Inspiracje antyczne w kulturze

Inspiracje antyczne w kulturze. Scharakteryzuj je, analizując wybrane dzieła literackie i inne (np. malarskie, rzeźbiarskie, architektoniczne).

Komentarz

Temat jest raczej łatwy i pozwala na sporą swobodę. Ze względu jednak na jego sformułowanie warto skupić się tylko na jednym, wybranym okresie, np. na współczesności, renesansie czy romantyzmie. Właściwie jest to nawet konieczne – gdy zechcesz prześledzić nawiązania do antyku we wszystkich epokach, przekonasz się, że nie starczy Ci na to czasu ani sił. Przykładów będzie mnóstwo – i choć może uda Ci się je wymienić, to na pewno nie zdołasz choćby pobieżnie omówić wybranych dzieł.

Dlatego proponujemy ci skupić się na wybranym okresie – sugerujemy wiek XX. I choć może się wydawać karygodna rezygnacja z prześledzenia dzieł Jana Kochanowskiego czy niewspomnienie nawet słowem o tak ważnym w naszej kulturze pojęciu prometeizmu, to jednak sztuka selekcji w tym wypadku jest znacznie ważniejsza.

Inne możliwe sformułowania tematu

Motywy, toposy, gatunki zrodzone w starożytności są żywe po dziś dzień – zilustruj tę tezę przykładami z: literatury, malarstwa, teatru, filmu itd.
Obecność antyku w naszej kulturze – omów to zagadnienie na przykładzie wybranej epoki historyczno-literackiej.

Skojarz

Bardzo ważnym kontekstem może okazać się Poetyka Arystotelesa, jedno z najważniejszych do tej pory dzieł teoretycznoliterackich.
Dzieła starożytnych filozofów, np. Dialogi Platona, Rozmyślania Marka Aureliusza czy mowy starożytnych mówców – np. mowy Cycerona przeciwko Katylinie.
Eseje, które poruszają tematy związane z antykiem, np. niektóre eseje ze zbioru Barbarzyńca w ogrodzie Zbigniewa Herberta.
Ważne dzieła starożytności: Przemiany (Metamorfozy) Owidiusza, Iliada i Odyseja Homera, Eneida Wergiliusza i inne.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Nawiązania do antyku – głównie w polskiej literaturze współczesnej (XX i XXI wieku), sposoby czerpania inspiracji ze starożytności, najpopularniejsze motywy i wątki.

Kolejność prezentowanych treści

Dwie podstawowe formy funkcjonowania motywów antycznych.
Ważni autorzy starożytni.
Ważni bohaterowie: Odyseusz, Ikar, Prometeusz, Kasandra.
Klasycy: Zbigniew Herbert, Jarosław Marek Rymkiewicz, Leopold Staff, Czesław Miłosz.
Wybrane przykłady nawiązań: poezja, dramat, powieść, esej.
Film i teatr.

Wnioski
Nawiązania do antyku są bardzo częste, dokonywane w bardzo różny sposób i w różnych celach. Zainteresowanie kulturą antyczną jest duże, choć ogólna wiedza społeczeństwa na jej temat nie jest imponująca.

Strategie wstępu

Podkreśl wagę nawiązań do tradycji antycznej w kulturze europejskiej.

Roli tradycji antycznej w kulturze polskiej – od renesansu aż po XXI wiek – nie sposób przecenić. Ogromna w tym zasługa odrodzenia, które wprowadziło (na szerszą skalę) i utrwaliło antyk jako ważny element myśli i wyobraźni: poetów, filozofów, malarzy, rzeźbiarzy itd. Tradycja starożytna inspirowała artystów parających się rozmaitymi dziedzinami sztuki. Można nawet mówić o powszechnej świadomości długu, jaki nasza kultura zaciągnęła w grecko-rzymskim antyku. Czy kiedykolwiek uda się nam go spłacić? A tym bardziej spłacić z procentami?

Bardzo istotne jest przekonanie, że zachowując związek z kulturą starożytną (odwiedzając muzea sztuki starożytnej, oglądając takie filmy jak Troja, czytając poezje Katullusa czy Safony, rozmyślając nad dialogami platońskimi itd), utrwalamy tym samym uniwersalny charakter naszej kultury współczesnej. Choć właściwie rzadko zdajemy sobie sprawę, że z kulturą antyku łączy nas więcej, niż skłonni bylibyśmy przypuszczać. Niektórzy nawet są zdania, że o wiele więcej niż z kulturą chrześcijańską.

