W jaki sposób kreowany jest świat w epice? Omów wybrane przykłady.

Komentarz

Zadanie zawarte w temacie pozornie nie wydaje się trudne. Wymaga od Ciebie jednak zapoznania się z fragmentami dzieł z dziedziny teorii literatury. Jeżeli nie przepadałeś za tzw. analizą wiersza, wybierz inny temat.

Pracując nad tym zagadnieniem, prawdopodobnie poznasz kilka nowych, nieznanych dotąd terminów literackich, którymi będziesz musiał się sprawnie (i w porę) posłużyć. Osoba, która je wybierze, z miejsca sprawi na komisji wrażenie solidnej, kompetentnej, obdarzonej „temperamentem badawczym”. Poza tym masz niepowtarzalną być może okazję zanurzyć się w tym, z czym na co dzień obcują badacze literatury .

Inne możliwe sformułowania tematu

Różne kreacje narratora i sposoby ukształtowania narracji w epice – analiza wybranych utworów.
Zanalizuj zjawisko narracji auktorialnej i personalnej. Odwołaj się do wybranych przykładów.
Kim może być narrator w dziele literackim? Odwołując się do wybranych przykładów, wskaż cechy narratorów różnego typu.

Jeszcze inne sposoby sformułowania tematu

Różne sposoby ukazywania świata przedstawionego w epice.
Jak zmieniał się kształt powieści dzięki zastosowaniu odpowiednich form narracji?

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Jak zmieniała się powieść poprzez zastosowanie rozmaitych form i technik narracji; typy narracji.

Kolejność prezentowanych argumentów:

Narrator a autor dzieła.
Sposoby ujawniania się narratora w tekście.
Zmiany sposobów narracji (XIX-XX wiek).
Techniki narracji.
Typy narratora.
Powieść homofoniczna i polifoniczna. Rola Dostojewskiego.

Wnioski
Zmiana roli narratora w XX wieku, ograniczenie jego kompetencji.

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Możesz zacząć przekornie i prowokacyjnie – podkreśl, jak ważna jest praca (tak!) czytelnika. To on współtworzy sens dzieła, on go deszyfruje. Ze skąpych czasem informacji musi odtworzyć wiele informacji. Możesz posłużyć się przykładem, który podaje Umberto Eco. Jest bardzo prosty i łatwo go zapamiętać. Możesz także wymyślić własny.

Janek wszedł do pokoju. „Jednak wróciłeś!” – wykrzyknęła rozpromieniona Maria.
Czytelnik musi zaktualizować sens tego zdania – jak to ujmuje Eco – „przez złożoną sekwencję działań”. Może więc „wydedukować”, że Janek i Maria to bliskie sobie osoby, łączy je jakaś więź. Maria jest zaskoczona powrotem Janka, ale także uradowana. Spodziewała się, że wróci później czy może w ogóle nie brała pod uwagę, że jeszcze go kiedykolwiek zobaczy? Czy mieszkali razem?
Tekst jest pełen białych plam, luk, które należy wypełnić. Widzimy więc, że nawet bardzo sprawny narrator nie uchroni nas od wysiłku przy rozszyfrowywaniu tekstu.

Możliwość 2.

Mamy dwa podstawowe modele tekstu narracyjnego. Pierwszy z nich to narracja naturalna – odnosi się ona do wydarzeń przedstawianych jako rzeczywiste – to np. wiadomości w gazetach. Drugi to narracja sztuczna – ta interesuje Cię znacznie bardziej. Jest o wiele bardziej skomplikowana – autor nie zobowiązuje się wcale do mówienia prawdy (jak dziennikarz) ani do udowadniania własnych twierdzeń. Narracje, które spotykamy np. w powieściach, nowelach i opowiadaniach, są bardzo złożone. Obcując z dziełami literackimi, skupiamy się na śledzeniu losów bohaterów, zawiłościach psychologicznych, efektownych sformułowaniach, filozofii, etyce itd. – stosunkowo mało uwagi poświęcając narracji, która po prostu JEST.

Strategie rozwinięcia

Zwróć koniecznie uwagę na to, jak ważną kategorią w teorii literatury jest narrator.

Uuczenie mówimy, że jest on „centralną kategorią epiki”. Jest ukrytym reżyserem prezentowanych wydarzeń, których kształt zależy od zakresu jego wiedzy, stosunku do opisywanej rzeczywistości. Koniecznie podkreśl, że narrator i realny autor (czyli ten, którego nazwisko widnieje na okładce) to nie to samo.

Zdarzają się jednak karygodne i niewybaczalne błędy – jak choćby utożsamienie Tadeusza Borowskiego z narratorem jego opowiadań, cynicznym spryciarzem Tadkiem. Doprowadziło to do potępienia poety i powszechnego oburzenia.

