwie prymitywnej siły.

Temat

• Granica jest powieścią
  o problematyce społecznej, podejmuje temat różnicy między poszczególnymi warstwami społecznymi, prezentuje ich charakterystykę.
• Historia wiodąca to dzieje Zenona Ziembiewicza, jego miłości do Elżbiety i romansu
  z wiejską dziewczyną Justyną. Rzecz kończy się tragicznie
  – odrzucona kochanka oblewa Zenona kwasem, on odbiera sobie życie.

• Zabieg kompozycyjny: autorka ujawnia finał powieści na początku, by skupić odbiorcę
  na przebiegu i przyczynach zdarzeń.
• Bohater – karierowicz Ziembiewicz nie jest może czarnym charakterem, zbrodniarzem ani przestępcą,
  ale jest przykładem bohatera ulegającego rzeczywistości, zapominającego o ideałach młodości.
• Motyw dworku szlacheckiego.
  W przeciwieństwie do Mickiewiczowskiego ideału tu nie może być mowy o sielance
  – przeszkodą jest postawa dziedzica Ziembiewicza, z jego pociągiem do płci pięknej niższych warstw.
• Złożone znaczenie tytułu:
  granica pomiędzy warstwami społecznymi; „Dla jednych jest to sufit, dla drugich podłoga”
  – oto definicja społecznej granicy, zawarta w powieści.
  Poza tym: granica odporności moralnej, granica poznania siebie i rzeczywistości przez człowieka.

• Pokazując swoich bohaterów, Nałkowska zastanawia się nad granicą elastyczności wobec własnych zasad. Zenon przekroczył ją dwukrotnie: jako maż – romansując z Justyną,
  i jako prezydent miasta, gdy za jego kadencji wydano rozkaz strzelania do robotników.
• Nałkowska podjęła na pozór banalny temat zdrady i romansu – potrafiła jednak uczynić
  z niego refleksję psychologiczną i filozoficzną.
• Pisarka konfrontuje różne opinie na temat bohaterów. Inaczej postrzegają oni samych siebie, różnie widzą ich inne osoby.
  Nie ma więc jednej prawdy, nie ma możliwości pełnego poznania człowieka. Nałkowska przyznaje pierwszeństwo prawdzie społecznej
  – społeczeństwo, którego jesteśmy częścią, ma prawo określić własne zasady i wymagać ich respektowania.
• Skojarz motyw: panicz uwodzący służącą, pokojówkę, dziewczynę z ludu itp.
  w balladzie Adama Mickiewicza
  pt. Rybka i w Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej (Zbyszko – Hanka).

Temat

Saga rodzinna to dzieje rodziny – w tym wypadku Bogumiła Niechcica i jego żony Barbary. Powieść obejmuje wiele lat – Bogumił za młodu brał udział w powstaniu, z Barbarą żeni się w drugiej połowie XIX wieku, a kończy się powieść w czasie wybuchu I wojny światowej.
Powieść staje się zatem zbiorem wielu tematów: miłości, romantyzmu, natury kobiecej, relacji: rodzice dzieci, polskiego społeczeństwa.

Najważniejsze tematy:

• Motyw dworu polskiego
  – po Soplicowie, Korczynie, Krzemieńcu, Nawłoci tu obserwujemy Serbinów, który rozkwita dzięki Bogumiłowi.
• Motyw pracy – dziedzicem pozytywistów jest Bogumił Niechcic.
• Piękno przyrody polskiej, umiłowanie rodzimego krajobrazu..
• Dzieje polskiej rodziny uwikłanej w historię.
• Powstanie styczniowe (młodość Bogumiła, utrata majątku w drodze konfiskaty).
• Motyw miłości romantycznej (Barbary do Toliboskiego)
  i małżeńskiej (Bogumiła
  i Barbary).
• Różnice społeczne, charakterystyka społeczeństwa.

