Porównaj obrazy Gdańska i jego okolic ukazane w literaturze współczesnej.

Porównaj obrazy Gdańska i jego okolic ukazane w literaturze współczesnej.

«Tłusty, więc dobry» Te Szekspira
Słowa do siebie Gdańsk wziąć może.
(…) A Gdańsk tak piękny! – i tak cichy!
Gdy słuch wytężę, zmrokiem słyszę,
Jak dzwonią pieśni i kielichy,
I pocałunki… Za tę ciszę
W której się żywiej i gorącej
Czuje, ja kocham Gdańsk najwięcej.
(Wiktor Gomulicki, Pieśń o Gdańsku)

O dniach potęgi zadumany,
Co z murów twoich jeszcze tchnie,
Bądź pozdrowiony, z snów mi znany,
Mocarnej Hanzy stary lwie!
W gołębi morskich pióropuszu,
W szacie, co zblakłym złotem lśni,
Koronnych grodów patrycjuszu,
Królewski Gdańsku, witaj mi!
(Artur Oppman, Pozdrowienie Gdańska)

Strategie wstępu

Gdańsk – miasto w szczególny sposób kształtowane przez historię. Osiek – osiedle słowiańskie za czasów krzyżackich i Zamczysko – teren najpierw grodu książąt pomorskich, później zamku krzyżackiego. Znane jest z morskiego handlu zbożem i drzewem. Słynne ze wspaniałych budowli i dzieł sztuki (Wielki Młyn z XVI w., Złota Brama z XVI w., Dwór Artusa XV/XVI w., Złota Kamienica XVI w., fontanna Neptuna XVII – XVIII w. i inne). W latach 1920 – 1939 na mocy traktatu wersalskiego Wolne Miasto Gdańsk. W XIX i XX wieku silny ośrodek polskości. Słynna stała się bohaterska obrona Westerplatte i Poczty Polskiej w 1939 r. W okresie okupacji hitlerowcy dokonali masowych zbrodni, głównie na inteligencji i działaczach polskich organizacji. Egzekucje miały miejsce koło Piaśnicy Wielkiej.

• W mogiłach na cmentarzu na Zaspie spoczywa około 14 tys. ofiar.

• W Gdańsku znajdował się silny ośrodek ruchu oporu (m.in. Gryf Pomorski).

• 1945 roku miały miejsce ciężkie walki, a Gdańsk zamieniono w twierdzę. Został on zniszczony w 55 procentach, a po wojnie odbudowany.

• Gdańsk i jego okolice jako temat literacki z dużą tradycją – Deotyma (Jadwiga Łuszczewska), Panienka z okienka; Goebel, Jantarowy sztylet; Bogdanowicz, Legendy mariackie; Żeromski, Wiatr od morza, Międzymorze; Nałkowska, Medaliony; Gałczyński, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte.

• Dramatyczna historia ostatnich lat Gdańska i jego okolic (odzyskanie przez Polskę niepodległości, strajki w stoczni, wydarzenia grudniowe, okres Solidarności) jako inspiracja wielu ważnych tekstów kultury – liczne utwory literackie np.: Żeromskiego, Gałczyńskiego, filmy – Andrzeja Wajdy Człowiek z marmuru, Człowiek z żelaza, piosenki strajkowe (Sierpień 80) – Macieja Pietrzyka Gdański „Starzyk”, Ballada o Janku z Gdyni, Dialog, czyli gdański Janko Krytykant i reportaże telewizyjne – dotyczące tajemnicy Bursztynowej Komnaty.

Strategie rozwinięcia

• Gdańsk i jego okolice jako mała ojczyzna tematem najciekawszych powojennych dokonań literackich: Grassa (Nobel 1999), Chwina, Huellego. Różne wizje dawnego Gdańska, odmienne ujęcia tematu i ich funkcje.