Strategie rozwinięcia

Możliwość 1.

Podejdź do sprawy teoretycznie – omów dwie podstawowe formy funkcjonowania motywów antycznych w literaturze.

Pierwszy ze sposobów funkcjonowania motywów antycznych to rewokacja – przewrotne nawiązanie, odwrócenie mitu czy wątku do góry nogami, nowatorskie spojrzenie na mitologicznego herosa czy bóstwo, dość dowolna – zależna od woli i wrażliwości artysty interpretacja czy wykładnia mitu.

Przykłady rewokacji:

Ośmiowersowy wiersz Mieczysława Jastruna pt. Ifigenia
Choćby z Mitologii Jana Parandowskiego znamy historię o mykeńskiej królewnie, która miała zostać złożona w ofierze bogini Artemidzie. W ostatniej chwili bogini lituje się nad dziewczyną i czyni ją kapłanką w swojej świątyni. Zamiast dziewczyny zostaje ofiarowana łania. Zaś w wierszu Jastruna Ifigenia ponosi śmierć, co więcej – jej śmierć nie jest zdarzeniem jednorazowym, skończonym w czasie: ofiara z życia niewinnych osób powtarza się przez wieki, wciąż się zdarza. To nie łania ginie zamiast królewny… Poeta każe nam się zastanowić, kto, dlaczego i jakim prawem pełni dziś rolę takich Ifigenii.

Odys Jarosława Marka Rymkiewicza
Przywołany został tu mit o tułaczce Odyseusza, ale nie w jego powszechnej wersji: władca Itaki nie zostaje w swym królestwie, by cieszyć się miłością i wiernością pięknej żony Penelopy oraz dzielnością i szlachetnością syna Telemacha. Być może taka wizja nie odpowiadała wizji świata poety II poł. XX wieku. Odys tylko chwilę zabawił w rodzinnej Itace, a potem udał się w dalszą wędrówkę. Przyzwyczajenie? Potrzeba? Przeznaczenie? – dość trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź. Odyseusz pojął, że
(…) piorun Zeusa był pointą pozorną.
Krajobraz innych wzruszeń się przed nim otwierał,
Sam wybrał, choć jak sądzę, nie pragnął wybierać.

Alcesta Jarosława Iwaszkiewicza
To nawiązanie do pięknej legendy o poświęceniu królowej Alcesty, żony Admeta – zamiast męża zdecydowała się udać do królestwa Hadesa. Dzieło Iwaszkiewicza to polemika z antycznym podaniem – wracająca z podziemii królowa staje się symbolem „wyzwolenia z piekieł”. Dla autora ta historia staje się pretekstem do rozważań na temat mocy poezji i pytania, czy poezja może dać nadzieję na wyzwolenie. Stąd zwrot do Apollina, opiekuna poetów (choć wiadomo, że Acestę z zaświatów wyprowadził Herakles): „O wielki Apollo/ czy możesz wyzwolić/ mnie jak Alcestę/ z piekła”.

Apollo i Marsjasz Zbigniewa Herberta
To utwór osnuty wokół mitu o Marsjaszu, satyrze, znakomitym muzyku, który grał na aulosie (instrumencie podobnym do klarnetu). Satyr w wyniku przegranej rywalizacji został obdarty ze skóry przez boga muzyki i piękna Apolla. W Metamorfozach Owidiusz przedstawia ukaranie Marsjasza jako akt słusznego poskromienia pychy. My jednak, podobnie jak poeta, odczuwamy raczej sprzeciw wobec tak okrutnego potraktowania człowieka, którego jedyną „winą” były przegrane zawody muzyczne. Herbert główny akcent kładzie na okrucieństwo kary i mękę satyra. Przeciwstawia je (bardzo ironicznie ukazanemu) zimnemu estetyzmowi Apolla. Słuchający krzyków Marsjasza bóg odczuwa jedynie obrzydzenie. Opuszcza miejsce kaźni, gdy ostrość krzyku przekracza wytrzymałość jego nerwów. Nie ma mowy o współczuciu, wyrzutach sumienia czy chęci „odkręcenia” tego wszystkiego: „żwirową aleją/ wysadzaną bukszpanem/ odchodzi zwycięzca/ zastanawiając się/ czy z wycia Marsjasza/ nie powstanie czasem/ nowa gałąź/ sztuki – powiedzmy – konkretnej”.Drugi sposób funkcjonowania mitu to prefiguracje – kiedy to mit staje się ogólną ramą, rodzajem modelu kształtującego sytuację podmiotu lirycznego, typ wyrażanych przeżyć oraz charakter refleksji.