• Kontrast postaci:
  Bogumił Niechcic jest ekstrawertykiem, otwartym na świat i pełnym optymizmu. Cechuje go wewnętrzny spokój, opanowanie.
  Jego żona Barbara przypomina bohaterów romantyzmu: nadwrażliwa introwertyczka, pełna obaw przed światem, zagubiona i zmienna
  w nastrojach. W powieści Dąbrowskiej te dwa typy osobowości – dopełniają się wzajemnie, dopiero razem stanowią pełnię człowieczeństwa.
• Serbinów nie jest własnością Bogumiła, a mimo to stanowi jego dom, staje się czymś, co będzie hołubił z najwyższym szacunkiem. Przez taką postawę bohater reprezentuje wszystkie pozytywne wartości i piękno pracy w tradycji polskiego ziemiaństwa.
• Motyw miasta obok dominującego motywu dworu ziemiańskiego. Noce i dnie to tak naprawdę jedna z niewielu polskich powieści pokazujących miasto. Chodzi o Kaliniec
  – literacką postać Kalisza, rodzinnego miasta Dąbrowskiej.
• Temat I wojny światowej
  – wprawdzie migawkowo
  i w finale, ale pokazuje Dąbrowska jej początek
  na ziemiach polskich.
• Fakt, że powieść rozgrywa się
  w II połowie XIX wieku (w tych samych czasach rozgrywają się dzieje Wokulskiego czy bohaterów Nad Niemnem),
  ale napisana została
  w międzywojniu!

• Dominującą postacią powieści jest Barbara – należy
  do niepowtarzalnych kreacji kobiecych polskiej literatury.
• Noce i dnie to kolejne dzieło podejmujące temat domu polskiego – jego wagi, tradycji, roli w życiu narodu.
  Synonimem domu jest dwór
  – podobnie jak w Panu Tadeuszu i Nad Niemnem.
• W powieści odżywają
  ideały pozytywistyczne
  – ich nośnikiem jest Bogumił
  w kontraście do Barbary
  przez całe życie uwikłanej we wspomnienie romantycznego epizodu z hrabią Toliboskim, który przyniósł jej naręcze nenufarów.
• Historia Niechciców należy
  do dziejów pokolenia
  tzw. wysadzonych z siodła
  – Bogumił mimo że szlachcic musi dzierżawić dwory
  i utrzymuje się z pracy własnych rąk, a nie rodzinnego majątku.
• Powieść – podobnie jak Lalka Bolesława Prusa – jest też panoramą społeczeństwa polskiego XIX wieku.

Dzieje Józia – bohatera, który jest dorosłym pisarzem, ale nagle zostaje wtłoczony do szkolnej ławy i od tego momentu postrzegany jako uczeń. Czytelnik podąża za Józiem na pensję – do mieszczańskiej rodziny Młodziaków, potem ucieka na wieś
do dworu w Bolimowie.
Szuka prawdy, wyzwolenia się
z Formy – lecz bezskutecznie.

Ferdydurke jest drwiną ze świata, zaprezentowanego jako zbiór sztucznych masek, uwięzień, stereotypów – słowem kraina Formy,
w której człowiek to także foremka
– kukiełka w teatrze groteski.

• Głównym problemem powieści jest kwestia Formy – kształtu narzuconego przez społeczeństwo, sztucznego schematu. Człowiek według Gombrowicza jest nieautentyczny, nie jest sobą. Otoczenie narzuca mu sposób myślenia i zachowywania się, stwarza go od zewnątrz.
• Ferdydurke jest buntem przeciw Formie, obnażeniem jej groźby
  i siły.
• Ferdydurke jest satyrą na szkołę, jej sposób nauczania, czyli „upupiania” młodego człowieka, na nowoczesność i postęp
  – modę głoszoną wśród mieszczaństwa, na sielankowo polską wizję wsi i ziemiaństwa. Józio sprawdził szczerość tych trzech ideologii i wszystkie skompromitowały się jako Formy.
• Groteska – jest kategorią,
  którą upodobał sobie Gombrowicz. Groteskowy jest pojedynek na miny w szkole, obiad na pensji u Młodziaków
  i szczekający chłopi na wsi.
• „Pupy” i „gęby” – to symbole zniewolenia w Formie.
  Bohater Ferdydurke w szkole dostaje „gębę” niedojrzałego ucznia; pozujący na ludzi nowoczesnych, Młodziakowie uznają go za chłopca staroświeckiego; w Bolimowie staje się paniczem ze dworu. Józio rozpaczliwie próbuje się oswobodzić, ale w efekcie
  z jednej Formy wpada w inną. Nawet gdy ucieka z Zosią,
  nie jest wolny – miłość to po prostu kolejna „gęba”.