Narrator nie zawsze jest przezroczysty – na rozmaite sposoby ujawnia swoją obecność – ocenia postępowanie bohaterów, zwraca się bezpośrednio do czytelników, np. apelując do ich sumienia czy wrażliwości.

Z taką sytuacją mamy do czynienia choćby w dwóch utworach Henryka Sienkiewicza – Janku Muzykancie i Szkicach węglem. Na pewno pamiętasz fragment, gdy narrator cieszy się, że choć po śmierci dusza dziecka szła jasną, prostą drogą do Boga, bo przecież droga jego ziemskiego życia była trudna i ciernista; kończy te krótkie rozważania słowami Pokój ci, Janku!
Jeszcze wyraźniejszy jest ten zwrot do czytelników w Szkicach węglem. Pisząc o podłym i niskim postępku Zołzikiewicza, który pragnie wykorzystać strach Rzepy przed służbą wojskową do tego, by zaspokoić swój apetyt na jego ponętną żonę, wtrąca: A teraz powiem wam coś na ucho, czytelnicy: Rzepy nie byliby wzięli do wojska. Taka ugoda, jaką spisano w karczmie, nie była wystarczająca. Ale widzicie, chłopi się na takich rzeczach nie znają (…).

Tak samo wyraźny jest apel, który kieruje narrator wykreowany przez Bolesława Prusa do czytelników Antka: jeśli ktoś z nich spotka dziecko czy młodego człowieka podobnego do Antka, niech poda mu pomocną dłoń.

W Annie Kareninie Lwa Tołstoja narrator wyraża ocenę postawy kobiety – dość surową zresztą – uważa ją za zhańbioną.

Ci narratorzy wiedzą nie tylko to, co się dzieje z bohaterem, co oni mówią, ale także co czują, o czym marzą, jakie mają plany na przyszłość… Dysponują pełną wiedzą na ich temat i na temat innych składników przedstawianego świata. Tego typu narratorzy są wszechwiedzącymi autorytetami moralnymi. Tak było w XIX w. Ograniczenie kompetencji narratora przyniesie dopiero XX w.

Przyczyn łatwo możemy się domyślać: bolesne doświadczenia II wojny, odkrycia psychologiczne i naukowe (np. znaczenie nieświadomości badane przez Zygmunta Freuda, teoria względności Alberta Einsteina), uznanie przewagi intuicji nad niedoskonałym rozumem. W XX w. narrator rezygnuje ze swoich olbrzymich uprawnień na rzecz bohaterów.

W prozie XIX w. – zwłaszcza powieści tendencyjnej – język narratora dominował nad językiem postaci. Ich słowa były przytaczane, lecz słowa i sposób postrzegania świata przez bohaterów nie były aż tak ważne. Decydujący głos miał narrator. Z biegiem czasu do mowy narratora coraz silniej przenikają słowa postaci (mowa pozornie zależna). Bywa też, że narrator oddaje im głos (technika punktów widzenia).

Czas teraz na przyjrzenie się najważniejszym technikom narracji.

Mowa niezależna to przytaczanie cudzych słów w formie niezmienionej – cytowanie ich.

Mowa zależna to także przytoczenie cudzych słów w formie niezmienionej, ale zdanie przytoczone jest zawsze podrzędne wobec wprowadzającego: ktoś coś powiedział, rzekł, stwierdził itd. Wady tej metody łatwo odkryć – ma ona suchy, sprawozdawczy, informacyjny i dość monotonny charakter.

Mowa pozornie zależna to coś pośredniego między mową zależną a niezależną – narrator nie posługuje się I os. ani formą zdania podrzędnego, gdy prezentuje sposób myślenia i właściwości języka bohaterów. Możesz to pokazać na przykładzie dobrze Ci znanego Miłosierdzia gminy Marii Konopnickiej, prezentując rozmyślania jednej z uczestniczek licytacji:
Od czasu, jak syn się ożenił, na Imię Boskie, nie ma się kim w domu pchnąć. Jest przy tym miłosiernego serca i chętnie by biedotę jaką wzięła, żeby tylko posługę z tego niezgorszą mieć można. No, i żeby dopłata nie za bardzo marną była.
Mowa pozornie zależna pozwoliła na „zamaskowanie” narratora, wyeliminowanie jego bezpośrednich komentarzy.

