Folklor jako inspiracja pisarzy w różnych epokach. Omów na wybranych przykładach.
Strategie wstępu
Co to jest folklor?
To całokształt kultury określonego kręgu społecznego, przede wszystkim chłopstwa, różniący się w sposób zasadniczy od kultury reprezentowanej przez wykształcone warstwy społeczne (definicja ze Słownika terminów literackich).
Strategia rozwinięcia
Folklor w literaturze staropolskiej – Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o sobótce. Ponieważ nie znamy utworów ludowych z epoki renesansu, trudno nam określić, na ile pieśni Panien wzorowane są na poezji ludowej. Jednak niezależnie od tego sam fakt sięgnięcia do obrzędu ludowego (puszczanie wianków w wigilię św. Jana) i uczynienie zeń głównego tematu całego cyklu świadczy o nowatorstwie autora i jego przekonaniu, że i folklor ma do zaproponowania coś wartościowego.
Romantyzm: zwrot ku ludowości – jedno z haseł wywoławczych epoki.
- Poeci i utwory:
- Johann Wolfgang Goethe Król olszyn,
- Adam Mickiewicz, Ballady i romanse (np. Romantyczność, Świteź, Lilie), II część Dziadów.
- Funkcja ludowości: miała sankcjonować istnienie świata pozamaterialnego (zjawy, duchy) oraz uprawomocniać ludowe przekonanie, że za zbrodnię zawsze ponosi się karę – jeśli nie na tym świecie, to po śmierci.
Pozytywizm
Maria Konopnicka Na fujarce, Z łąk i pól; nawet poważne problemy narodowe (A kiedyż my doczekamy…) i społeczne (Wolny najmita) wyrażała w śpiewnej prostej formie ludowej piosenki.
Młoda Polska – programowa chłopomania i apoteoza folkloru – zwłaszcza góralszczyzny.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer – cykl wierszy o Janosiku (O Janosikowym turnieju, Ballada o Janosiku i Szalamonównie Jadwidze, Jak Janosik tańczył z cesarzową), Marsz zbójecki (tak bliski folklorowi, że już współcześni utożsamiali go z pieśnią ludową), cykl opowiadań Na skalnym Podhalu – znużonego inteligenta fascynuje tężyzna fizyczna, witalność, prostota obyczaju.
- Stanisław Wyspiański, Wesele – barwność obyczaju, ale i niezrozumienie między inteligencją a wsią.
- Jan Kasprowicz – chłopski los widziany z innej perspektywy. Dojmująca nędza.
- Władysław Stanisław Reymont, Chłopi – bogaty i barwny opis wiejskiego obyczaju, naturalistyczny – wiejskiej mentalności (rządzi ten, kto jest najbogatszy i najsilniejszy, mieszkańcy wsi muszą podporządkować się prawom gromady). Pisarz mocno stylizował dialogi i część partii odautorskich na gwarę (z wykluczeniem mazurzenia), nie wprowadził jednak do powieści języka konkretnego regionu, to tylko stylizacja!
Współczesność – Edward Redliński, Konopielka – konflikt pomiędzy tradycyjną kulturą ludową a nieuchronnym nadejściem cywilizacji. Chłopska zaciętość i zawziętość w walce z nowym. Narracja – autentyczna gwara z okolic Białegostoku.
Strategia zakończenia
- Folklor w literaturze nie jest tylko pustym ozdobnikiem. Pozwala wkroczyć w rejony niedostępne dla kultury wysokiej (romantyczna fantastyka) i wyrazić niedostępne jej prawdy moralne.
- Twórcy odwołują się do niego w momentach wyczerpania potencjału tradycyjnej kultury (np. młodopolska dekadencja).
- Przy okazji tematyki ludowej odsłaniają się konflikty społeczne (Wesele, Konopielka).
Pytania do dyskusji
Z jakim jeszcze folklorem – oprócz chłopskiego – spotkałeś się w utworach literackich?
Proponowana odpowiedź
Znam książki Stanisława Grzesiuka, które oddają folklor starej Warszawy (np. Boso, ale w ostrogach). Utwór ten przeniesiono również na deski warszawskiego Teatru Syrena.
Przedwojenną warszawską specyfikę utrwalił też w swych felietonach Wiech.
Swoisty folklor praskich bazarów i przedmieść spotykamy też w twórczości Mirona Białoszewskiego, a obraz podwarszawskich miejscowości współczesnych targowisk, niewolnych od sprzedawców różnych nacji, zwłaszcza Rosjan – dał w swych książkach Marek Nowakowski.
Do swoistego folkloru Warszawy należą też kapele podwórkowe, do dziś spotykane na ulicach stolicy (choćby na Chmielnej), amatorzy tej twórczości mogą jej też posłuchać na wydawanych od dawna płytach i kasetach. Podobny folklor wytworzył też przedwojenny Lwów (utwory lwowskich kapel również są na płytach).
Być może, można też mówić o swoistym folklorze tworzonym przez Polonię amerykańską.
Wymień najważniejsze – Twoim zdaniem – cechy stylu wypowiedzi narratora „Konopielki”.
Proponowana odpowiedź
Te cechy to: obrazowość, dosadność (nie stroni od wulgaryzmów!). Przenośnie i porównania zaczerpnięte ze świata przyrody, humor (czasem dosadny).
Czy według Ciebie wiejski folklor ma szansę przetrwania?
Proponowana odpowiedź
Obawiam się, że kultura ludowa w tradycyjnym kształcie już nie jest żywa. Przetrwała tylko w skansenach i repertuarze folklorystycznych zespołów, które przypominają ją przy różnych okazjach.
Pewną szansą dla ludowości jest moda na muzykę etniczną (np. zespół Golec uOrkiestra), ale nie obroni ona folkloru jako całości, zwłaszcza że wielu twórców muzyki bliższej korzeniom zarzuca tego typu zespołom komercję i uproszczenia.
Próbą dowartościowania folkloru są poświęcone mu wydawnictwa płytowe, programy radiowe (np. w II Programie Polskiego Radia) i telewizyjne (np. zdjęte już z anteny TVP Swojskie klimaty), a także stworzenie odrębnej kategorii dla muzyki korzeni we współzawodnictwie o prestiżową nagrodę Fryderyka. Organizowane są też liczne międzynarodowe festiwale folklorystyczne i imprezy regionalne.
Kultura regionalna mimo wszystko jednak wymiera i miesza się z wpływami obcymi, tworząc dziwny konglomerat (to zjawisko pokazuje np. Juliusz Machulski w filmie Girl Guide). Wydaje mi się, że obok kultury warstw wykształconych zawsze musi istnieć jakaś jej niższa odmiana, więc z czasem na pewno wykrystalizuje się nowa forma folkloru. Obawiam się jednak, że nie będzie to sztuka czerpiąca z naszych korzeni, lecz nowoczesny kicz w rodzaju disco polo.
Bibliografia
• Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o sobótce
• Adam Mickiewicz, Ballady i romanse
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Na skalnym Podhalu, Marsz zbójnicki
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
• Edward Redliński, Konopielka