• Ferdydurke zaliczamy
  do awangardowej prozy międzywojnia. Jej autor okazał się prekursorem nowatorskiej prozy, ponieważ kompozycyjnie spełnia wiele założeń nowatorskiego gatunku,
  tzw. nouveau roman, ukształtowanego ostatecznie dopiero w latach 50. XX wieku we Francji!
• Wobec romantyzmu
  – Gombrowicz szydzi
  z romantycznych mitów. Wyrazem tego jest słynny spór na lekcji polskiego o to,
  czy „Słowacki wielkim poetą był” i recytacja Miętusa.
• Aluzja do Mickiewicza – to dwór szlachecki – Bolimowo na podobieństwo Soplicowa z Pana Tadeusza. Tu szuka Józio prawdy, ale jej nie znajduje.
  Za to spotyka szereg zużytych Form; cioteczki, wujaszka, ziemiaństwa, panienki ze dwora – zresztą Zosi.
• Bunt. Mimo że właściwie człowiek nie ma możliwości,
  by być wolnym, należy buntować się przeciwko uwięzieniu w społecznych wzorach. Ten bunt jest tragiczny, bo skazany na klęskę – człowiek przypomina Syzyfa wciąż pchającego pod górę swój kamień. Cytat wyrażający bunt: „Niech kształt mój rodzi się ze mnie, niech nie będzie zrobiony mi!”.

Temat

Obrazy z dzieciństwa – przeżytego

• w małym prowincjonalnym miasteczku. Nie jest to jednak ani proste wspomnienie, ani retrospekcja – autor odtwarza wyobrażenia, odczucia i sny
  w leniwej atmosferze żydowskiej rodziny, w której się wychował.
  

• Sklepy… są rodzajem fantastycznej autobiografii. Wszystkie fakty z życia twórcy zostały przefiltrowane przez jego wyobraźnię, toteż światem Sklepów cynamonowych rządzą nie tyle prawa fizycznej rzeczywistości, ile snu i fantazji.

Główne motywy:

• obraz prowincjonalnego miasteczka;
• zderzenie nowej cywilizacji, nowej epoki, innych wartości, które reprezentuje Ulica Krokodyli, z wartościami starego świata;
• archetyp ojca – autorytetu moralnego i religijnego, głowy rodziny, swoistej kreacji Boga
  lub demiurga
• kobieta – symbol erotyzmu,
  ale także dominacji nad mężczyzną, władzy nad jego żądzami; kobieta jest nieznanym archipelagiem – fascynującym
  i tajemniczym, ale niebezpiecznym;
• dzieciństwo – najważniejszy etap rozwoju człowieka; jest także swoistą krainą mitu – to, co wpływa na człowieka w dzieciństwie, wdziera się w jego psychikę – pozostanie na zawsze.

Fabuła odgrywa w opowiadaniach Schulza rolę drugorzędną. Dominuje tu język mitów i symboli, odwołujących się do podświadomości człowieka, oddających świat wyobraźni twórcy.

• Prawda o człowieku
  – jest zaszyfrowana w wizji,
  w podświadomości człowieka, w archetypach dzieciństwa, w najgłębszych rezerwach psychiki.
  