Technika punktów widzenia – wydarzenia prezentowane są z punktu widzenia różnych bohaterów, a narrator nie osądza i nie wskazuje, który z nich ma rację – czytelnik sam osądza ich moralność i wiarygodność relacji. Twórca tej metody to Henry James. Ty zaś – jeśli nie znasz żadnego z jego dzieł, możesz skupić się na dobrze Ci znanym Lordzie Jimie Josepha Conrada. Na ten sam wypadek – ucieczkę Jima z tonącego statku – w różny sposób patrzą: Marlow, obecni na sali sądowej świadkowie procesu, jego koledzy, w końcu sam bohater.

Często wykorzystywany jest także monolog – najstarszy jego typ to monolog pisany (przyjmuje formę dziennika lub pamiętnika prowadzonego przez bohatera).

Ważniejsze i ciekawsze zjawiska to monolog wewnętrzny i monolog wypowiedziany.

Pierwszy z nich zrobił olbrzymią karierę – to swobodny przepływ myśli – w pierwotnym stadium ich powstawania, gdy nie są one jeszcze „uładzone” i ukształtowane zgodnie z zasadami stylistyki i składni. To bardzo intymna wypowiedź bohatera – bez słuchaczy. Dochodzą wtedy do głosu kompleksy i wiry podświadomości. To doskonała metoda wiwisekcji.

Monolog wypowiedziany to wypowiedź powstająca na gorąco, skierowana do konkretnego słuchacza – ze względu na to może być chaotyczna i pełna dygresji.
Henryk Markiewicz (powołujesz się na autorytet) wyróżnia cztery podstawowe typy narracji (ze względu na stosunek narratora do świata przedstawionego):

narrator autorski – nie należy do świata przedstawionego i nieskonkretyzowany (to po prostu jakiś opowiadacz);
narrator jako fikcyjny podmiot autorski – nie należy do świata przedstawionego i należy wykluczyć jego tożsamość z autorem – może stylizować się np. na starożytnego mędrca, jak Bolesław Prus w Legendach dawnego Egiptu;
postać fikcyjna należąca do świata przedstawionego;
narrator pozornie należący do świata przedstawionego, ale posiadający wszechwiedzę narratora autorskiego.

Inny podział (bardziej klasyczny)

narrator auktorialny – wszechwiedzący, narracja w III os., stosowana m.in. przez Honoriusza Balzaca, Lwa Tołstoja,
narrator personalny – narracja w I lub w III os., subiektywizm (np. Marcel Proust),
narrator neutralny – anonimowy, bierny rejestrator wypadków, działający na zasadzie oka kamery – ten typ narracji upodobał sobie nouveau roman.

Realistyczną powieść XIX w. Michaił Bachtin nazwał powieścią homofoniczną (jednogłosową). Głos narratora i jego autorytet dominowały nad głosami bohaterów. Dialogi i monologi bohaterów podporządkowane były wizji autora, który nie pozwalał postaciom „żyć własnym życiem”. Za wielkiego nowatora, który zapoczątkował prawdziwą rewolucję, badacz uważa Fiodora Dostojewskiego. Jego powieści nazywa polifonicznymi (wielogłosowymi) – dopuszczającymi do głosu rozmaite racje, światopoglądy, filozofie – powstrzymującymi się przy tym od wskazywania jedynej właściwej drogi. Narrator przestaje dominować – słowo bohatera, jak ujmuje to Bachtin, rozlega się obok słowa autorskiego.

U Dostojewskiego mamy do czynienia ze słowem zdialogizowanym – czyli uwikłanym w rozmaite relacje z innymi głosami. Nawet w wypowiedziach monologowych uderza nas dialogizacja wewnętrzna. Rodion Raskolnikow, bohater Zbrodni i kary, nie myśli o zjawiskach, lecz z nimi rozmawia! Często sam do siebie zwraca się per „ty”, jak do drugiej osoby, partnera w dialogu. Mowa wewnętrzna Raskolnikowa nasycona jest cudzymi słowami, które niedawno przeczytał lub usłyszał. Te wszystkie głosy w głowie bohatera nawiązują ze sobą kontakt – swoisty kontakt niemożliwy w realnym dialogu.

A co ty teraz robisz? Siedzisz im na karku. Skąd one biorą pieniądze? Pod zastaw sturublowej emerytury, pod zastaw znajomości z panami Swidrygajłowymi! A w jaki sposób ty je obronisz od Swidrygajłowów (…) Zeusie rozporządzający się ich losem? Za dziesięć lat, powiadasz? Ależ za dziesięć lat matka zdąży już oślepnąć od chusteczek, jeżeli nie od łez; zmarnieje z niedojadania (…).
Tak oto dręczył siebie i jątrzył tymi pytaniami, nawet z pewną lubością.

Strategie zakończenia

Możliwość 1.