Przykłady prefiguracji:

Circe Tadeusza Różewicza
to nawiązanie do przygody Odyseusza goszczącego u pięknej czarodziejki, która zamieniła jego towarzyszy w wieprze. Ta legenda stanowi niejako rusztowanie struktury utworu, bo „sytuacja liryczna” jest zupełnie inna – to kolejka po mięso. Ludzie przed owym prowizorycznym sklepem czekają na możliwość wejścia do magicznego królestwa Circe, do krainy, gdzie zaspokoją głód. Ten prymitywizm „mięsnych” pragnień zamienia ich w wieprze. Circe z taniej jatki to sprzedawczyni, „Dziewczyna w białych szatach/ jak anioł z czerwonym toporem”.

Centaur Stanisława Grochowiaka
Hybrydyczna budowa tych pół koni, pół ludzi jest punktem wyjścia do refleksji nad złożonością i wewnętrznymi kontrastami natury ludzkiej. U człowieka przeplatają się nienawiść i miłość, prymitywizm i wzniosłość, ślepy instynkt i sublimacja, godność i upodlenie, duchowość i fizjologia: „Kochać tak żarcie że trzeba trzech miednic/ Chucią ogarniać nawet w dębach dziuple/ Jak skoczyć to skoczyć z hukiem tarabanu/ I marzyć/ Nad kwiatkiem śpiewać/ Metafizykować/ Mówić o Plaucie/ Rozmyślać co wstyd/ Ludzkość stworzyła ideę Centaura/ W dziwnie wnikliwej o sobie zadumie”.

Możliwość 2.

Skup się na najważniejszych źródłach nawiązań do antyku.

Ważni autorzy starożytni
Przykłady:

Czytanie Homera Mieczysława Jastruna
Odczytana na nowo Iliada Homera staje się dla poety źródłem niezwykle aktualnych prawd dla pokolenia walczącego przeciwko hitlerowskim najeźdźcom – Warszawa została tu „utożsamiona” z Troją: „Wróg był bardziej okrutny niż Grecy Homera,/ Lecz ten sam płomień świecił nam – obrońcom Troi”.

Dysputa na temat Horacego Anny Kamieńskiej
To obrona sfery uczuciowej ludzkiej osobowości. Poetka podważa mit postępu technicznego jako panaceum na wszystkie bolączki. Wskazuje na niebezpieczeństwo odejścia od ideałów piękna, dobra i szczęścia – to może prowadzić do kalectwa duchowego. „Eheu, że nie znasz Horacego wierszy,/ Bardzo mi żal cię, bo tobie nie świeci/ Soracte śnieżnym szczytem (…)/ Wolisz studiować ścisłe mózgi maszyn,/ Serce kamienia chemią myśli badać/ I w tym świat kochać – w czym – inny”.

Ważni bohaterowie antyczni:

Odys
Przykłady:

Ulisses Jamesa Joyce’a
Wędrówka zamyka się w ciągu 24 godzin i pozornie jest zwykłą wędrówką po Dublinie. Odyseusz to zwyczajny, szary człowiek Leopold Bloom, Penelopa – niewierna Molly, Telemach – Stefan Dedalus. Poszczególne epizody odpowiadają częściom Odysei Homera: np. nieprzyjemne zdarzenie w burdelu to nic innego jak zamienie wojowników w wieprze przez Circe (w tej roli burdelmama).

Odys Lepopolda Staffa
Poeta przywołuje postać Odysa, by pokazać, że jego los jest losem każdego z nas. To wiersz dający nadzieję i ukojenie, a zarazem zawierający pewne niepokojące ostrzeżenie, a raczej smutną prawdę. Nie powinniśmy niepokoić się naszymi błędami i cierpieniami – są przecież proste drogi, ale i manowce. Przede wszystkim:
O to chodzi jedynie,
By naprzód wciąż iść śmiało,
Bo zawsze się dochodzi,
Gdzie indziej, niż się chciało.
Zawarta jest tam też piękna definicja człowieczeństwa:
Każdy z nas jest Odysem,
co wraca do swej Itaki.

