Dialog twórców literatury z filozofami. Przedstaw problem na wybranych przykładach dzieł literatury dawnej.

Komentarz

Temat nie jest zbyt prosty, ale raczej wdzięczny – możesz popisać się i wiedzą, i umiejętnością samodzielnego myślenia oraz oryginalnością sądów.

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Dialog literatury z filozofią – tematy, zagadnienia, konkluzje… Odwołaj się do wybranych przykładów z literatury dawnej lub współczesnej.
  • Rozmowy literatów i filozofów w literaturze dawnej lub współczesnej.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

  • Wyjaśnienie pojęć: dialog, literatura dawna.
  • Charakterystyka systemów filozoficznych i postaci filozofów ważnych dla realizacji tematu.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Głosy antycznych myślicieli we fraszkach i pieśniach Jana Kochanowskiego; platońska wizja duszy we fraszce Jana Kochanowskiego Do snu; stoicka cnota fundamentem życia (utwory Jana Kochanowskiego i Daniela Naborowskiego).
  • Na rozstajnych drogach rozkoszy i cnoty (utwory Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego).
  • Między krytyką a pochwałą filozoficznego modelu życia (wiersze Ignacego Krasickiego).
  • Sceptyczne rozmyślania Michała Montaigne’a.
  • Ocena filozofii dokonana przez Woltera.

Wnioski

Refleksja końcowa nad sytuacją dialogu twórców literatury z filozofami, nad jego formami i rodzajami.

 

Strategie wstępu

Zacznij od zdefiniowania podstawowych pojęć.

  • Dialog – podstawowa forma komunikacji – ma w słownikach różne definicje. Dla wybranego tematu ważna jest ta, która sięga do źródeł tego rodzaju komunikacji. Dialog w piśmiennictwie zaistniał za sprawą filozofa – Platona. W znaczeniu, które mu nadał grecki myśliciel, jest dyskusją dwóch lub większej liczby osób. Celem tej rozmowy staje się odnalezienie prawdy o najważniejszych sprawach dotyczących ludzkiego życia. W twórczości Platona takie dialogi prowadził wielki mędrzec – Sokrates.
  • Przez literaturę dawną, która posłuży do zaprezentowania tematu, trzeba rozumieć twórczość literacką rozwijającą się od średniowiecza aż po wiek XVIII. Przykładów dostarczą utwory renesansowe, barokowe i oświeceniowe.

Następnie omów zakres myśli filozoficznej, który posłuży za materiał prezentacji.

  • Filozofia platońska. Jej twórcą był, żyjący w V w. p.n.e., Platon. Przekazuje ona wiarę w nieśmiertelność duszy, która to nieśmiertelność kiedyś istniała w boskim świecie idei. Za popełnione grzechy dusza została strącona do miejsca jej pokuty – więzienia ciała.
  • Filozofia stoicka. Jej pomysłodawca to Zenon z Kition, żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e. Stoicy tworzyli głównie szkołę etyczną, przekazującą przekonanie, iż najwyższym dobrem jest doskonałość moralna nazywana cnotą. Niezłomny mędrzec, idealny wzór tej szkoły, zyskiwał cnotę dzięki rozwijaniu w sobie rozumu i całkowitemu pozbywaniu się uczuć oraz uniezależnianiu się od wszelkich rzeczy świata zewnętrznego, tak zwanych darów losu czy fortuny.
  • Filozofia epikurejska. Jej twórcą był, żyjący na przełomie wieków IV i III p.n.e., Epikur. Epikurejczycy, inaczej niż stoicy, utrzymywali, że najwyższym dobrem jest dla człowieka nie cnota, ale z umiarem zażywana rozkosz – zmysłowa i duchowa.
  • Filozofia sceptyczna. Jej twórca to, żyjący na przełomie wieków IV i III p.n.e., Pirron. Filozofowie tej szkoły utrzymywali, że poznanie prawdy jest niemożliwe. Niczego więc nie wolno twierdzić z pewnością. Trzeba poszukiwać, rozpatrywać, pytać. Nie twierdzić, ale mieć wątpliwości – to postawa typowego sceptyka, którym w nowożytności był Michał Montaigne (1533-1592).
  • Filozofia Gottfrieda Leibniza (1646-1716). Wnosiła przekonanie, że Bóg, stwarzając rzeczywistość, miał do wyboru wiele różnych jej wersji. Nasz układ kosmiczny miał wybrać jako najlepszy z możliwych.

