Kamienica jako przestrzeń życia człowieka. Rozważ na wybranych przykładach.

Strategie wstępu

Co to jest kamienica i kto w niej mieszka?

Duży, murowany, czynszowy dom mieszkalny, zwykle kilkupiętrowy; także mieszkańcy tego domu (definicja słownikowa). Mieszkańcy czynszowej kamienicy to ludzie wynajmujący ją, płacący czynsz, a więc niezamożni. Nie zawsze mogli wywiązać się ze zobowiązań finansowych, wtedy musieli opuścić kamienicę. Taka sytuacja groziła studentom – bohaterom Lalki Prusa.

W kamienicy mieszkali: mieszczanie np.:

  • subiekt Rzecki – bohater Lalki Prusa),
  • studenci (bohaterowie Lalki),
  • zubożała arystokracja (np. panna Izabela Łęcka),
  • zamożni mieszczanie – właściciele kamienicy (pani Dulska z Moralności pani Dulskiej Zapolskiej),
  • inteligencja (bohaterowie utworów: Dąbrowskiej, Hłaski, Musierowicz).

Kamienica jako swoisty bohater wielu utworów literackich XX wieku.

O kamienicy i życiu jej mieszkańców stanowiących swoistą społeczność czytamy w wielu utworach XX wieku. Motyw kamienicy jest znaczący w:

• Katarynce, Lalce Prusa,
• Zbrodni i karze Dostojewskiego,
• Moralności pani Dulskiej Zapolskiej,
• Ludziach bezdomnych Żeromskiego,
• Granicy Nałkowskiej,
• Dziewczętach z Nowolipek Gojawiczyńskiej,
• Tu zaszła zmiana… Dąbrowskiej,
• Oknie Hłaski,
• Tygrysie i Róży Musierowicz i innych.

Strategia rozwinięcia

• Kamienica jako przestrzeń życiowa, różne funkcje tej przestrzeni

  • Nerwy Norwida – przestrzeń śmierci z głodu i nędzy:
    Byłem wczora w miejscu, gdzie mrą z głodu (…) – Na nieobrachowanym piętrze!
  • Katarynka – przestrzeń ograniczona, wyznaczona przez kalectwo małej, niewidomej dziewczynki, bohaterki noweli.
  • Lalka – różne kamienice, różne przestrzenie, np. kamienica, w której mieszkał Rzecki, to przestrzeń wspomnień, tęsknot i marzeń; kamienica, w której mieszkają Łęccy – przestrzeń pozorów, konwenansów, kontraktów; kamienica baronowej Krzeszowskiej to z kolei przestrzeń, w której bronią przeciwko nędzy i nieszczęściu staje się żart, śmiech, zbawienne poczucie humoru.
  • Zbrodnia i kara – przestrzeń tragedii człowieka i jego duszy, brzydota mieszkania Raskolnikowa budzi jego niechęć do tego miejsca, które jest ośrodkiem nędzy, dekadencji i zepsucia; atmosfera piekła. Kamienica, w której żyła lichwiarka, bohaterka Zbrodni i kary Dostojewskiego, to także piekło – miejsce wyzysku, potem zbrodni, wreszcie wspomnień i ponurej tajemnicy. Kamienica, w której mieszkał Marmieładow – miejsce skrajnej biedy i walki o życie i godność ludzką (Sonia i jej macocha – żona Marmieładowa).
  • Moralność pani Dulskiej – przestrzeń ciasna, odbicie mentalności bohaterki (zasada pani ­Duls­kiej, drobnomieszczanki, prezentującej sposób myślenia „filistrów”, „mydlarzy”, „kołtunerii”, to „prać brudy w swoich czterech ścianach”).
  • Ludzie bezdomni – przestrzeń okrutna, nieludzka, ujawniająca nędzę i prymitywizm:

Z dala już dostrzegł Judym bramę rodzinnej kamienicy i zbliżał się do niej z niemiłym uczuciem tak zwanego „fałszywego wstydu”. (…) Gdy stanął w sieni, brudnej jak apartament Lucypera, usłyszał w suterenie szczęk znajomy (…).