Prometeusz
Prometeusz symbolizuje odwieczne cierpienie dobroczyńców ludzkości. Zygmunt Freud tak tłumaczył zainteresowanie tym mitologicznym tytanem: źródłem przyjemności dla widza jest identyfikacja z cierpieniem protagonisty, dająca uwolnienie od poczucia winy.
Przykłady:

Prometeusz Leopolda Staffa
Poeta dopisuje zabawną scenę do dobrze znanego mitu: wiemy, że w końcu Zeus każe rozkuć Heraklesowi przykutego do kaukaskich skał Prometeusza. Zaskakująca jest scenka, gdy tytan zwraca się do Heraklesa i… rezygnuje z wolności: „Nie tykaj kajdan, niech ci się nawet nie marzy./ Czy nie widzisz, jak mi z tym Kaukazem do twarzy?”.
Być może jest to pogodna kpina z przywiązania Polaków do przeszłości martyrologicznej i umiłowania do pozostawania w stanie cierpienia.

Stary Prometeusz Zbigniewa Herberta
To ironiczna refleksja nad porzucanymi czy rozpływającymi się z biegiem lat ideałami. Tytan ma żonę, wygodny domek, kominek. Jako „emeryt” wiedzie spokojny żywot mieszczucha, nie myśli o ideałach, lecz raczej o wygodzie, świętym spokoju, drobnych przyjemnościach: „Prometeusz śmieje się cicho. Jest to teraz jego jedyny/ sposób wyrażenia niezgody na świat”.
Zajmuje się pisaniem pamiętników. Na ścianie wiszą wypchany orzeł i list dziękczynny od tyrana Kaukazu, „(…) któremu dzięki/ wynalazkowi Prometeusza udało się spalić zbuntowane/ miasto”.

Ikar
Ikar to patron tęsknot człowieka za tym, co nieosiągalne, postępu i marzeń, upadku, nierozwagi i młodości.
Przykłady:

Ikar Stanisława Grochowiaka
Poeta nawiązuje tu między innymi do znanego obrazu Pietera Bruegela Upadek Ikara. Widzimy tam wieśniaków zajętych codzienną pracą, obojętnych na śmierć chłopaka, czy może raczej niezauważających jej. Upadek Ikara ukazany jest na dalszym planie obrazu, i nie wygląda bynajmniej tragicznie czy poruszająco, raczej śmiesznie:
Brueghel namalował wołu – ten był w pierwszym planie,
Wykląć Brueghla, bo w drugim dopiero Ikar jak mucha
Wzbijał się?
Spadał?
Omiatał nieboskłon
Cukrową chmurką na lepkim patyku.
Ikarowie żyją wśród nas – są realni, a nie ulepieni z cukrowej waty.
To bardzo ważny utwór – odpowiedź na Odę do turpistów Juliana Przybosia i manifest nowej liryki, nowej wrażliwości i innego spojrzenia na świat.

Wciąż o Ikarach głoszą… Ernesta Brylla
Przekorny wiersz, w którym poeta nie maluje pozytywnego obrazu Ikara, do którego jesteśmy przyzwyczajeni. Tradycyjnie wzbudzają sympatię jego młodość i idealizm. Ikar jest stałym symbolem tęsknot ludzkich. Tymczasem u Brylla czytamy, że „Wciąż o Ikarach głoszą – choć doleciał Dedal”. Kończy pozornie prostym, lecz dającym do myślenia pytaniem: „Czy Dedal, by ratować Ikara, powrócił?”.

Ikar Jarosława Iwaszkiewicza
Krótkie, wzruszające opowiadanie wojenne. Nieostrożny, zaczytany chłopiec wpadł pod nadjeżdżającą karetkę gestapo. Sympatia autora jest po stronie „Michasia” – takie imię na użytek swoich wspomnień mu nadaje.

Możliwość 3.

Skup się na dokonaniach dwudziestowiecznych neoklasyków

W kulturze XX i XXI wieku klasycyzm rozumiany jest jako światopogląd artystyczny (nie kierunek!), zgodnie z założeniami Thomasa S. Eliota, który postulował ciągły dialog z przeszłością; możliwy np. dzięki nawiązaniom antycznym.