• Günter Grass, Blaszany bębenek – groteskowe ujęcie Gdańska i pokazanie rodzącego się faszyzmu, karykaturalnie zdeformowany obraz zachowań i postaw Niemców, w których psychice faszyzm dokonał spustoszenia. Powieść przynosi radykalne zakwestionowanie wszelkich wartości. Absurd historii przeplata się w niej z farsą, jaką jest życie, którego ludzcy bohaterowie przedstawieni są jako prymitywni głupcy. Jedynie nieheroiczne postacie, które bronią swej odmienności, tożsamości zasługują na sympatię czytelnika. Walczą one samotnie z potwornym zuniformizowanym światem. Ich anarchiczny bunt wyraża protest Grassa przeciwko wszelkim ideologiom i organizacjom, przeciwko porządkowi i dyscyplinie. Oskar, jego przeraźliwy krzyk i hałaśliwy dźwięk bębenka są tego symbolem. Ukazane są obrazy manifestacji na ulicach Gdańska, zbiórek, demonstracji i przemarszów faszystowskich pochodów oraz „brunatne wiece”, które w swej wyobraźni Oskar „rozpędzał (…) waląc w biało – czerwony wprawdzie, a jednak nie polski blaszany bębenek (…)”. Dalsze części trylogii gdańskiej to opowiadanie Kot i mysz i powieść Psie lata. Ujęcie gdańskiej rzeczywistości groteskowo-ekspresjonistyczne i surrealistyczne.

• Stefan Chwin – powieść Hanemann zawiera nastrojowe, impresjonistyczne obrazy Gdańska. Poprzez opisy szczegółów oddane są realia dawnych miast i ich okolic. Czytelnik zauważyć może wyraźny sentyment do czasów i miejsc, które już nie istnieją albo które zmieniły się nie do poznania. „Okolica go zachwyciła. Sosnowe lasy na wzgórzach. W prześwitach między wzgórzami dalekie morze. I jeszcze do tego jakież słońce!” (Hanemann). Autor posługuje się dokładną analizą stanów psychicznych, poszczególnych scen, niektóre wspomnienia dokonywane są z perspektywy dziecięcego lub bardzo młodzieńczego narratora, co nadaje im charakter relacji naiwnych, spontanicznych i szczerych. Wzruszają opisy tragedii opuszczania Gdańska przez Niemców i niełatwej adaptacji przybyłych do cudzych domów przesiedleńców z innych okolic Polski. Niedopowiedziana, tajemnicza historia tytułowego bohatera – Hanemanna, intelektualisty, szlachetnego człowieka i przywiązanego do swego miasta gdańszczanina, stanowią główne wątki kompozycyjne obydwu utworów. Ujęcie obydwu powieści jest impresjonistyczne, niekiedy symboliczno-realistyczne.

• Paweł Huelle – Weiser Dawidek. Powieść przedstawia tajemnice dzieciństwa w ukochanym mieście wśród przyjaciół, w niepowtarzalnej atmosferze minionego czasu. Bardzo dokładna jest topografia Gdańska i okolic (stary nasyp kolejowy w kierunku Brętowa; plaża w Jelitkowie; Gdańsk – sklep Cyrsona, dom z żółtą tablicą – napis – „A. Weiser – krawiec”; dzielnica i plebania położone pod lasem (pagórek); strzelnica, Bukowa Górka, brętowski cmentarz i Dolina Radości, potok Strzyża, łączący się z obrośniętym szuwarami stawem). Nazwy regionalne autor łączy z geograficznymi i osobistymi. Konfrontuje dzisiejsze i dawne zakątki. Piękno przeplata z brzydotą, realizm z zupełną fantazją. Zabawa na cmentarzu, ukrywanie szaleńca w grobowej krypcie, czołganie się w zabudowanym nad potokiem tunelu, zabawy pirotechniczne to pomysły autora oparte na autentycznych wspomnieniach z powojennego Gdańska. Sentyment do atmosfery miasta i środowiska, które dotąd jest mu bliskie, urzeka czytelnika i wprowadza go w tajemniczy, niepowtarzalny świat. Ujęcie magiczne, niedopowiedziane, symboliczne.

 

Strategie zakończenia

Zaprezentowane przez wspomnianych pisarzy obrazy Gdańska, chociaż są różne, jednak pełnią podobną funkcję. Stanowią one bardzo osobiste reminiscencje pisarzy, którzy chcą się z nami podzielić swoimi wspomnieniami i refleksjami.
Ich rola to powroty do Gdańska, przywołanie wizji Gdańska – miasta takiego, jakie istniało przed wojną, portu, ale i miasta wielu mniejszości narodowych, wysokiej i różnorodnej kultury, bogatej historii, której ślady zachowały się do dziś w postaci wielu zabytków (np. Starego Miasta). Próba oddania sposobu myślenia, mentalności mieszkańców Wolnego Miasta Gdańska. Wyjaśnienie źródeł tradycji, takich jak Jarmark Dominikański, Dni Morza, meble gdańskie.