 

Strategie rozwinięcia

Przedstaw tematy filozoficzne szczególnie istotne dla twórców literatury dawnej.

  • Cnota stoicka to dobro, które wywodzi się z rozumnej duszy człowieka. Ta dusza, jak wcześniej uczył Platon, zamknięta jest w więzieniu ciała. Może się od tych oków uwolnić na dwa sposoby:
    • pierwszym z nich jest śmierć, która radykalnie zrywa więzy ciała;
    • drugim – sen, który pozwala duszy przynajmniej na kilka chwil przeniknąć do boskiej krainy.

Tę platońską naukę wyznaje Jan Kochanowski we fraszce Do snu (Księgi wtóre), gdzie dusza uwolniona od ciała może sobie w zaświatach „pobujać mało”.
Światopoglądowy kryzys przeżywa Kochanowski w Trenach. Odchodzi tam od wyznawanej wcześniej filozofii stoickiej, która zabraniała niezłomnemu człowiekowi przeżywania uczuć. Zaczyna, powołując się na łzy filozofa Heraklita (Tren I), bronić ludzkiego prawa do wzruszeń, przede wszystkim do wyrażania smutku i rozpaczy po śmierci dziecka. Zwątpienie w prawdy przekazywane przez myślicieli starożytnych sięga zenitu w Trenie X. Dyskusja z filozofami jest tu znaczona wieloma pytaniami, na które znikąd nie ma odpowiedzi.

Człowiek jest wędrowcem – to stały motyw alegorycznych przedstawień literackich i malarskich. Starożytni filozofowie twierdzili, że człowiek wędrowiec musi wybierać między dwoma wartościami etycznymi: cnotą i rozkoszą.

Moralna droga cnoty jest trudna – utrzymywali stoicy – ale zarazem pewna i wiodąca do szczęścia. Niezłomny mędrzec zdecydowanie ją wybiera, nie bojąc się przeszkód i niepowodzeń. Jakże jednak człowiek może wkroczyć na ścieżki pewne, skoro jest nieustannie napastowany przez szatańskie pokusy zmysłowe, skoro jest bytem „wątłym, niebacznym, rozdwojonym w sobie” – w Sonecie IV pyta filozofów Mikołaj Sęp-Szarzyński. On także, podobnie jak Kochanowski w Trenach, znajdzie odpowiedź nie w myśli filozoficznej, ale w systemie religijnym. To nie stoicka cnota przynosi stałość i bezpieczeństwo. Ostoją jest jedynie Bóg. „Królu powszechny (…)/ Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!” – zakończy swój sonet.

Pełne sceptycznego niepokoju są rozważania zawarte w Próbach Michała Montaigne’a. W świecie nie ma pewnych twierdzeń, są tylko opinie, mniemania, luźne wypowiedzi. Nie można w sposób niewzruszony stwierdzić, co jest cnotą, a co występkiem. Nie można więc także człowiekowi w jego wędrówce wskazać jednej, pewnej drogi do szczęścia. Poczucie dobrego i złego zależy bowiem nie od pewnych sądów, ale od niepewnych przypuszczeń ludzi danego czasu.

Możesz także dokonać przeglądu tekstów pisarzy literatury dawnej wykorzys­tujących motywy ­filozoficzne.