Od artysty klasyka wymaga się obiektywizmu i zachowania intelektualnego chłodu w stosunku do ukazywanych wydarzeń. Według Eliota, „idealny” poeta to „bezosobowe medium tradycji”.

Do przedstawicieli klasycyzmu w Polsce zwykle zaliczani są:

Leopold Staff,
Zbigniew Herbert,
Czesław Miłosz,
Wisława Szymborska.

Cechy poezji klasyków to np.:

włączanie do utworów refleksji filozoficznych,
przedstawianie współczesnego świata za pomocą antycznych symboli,
podejmowanie dialogu z tradycją – dzięki czemu, zdaniem Eliota, uzyskuje się efekt bezczasowej teraźniejszości kultury.
przykładowe nawiązania (poezja, proza), oczywiście zachowywanie zasady decorum i zasady złotego środka, dążenie do harmonii ze światem i z samym sobą, oraz dystans wobec świata i opanowanie emocji.

„Hymnem” polskich neoklasyków jest wiersz Zbigniewa Herberta pt. Dlaczego klasycy. Porównanie antyku z czasami współczesnymi wypada zdecydowanie na niekorzyść współczesności. Światem antycznym rządziły szlachetne porywy, wielkie czyny, bohaterstwo. Prostota, szlachetność i powściągliwość klasyków to jedne z najważniejszych cnót antycznych bohaterów – dlatego klasycy. Odpowiedź na tytułowe pytanie zawarta jest w dwóch końcowych strofach:

jeśli tematem sztuki
będzie dzbanek rozbity
mała rozbita dusza
z wielkim żalem nad sobą

to co po nas zostanie
będzie jak płacz kochanków
w małym brudnym hotelu
kiedy świtają tapety.

Zwróć uwagę na rozumienie słowa „barbarzyństwo” czy „barbarzyńcy” – zapoznaj się z Lekcją łaciny i wierszem pt. Do Marka Aurelego.

Portret antycznego mędrca, a może współczesnego człowieka hołdującego antycznym wartościom, kreśli Czesław Miłosz (Portret grecki). Ważne są także utwory Wisławy Szymborskiej – np. autoironiczny Wieczór autorski z apostrofą do muzy.

Możesz skupić się też na innych utworach polskich poetów.
Oto przykłady:

zbiór Dionizje Jarosława Iwaszkiewicza,
zbiór Laur olimpijski Kazimierza Wierzyńskiego,
poemat Niobe Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego,
cykl Róże dla Safony Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i wiele innych.

W przypadku prozy, warto znać lub chociaż umieć wymienić następujące powieści:

Wiosna grecka Hanny Malewskiej (o młodym Platonie),
Aecjusz, ostatni Rzymianin, Śmierć Aecjusza i Koła na piasku Teodora Parnickiego,
Nazo poeta Jacka Bocheńskiego.

W literaturze powszechnej XX w. przyniósł prawdziwą inwazję antyku. Motywy starożytne funkcjonują zarówno jako tworzywo powieści historycznych i mitologicznych, jak i utworów z prefiguracjami.
Najbardziej znane przykłady:

Ja, Klaudiusz oraz Klaudiusz i Messalina Roberta Gravesa,
Spartakus Howarda Fasta,
Ulisses Jamesa Joyce’a,
Centaur Johna Updike’a.

Przykłady zbiorów esejów:

Podróż do Grecji Mieczysława Jastruna,
Eseje dla Kassandry i Od Berdyczowa do Rzymu Jerzego Stempowskiego.

Uwaga! Jan Parandowski
To niezwykle zasłużony twórca przybliżający zagadnienia starożytnej mitologii, historii, kultury i sztuki wszystkim Polakom. Kulturę antyczną uważał za genezę cywilizacji śródziemnomorskiej. Widział w niej wzorcowy system wartości estetycznych, etycznych i filozoficznych. Spośród jego licznych dzieł poświęconych antykowi można wymienić znaną wszystkim Mitologię, tom wesołych opowiadań Eros na Olimpie, powieść Dysk olimpijski, dramat Medea i zbiory szkiców Godzina śródziemnomorska i Z antycznego świata.

Możliwość 4.

Możesz też omówić sposoby, według których antyczne inspiracje są wykorzystywane przez film i teatr.