W powieści XIX-wiecznej narrator był autorytetem, któremu należało bezwzględnie zaufać. Jego relacja była obiektywna w tym sensie, że nie zawierała wstawek lirycznych. Słowa bohaterów zyskiwały wagę dopiero wtedy, gdy narrator potwierdzał je swym autorytetem.

Klasyczny przykład – trochę śmieszny – pochodzi z powieści pt. Cham Elizy Orzeszkowej. Kobiety rozmawiają tam o urodzie młodego sąsiada, Daniłki. Za chwilę narrator „potwierdza” ten fakt: chłopiec istotnie był ładnym.

Narrator pełnił rolę podobną do roli chóru w tragedii greckiej. Powieść behawiorystyczna ograniczyła rolę narratora na rzecz dialogu. Ciągłość narracji jest ograniczana na rzecz ciągłości dialogu, który okazał się bardziej ekspansywny.

Wymień nowatorów formy powieściowej. Są to: Gustaw Flaubert, Fiodor Dostojewski, Henry James.

Możliwość 2.

Sytuacja powieści upodobniła się do sytuacji poezji – powieść stała się przede wszystkim kwestią języka.

Komentarze autora straciły swoją moc – nie odbieramy ich jako obowiązujących. Jego poglądy możemy przyjąć lub odrzucić, podczas gdy powieść XIX-wiecznej nie dawała nam takiej możliwości; narrator wypowiadał się w imieniu swoim i wszystkich odbiorców, o ile nie całego społeczeństwa.

Pytania do dyskusji

Jak wybór I lub III os. narracji wpływa na prezentowanie obrazu świata przez narratora?

Proponowana odpowiedź
Trzecioosobowa forma narracji sprawia, że narrator wydaje się kimś spoza świata przedstawionego. Wybór pierwszej osoby sprawia, że narratora odbieramy jako konkretną osobę, obracającą się w danym środowisku, hołdującą danym wartościom itd. Musimy liczyć się z możliwością, że jest omylny i subiektywny. Jego wypowiedzi należy przyjmować ostrożnie. Taka forma narracji wykorzystywana jest w dziełach, w których więcej miejsca zajmuje analiza psychologiczna postaci i rozważania moralne i filozoficzne, przy mniejszym nacisku położonym na atrakcyjną, pełną zdarzeń fabułę. Przykłady to narracja w Dżumie Alberta Camusa i Cierpieniach młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego.

Jakie widzisz różnice w sposobach kształtowania rzeczywistości między liryką a epiką?

Proponowana odpowiedź
W liryce najczęściej na plan pierwszy wysuwa się podmiot mówiący (liryczny), jest ośrodkiem wypowiedzi, organizuje utwór, ma prawo deformować świat, przedstawiać go wedle własnego uznania. Można powiedzieć, że liryka przepełniona jest subiektywizmem. Dominuje w niej czas teraźniejszy i, jak na pewno zauważyłeś, niezmiernie ważne są: kreacja językowa, brzmienie, słowo, rytm, znaczenia itd.
W epice zaś (tradycyjnej) ważne są postacie i zdarzenia. Świat, który prezentuje narrator, jest pozornie obiektywny.

Pojęcia do zapamiętania

czytelnik modelowy, wirtualny – odbiorca dzieła, do którego narrator kieruje swoją wypowiedź i który zostaje przez tę wypowiedź „zaprogramowany”;

narrator konkretny – staje przed czytelnikiem jako skonkretyzowana postać literacka (np. Tadek, więzień w obozie koncentracyjnym), świadek lub uczestnik wydarzeń (np. doktor Bernard Rieux, walczący z epidemią dżumy w Oranie);

narrator abstrakcyjny – całkowicie ukryty za światem przedstawionym (czyli za rzeczywistością, którą opisuje), „anonimowy” – nieważne dla nas jest, kto i jak mówi, ważne jest, CO mówi;

Powieść autotematyczna – warstwa wypowiedzi odautorskich dotyczących sposobów i celów pisania dzieła jest tam silnie wyeksponowana. Pisarze odsłaniają przed nami techniki swego warsztatu. Autor jest jedną z osób działających, świadkiem wydarzeń i zarazem ich twórcą. Przykładami takich powieści są Fałszerze Andre Gide’a, Pałuba Karola Irzykowskiego i Miazga Jerzego Andrzejewskiego.

Nouveau roman – nowa powieść. Tą nazwa określa się typ powieści wykreowany we Francji w latach 50. i 60. XX wieku.

Bibliografia podmiotu

Tadeusz Borowski, opowiadania
Joseph Conrad, Lord Jim
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
James Joyce, Ulisses
Maria Konopnicka, Miłosierdzie gminy
Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant
Henryk Sienkiewicz, Szkice węglem