  • Jan Kochanowski to jeden z pierwszych pisarzy, którzy wyraźnie i świadomie dyskutują z prawdami głoszonymi przez filozofów. Jako autor Fraszek i Pieśni staje się piewcą starożytnych systemów filozoficznych, aprobuje głoszone przez nie prawdy: platońskie, epikurejskie i stoickie. Głosi pochwałę epikurejskich rozkoszy życia: jego poetyckie utwory opisują „pieśni, tańce i biesiady” (fraszka Na swoje księgi, Księgi pierwsze). Jednocześnie w Pieśniach wywyższa stoicką cnotę, czyli moralne zalety charakteru człowieka. Cnotę, której nic w człowieku nie może złamać i która, nie oglądając się na ludzkie gratyfikacje, „sama […] nagrodą i płacą jest sobie” (Pieśń XII, Księgi wtóre).
  • Można tu także przypomnieć wiersz Daniela Naborowskiego Cnota grunt wszystkiemu, w którym ­czytamy:
    Sama cnota i sława, która z cnoty płynie,
    Nade wszytko ta wiecznie trwa i wiecznie słynie.
    Tą kto żyje, ma dosyć, choć nie ma niczego,
    A bez tej kto umiera, już nic ze wszytkiego.
  • Między krytyką a pochwałą starożytnego sytemu filozoficznego znajdzie się twórczość Ignacego Krasickiego. W swoich wierszach chwali poeta:
    • stoicki spokój (Do sąsiada, Osobność),
    • umiarkowanie (Mierność),
    • rozumne opanowanie lęków i innych namiętnoś­ci (Szczęśliwość).
    • A jednocześnie wyśmiewa stoicki ideał mędrca (Prostacy)
    • i nawołuje do epikurejskiej swobody i wesołości (Pochwała wesołości).
  • Dyskusję ze sformułowaną przez Leibniza teorią świata najlepszego z możliwych podejmuje Wolter w powiastce filozoficznej Kandyd, czyli Optymizm. Główny bohater i jego mistrz Pangloss są zwolennikami filozoficznego optymizmu. Przykre doświadczenia życiowe wykazują jednak niedorzeczność teorii o świecie najlepszym z możliwych. Teoria Leibniza spotyka się nie z racjonalnym dyskursem, ale z ironicznym wyśmianiem tego pomysłu.

 

Strategia zakończenia

Dialog między twórcami literatury a filozofami, dialog, którego celem jest poszukiwanie prawdy o świecie i ludziach, odbywał się w szczególnych warunkach – bez możliwości odpowiedzi ze strony nieżyjących już myślicieli. Kształtuje się ów specyficzny dyskurs na rozmaite sposoby – jest to aprobowanie prawd filozoficznych, jest to pełna pytań i wątpliwości, zawieszeń głosu rozmowa; jest to złośliwa ironia podważająca prawomocność wygłoszonych tez, jest to również zdecydowana krytyka i negacja.

 

Dyskusja na lekcji

Jakie znasz inne definicje pojęcia „dialog”? Uzasadnij wybór definicji przedstawionej w Twoim wywodzie.

Proponowana odpowiedź
Dialog to podstawowa forma komunikacji, rozmowa, wymiana wypowiedzi co najmniej dwóch osób. Występuje w codziennej praktyce językowej, ale ma zastosowanie także w literaturze, wyraziste zwłaszcza w dramacie. Ponieważ temat nawiązuje do tradycji filozoficznej, najbardziej pomocne wydawało mi się rozumienie pojęcia „dialog” wywodzące się z pism Platona.

Czy pytania i wątpliwości, jakie zgłaszali pod adresem filozofów dawni pisarze, są aktualne także dzisiaj? Przedstaw swój sąd.

Proponowana odpowiedź
Dialog twórców literatury z filozofami pozostaje aktualny. Przekonuje o tym choćby to, że, podobnie jak Kochanowski, nadal z jednej strony tęsknimy za stoickim ideałem człowieka niezłomnego, a zarazem, w chwilach wielkich nieszczęść, ideał ten wydaje nam się ­nieludzki.

Potrzebna bibliografia

  • Jan Kochanowski, Fraszki, Pieś­ni, Treny
  • Mikołaj Sęp-Szarzyński, Rytmy abo wiersze polskie
  • Daniel Naborowski, Cnota grunt wszystkiemu
  • Ignacy Krasicki, wiersze Do sąsiada, Osobność, Prostak, Szczęśliwość, Mierność,
  • Pochwała wesołości
  • Michał Montaigne, Próby
  • Wolter, Kandyd, czyli Optymizm