Warto wspomnieć o – zdaniem większości krytyków – niezbyt udanej realizacji Quo vadis? z Bogusławem Lindą w roli Petroniusza i Jerzym Trelą w roli Chilona – to dwie wyraziste, „niespaprane” role. Zanim jednak nakręcono polską wersję, powstała dużo wcześniejsza. Zauważ, że w ciągu ostatnich kilku lat mieliśmy okazję oglądać co najmniej trzy ważne filmy nawiązujące do kultury starożytnej: Gladiatora, Quo vadis i Troję, a wszystko to były produkcje wysokobudżetowe. Możesz także wspomnieć o niedawno granych przygodach znanych z komiksów Asterixa i Obelixa, gdzie rolę Kleopatry zagrała Monica Bellucci.

Wielką popularnością i zasłużoną sławą cieszą się starsze filmy, emitowane przez telewizję głównie w święta: Ben Hur i Spartakus z Kirkiem Douglasem.

W teatrach, niestety, króluje nieśmiertelna Antygona Sofoklesa w sztampowej wersji „lekturowej”. Godne uwagi wydają się być za to Bachantki w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego.

Przypomnij sobie także Kartotekę Tadeusza Różewicza i występujący tam Chór Starców – to przewrotne i dowcipne nawiązanie do dramatu greckiego.

Strategie zakończenia

Odnieś się do tez postawionych we wstępie, podsumuj wypowiedź.

Teksty antyczne to prawdziwy skarbiec wątków, motywów, toposów, metafor itd. Najchętniej sięgają do antyku poeci, którzy ożywiają stare mity i pozwalają zauważyć, że współczesna kultura nie pojawiła się „ot tak”, lecz jej korzenie tkwią w antyku. Mamy do czynienia z pewnym paradoksem. W miarę drastycznie zmniejszającej się liczby osób znających grekę i łacinę, historię starożytną czy antyczną literaturę i sztukę, wzmaga się zapotrzebowanie na wiedzę o starożytności. Coraz chętniej oglądamy filmy o tematyce antycznej: dość wymienić: Quo vadis, Gladiatora, Troję, Spartakusa.

Pojęcia do zapamiętania

Klasycyzm – ten termin ma dwa podstawowe znaczenia. Po pierwsze jest to ruch artystyczny inspirowany przez sztukę starożytnej Grecji i Rzymu, pojawiający się w różnych epokach. Po drugie zaś – kierunek w literaturze XVIII wieku.
Termin „klasyczny” ma kilka znaczeń. Klasycznym nazywamy

dzieło powstałe w starożytności (np. Iliadę Homera),
uznawane za wzór, podziwiane (np. Panią Bovary Gustawa Flauberta),
zachowujące zasady budowy i wersyfikacji (np. Odę do młodości Adama Mickiewicza).
charakteryzujące się umiarem, prostotą, spokojem (np. Wysokie drzewa Leopolda Staffa).

Topos – element tematyczny lub zbiór takich elementów (motywów), który powtarza się w literaturze danego kręgu kulturowego. Topos ma na ogół wiele znaczeń – często tylko niektóre z nich są sygnalizowane. Inne z kolei jego znaczenia są wzbogacane i konkretyzowane. Zbiór toposów nazywamy topiką. Może się ona wiązać z jakimś kręgiem dzieł lub z ogólną kategorią semantyczną (np. topos śmierci).

Archetyp – prawzór, obecny w nieświadomości zbiorowej ludzi niezależnie od epoki, w której żyją. To pojęcie wywodzi się z psychologii głębi Carla Gustava Junga, ucznia Zygmunta Freuda. Ten nieświadomie odtwarzany pierwotny, odwieczny schemat wyobrażeń, determinuje działania naszej wyobraźni – mity, sny, wizjonerskie dzieła literackie. Koncepcja archetypów wywarła ogromny wpływ na wielu pisarzy i poetów (Hermana Hessego, Tomasza Manna, Jarosława Marka Rymkiewicza, Zbigniewa Herberta) oraz na przedstawicieli innych dziedzin sztuki (Ingmara Bergmana, Federico Felliniego). Przykłady archetypów wywodzących się z mitologii greckiej: archetyp siły i odwagi – Herakles, archetyp sprytu – Hermes, archetyp cierpiącej matki – Demeter i Niobe, archetyp piękności – Afrodyta i Helena.