• Zdarzenia i postacie opisane
  w Sklepach cynamonowych zawierają aluzje do postaci
  oraz wydarzeń znanych z Biblii.
  Ojciec zapisany w jego
  pamięci przypomina starotestamentowego Boga.
  Tak jak w Księdze Rodzaju ma on na imię Jakub, jest władcą ptasiego królestwa (jak Noe), staje się natchnionym prorokiem (jak Izajasz),
  w rozdziale Karakony zamienia się w robaka (aluzja do Hioba, który upokorzony przez los też czuł się marny jak robak). 
• Motyw świętej księgi – związany z tradycją żydowską, opartą
  w dużym stopniu na świętej księdze Torze – symbol wszelkiej wiedzy, która przybiera postać kalendarza
  z Nocy wielkiego sezonu, tajemniczego tekstu zapamiętanego z dzieciństwa,
  a nawet… albumu ze znaczkami (markownika
  – Wiosna).
• Wizja Schulza jest nową interpretacją rzeczywistości. Wędrówka po nocnym Drohobyczu nie jest wędrówką po miasteczku, lecz po tajemniczych zaułkach ludzkiej psychiki.

Szewcy – Witkacy

Temat

• Witkacy podjął temat rewolucji
  – i analizuje go w trakcie dramatu, ukazując następstwo i przemienność rewolucjonistów
  i władzy, jaskrawo obrazując,
  że nie idea, ale dobrobyt jest tu z reguły celem, i że
  w konsekwencji dochodzi
  do zmiany ludzi przy sterze,
  a nie ustroju
• Wśród szewców rodzi się bunt przeciwko kapitalizmowi. Przebieg zdarzeń jest absurdalny, jednak eksponuje prawidłowości rewolucji.
• • Tematem jest też sens pracy człowieka, a także katastroficzna wizja przyszłości – epoki biurokracji
  i mechanizacji społeczeństwa
  – zagwarantowana przez
  Hiper-Robociarza.

Teoria Czystej Formy – koncepcja Witkacego dotycząca teatru. Teatr Czystej Formy musi uwolnić się od prawdopodobieństwa treści, odrzucić dążenie do naśladownictwa życia.
Cel spektaklu to wywołać niepokój, uczucia metafizyczne, poczucie dziwności. Dzięki przeżywaniu Czystej Formy – widz znajduje się bliżej Tajemnicy Istnienia.

Kompozycja Szewców jest potwierdzeniem zasady Czystej Formy. Witkacy redukuje akcję i stwarza na scenie świat nieprawdopodobny.
Aby uzyskać ten efekt, stosuje:

• parodię i absurd – nazwiska, czyny i słowa postaci są pozbawione realizmu; zmieniają się przestrzenie i słownictwo postaci, nawet osoby mogą zamieniać się między sobą rolami;

• groteskę – wiele scen groteskowych znajdziemy
  w Szewcach; choćby tę, w której Zbereźnicka prowadzi na smyczy swojego adoratora Scurvy’ego;
  

• Z innymi literackimi ujęciami tematu rewolucji: z ujęciem Żeromskiego z Przedwiośnia, Zygmunta Krasińskiego
  w Nie-Boskiej komedii, Słowackiego w Uspokojeniu. Wizja Witkacego jest najbardziej katastroficzna
  i dramatyczna.
• Groteska odgrywa w dramacie kluczową rolę. Groteskowe są nazwiska, pewne sceny, gdy np. szewcy sprawują władzę
  w piżamach, księżna stojąca na czerwonym piedestale
  w przebraniu ptaka
  (ze skrzydłami nietoperza) – po chwili zamknięta w papuziej klatce, szewcy w więzieniu skazani na „przymusową bezrobotność” i inne.
• Szewcy są przestrogą przed rewolucją, przemocą, totalitaryzmem, które symbolizuje Hiper-Robociarz. Już po drugiej wojnie światowej podobnie pesymistycznym finałem zamknie swój dramat Sławomir Mrożek. Witkacy byłby zapewne zachwycony tangiem Edka – ale nie dożył tej chwili. Osiemnastego września 1939 roku na wieść o wkroczeniu do Polski wojsk radzieckich popełnił samobójstwo.