 

Pytania do dyskusji

Które spośród zaprezentowanych przez Ciebie literackich ujęć Gdańska uważasz za szczególnie interesujące i dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Weiser Dawidek Pawła Huellego wydaje się wymarzoną lekturą dla młodego czytelnika ze względu na magiczne miejsca, tajemniczych bohaterów, pomysłowe i brawurowe zabawy. I choć to absurdalne, zaczynamy zazdrościć tych „dzikich” i romantycznych miejsc, które były pozostałością lat wojny. Groteskowo potraktowany obraz szkoły kontrastuje z postawami młodzieńczego heroicznego buntu. Fascynuje przyjaźń i lojalność bohaterów, dla których Weiser Dawidek jest inspiratorem zabaw, ale i refleksji nad sensem życia i liczącymi się w nim wartościami. Warto poznać idylliczną wizję miasta o szczególnej historii. A młodzieńcza miłość i wciągająca swym dramatyzmem akcja sprawia, że powieść Huellego staje się uniwersalna i… ponadczasowa. Realizatorzy filmu zrealizowanego niedawno na podstawie tego utworu potraktowali losy tytułowej postaci bardziej uniwersalnie i ponadczasowo. Jest przecież możliwe i takie odczytanie tej powieści.

Zaprezentuj najbardziej dramatyczne obrazy literackie związane z Gdańskiem, które można odnaleźć we wspomnianej przez Ciebie lekturze.

Proponowana odpowiedź
Duże wrażenie na czytelniku robi przedstawiona w powieści Stefana Chwina tragiczna relacja dotycząca ewakuacji gdańszczan – Niemców holownikami, barkami, potem transportowcem Bernhoff do Niemiec. Dramatyczna jest scena ostrzelania okrętu przez samolot i w konsekwencji zatonięcie parowca. Poruszające są opisy dewastacji mieszkań opuszczonych przez Niemców. I tu nasunąć się może pewne skojarzenie niemające wprawdzie nic wspólnego z Gdańskiem, ale za to dotyczące brutalnego wtargnięcia kogoś z zewnątrz w intymny świat domu rodzinnego, staromieszczańskiej kultury, niepowtarzalnej atmosfery środowiska, miasta i ludzi. Ten sam problem, który czytelnik spotyka w powieści Chwina Hanemann, tylko inaczej ujęty i bardzo ostro wyrażony, przynosi wiersz Zuzanny Ginczanki, zatytułowany Non omnis moriar. Dużo w nim ironii, sarkazmu – odcieni nieobecnych u Chwina, ale wrażenia czytelnika dotyczące ludzkich dramatów są podobne:

Non omnis moriar – moje dumne włości,
Łąki moich obrusów, twierdze szaf niezłomnych,
Prześcieradła rozległe, drogocenna pościel
I suknie, jasne suknie pozostaną po mnie.

Najbardziej jednak dramatyczna wydaje się decyzja opuszczenia miasta przez tytułowego bohatera, który nie chce, ale musi to uczynić, nie tyle ze względu na siebie, ile dla tych, których pragnie uratować. Oni także nie mają swojego miejsca w Gdańsku – mieście dotkniętym tragizmem wojny, zmian politycznych i ustrojowych.

Przytocz i wyjaśnij określenia, pojęcia i frazeologizmy związane (kojarzone przez ciebie) z Gdańskiem.

Proponowana odpowiedź

• Gdańskie meble (stoły, szafy, zegary) – meble ciemne, dębowe, rzeźbione, duże i ciężkie, produkowane w Gdańsku.
• Piec gdański – duży piec kaflowy o kolorowych, malowanych kaflach.
• Wódka gdańska – gatunek wódki, rodzaj bezbarwnego słodkiego likieru z różnymi przyprawami.
• Gród nad Motławą – Gdańsk.

Bibliografia podmiotu

• Stefan Chwin, Hanemann
• Paweł Huelle, Weiser Dawidek
• Günter Grass, Blaszany bębenek, Kot i mysz, Psie lata
• Konstanty Ildefons Gałczyński, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte
• Ks. St. Bogdanowicz, Legendy mariackie
• Stefan Żeromski, Wiatr od morza, Międzymorze
• Zofia Nałkowska, Medaliony
• Zuzanna Ginczanka, Non omnis moriar…