Mit – opowieść o przeszłości, której pochodzenie jest niejasne. Wyjaśnia w postaci alegorycznej i symbolicznej sens zwyczajów, wierzeń, zjawisk związanych z rytuałami i wierzeniami, pochodzenie świata i człowieka, zjawiska nadprzyrodzone itd. Bohaterami mitów są na ogół bogowie, trochę rzadziej herosi i ludzie. Początkowo mit występował tylko w formie ustnej – był przekazywany z pokolenia na pokolenie i przyczyniał się do scalania społeczności. Obecnie modne jest bardzo szerokie rozumienie mitu – pod tym pojęciem kryje się właściwie każde wyobrażenie zbiorowe pozbawione naukowego wyjaśnienia. Mitotwórczy charakter mają wielkie ideologie zbiorowe, np. faszyzm.

Pytania do dyskusji

Jaki podział nawiązań do tradycji antycznej mógłbyś zaproponować?

Proponowana odpowiedź
Są różne sposoby nawiązań do antyku. Mogą to być:

nawiązania do mitu, np. mitu arkadyjskiego (Prośba o wyspy szczęśliwe Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, obraz Et in Arcadia ego Nicolasa Poussina, mitu o Prometeuszu (Prometeusz Leopolda Staffa)

do postaci znanych z mitologii, np. Antygony (Antygona w Nowym Jorku Janusza Głowackiego), Ikara (np. Ikar Stanisława Grochowiaka)

do autorów antycznych, np. Safony (cykl Róże dla Safony Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej), Homera (dramat Homer i Orchidea Tadeusza Gajcego)

do gatunków starożytnych, np. pieśni, ody (Pieśni Jana Kochanowskiego)

do dzieł sztuki, np. Wenus z Milo (fragment Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego – to dzieło sztuki ogląda Tomasz Judym), Nike z Samotraki (np. Nike z Samotraki Leopolda Staffa)

do starożytnych filozofów, np. Heraklita z Efezu (Heraklicie – przyjacielu… Haliny Poświatowskiej, Heraklit Czesława Miłosza).

Inny podział proponuje Wojciech Stańczak – to podział mniej sztywny i mniej tradycyjny (przez co „trudniejszy”, mniej przejrzysty). Autor Antyku we współczesnej poezji… wychodzi z założenia, że pytania typu „jakie motywy?”, „gdzie i ile odwołań?” są mniej istotne; ważniejsza wydaje się kwestia sposobu i celu tych odwołań – czyli pytania „jak?” i „dlaczego?” oraz „jak się one mają do rozwoju poezji?”. Mamy więc sposoby najbardziej bezpośrednie aż po poezję inwokacyjną, której adresatami są poeci i filozofowie starożytni, muzy, bóstwa itd. Spotykamy także malarskie opisy: architektury, sztuki, pejzażu. Często nawet krótka aluzja do Koloseum, Akropolu, Panteonu itd. może być „furtką” do pokazania współczesnych zagrożeń kultury albo może pokazywać kontrast między piękną starożytnością a pospolitością i wulgarnością naszych czasów.

Bywa, że autor opisuje jakieś wydarzenia historyczne, ale wnioski formułuje w realiach naszej współczesności; obserwujemy wtedy przenikanie się tych dwóch warstw kompozycyjnych.

Mamy także do czynienia z modyfikacją historii i mitu. Poeci wybierają ich „najwygodniejszą” wersję, która pozwala im umieścić jakieś cenne ich zdaniem przemyślenie.

Nierzadko bywają wykorzystywane cytaty antyczne – np. zupełnie inaczej wykorzystał non omnis moriar Horacego Jan Kochanowski, a inaczej Stanisław Grochowiak. Inny chętnie wykorzystywany cytat to panta rhei – słowa Heraklita z Efezu.

Jaką rolę mogą pełnić odwołania do antyku w literaturze i sztuce?

Proponowana odpowiedź

Pokazują kontrast między antykiem a współczesnością. Nie zawsze są to ostre antytezy; często to nasze wyidealizowane pojęcie starożytności kontra brzydota, bezsens i niepewność egzystencji człowieka XX i XXI wieku.
Pomagają zachować i utrwalić stare wartości, takie jak: honor, godność człowieka, miłość do wiedzy.
Przekazują pewne ideały, wzorce postępowania.
Uwydatniają związki kultury antycznej z kulturą współczesną, chronią te stare (lecz przecież głębokie!) korzenie.