  • Granica – przestrzeń nieludzko zorganizowana, rządzona przez pieniądz, ludzie „mieszkali warstwami”, zamożniejsi na górze, biedacy na parterze i w suterenie. Granicą „dla jednych jest sufit, dla drugich podłoga”. Przykład – kamienica pani Kolichowskiej.
  • Dziewczęta z Nowolipek – przestrzeń jako oczekiwanie. Dziewczęta mieszkające w warszawskich kamienicach na Nowolipkach dojrzewają, opuszczają swoje domy, zakładają nowe, niekiedy ich domy walą się albo stają się domami tylko z pozoru (przyszły dom Amelki i aptekarza). Pozostają tylko okna otwarte na nowe doświadczenia, na niewiadomą. Zakończenie powieści, zamykające historię dziewcząt, ma charakter symboliczny:

Okno zachwiało się, rozwarło i zastygło tak, otwarte na tę ciemność pulsującą dalekim tętnem, ciemność wiecznie pełną młodości, groźby i nadziei…

  • Tu zaszła zmiana… – przestrzeń jako okno na świat. Autorka opowiadania relacjonuje zmiany, jakie zachodzą za oknem, przez które obserwuje Warszawę lat wojny i pokoju, ludzi, ich drobne radości i smutki. Kamienica przy ulicy Polnej 40 m 31 – widownia teatru świata. Dąbrowska przeżyła tam 37 lat. Upamiętniła to miejsce w wielu opowiadaniach. We wspomnianym Tu zaszła zmiana… z okna obserwuje, jak rozgrywa się dramat życia Warszawy.

    Okno – przestrzeń jako mikroświat, zwierciadło problemów egzystencjalnych. Bohater mieszka w „brudnym i brzydkim domu przy jednej z bocznych ulic naszego miasta”. Poszukuje piękniejszego świata. Mały chłopiec, który go odwiedza, ma inne wyobrażenie mieszkania i życia bohatera. Dziecko poznało fragment przestrzeni życiowej, który widoczny był przez okno kamienicy. Wyobraźnia chłopca pozwoliła zbudować mu świat – nierzeczywisty, piękniejszy niż ten, który krył się za oknem na podwórko. Mały przybysz nakłania bohatera narratora do marzeń – daje mu nadzieję zmian, uczy poszukiwania piękniejszego świata.

  • Tygrys i Róża – przestrzeń przyjazna człowiekowi, magiczna, człowiek, który tam się znajdzie, musi myśleć o innych, musi być dobry, gościnny, taki jak rodzina Borejków zamieszkująca tę kamienicę. Ich dom buduje i wzmacnia więzi międzyludzkie. Człowiek staje się uzależniony od atmosfery, jaka panuje w kamienicy:
    Ledwie wiatr wrzucił ich do obszernej bramy kamienicy numer pięć przy Roosevelta, wpadł na nich odziany militarnie młody człowiek wysokiego wzrostu. (…) Jak co dzień, odprowadził właśnie Pyzę po szkole.

Strategia zakończenia

Kamienica może być dla człowieka więzieniem, klatką lub oknem na świat w zależności od warunków ekonomicznych i osobowości bohatera. Kamienica występująca jako bohater utworu jest nie tylko przestrzenią określającą życie swoich mieszkańców. Stanowi także symbol, który rozumieć należy jako grupę ludzi związanych z tym miejscem wspólnymi problemami, niekiedy mentalnością. Kamienica ujawnia także charaktery ludzkie, ewolucję postaw, tajemnice, dążenia. Sposób ujęcia tematu kamienicy zależy w dużej mierze od indywidualności twórczej pisarza.

Pytania do dyskusji

Wybierz spośród zaprezentowanych przykładów kamienicę, w której chciałbyś mieszkać, i uzasadnij swój wybór.

Proponowana odpowiedź
Kamienica, w której życie może okazać się interesujące, to np. dom przy ul. Polnej 40, z którego okien można zobaczyć tak wiele. Opisała to autorka opowiadania Tu zaszła zmiana… – Maria Dąbrowska. W swojej korespondencji zamieściła też następujące zdanie: „Polna jest najcudniejszym miejscem na świecie” – zdanie to stanowi świetny komentarz do wspomnianego opowiadania.

Czy obecne realia, tzn. innego typu budownictwo, inny wygląd miast, wpływają zasadniczo na przestrzeń życiową ludzi? Zaprezentuj swój pogląd na ten temat.

Proponowana odpowiedź
Inny wygląd miast, bloki mieszkalne to tylko inny kształt fizycznej przestrzeni. Jej symboliczne znaczenie wcale się nie zmienia, tyle że ludzie integrować się mogą na poziomie np. pięter, klatek schodowych, korytarzy, a nie w obrębie całego budynku. Mogą też czuć się wyobcowani. ­Zawsze jednak żyć będą w takiej przestrzeni, jaką sobie sami stworzą.

Jakie analogiczne do kamienicy przestrzenie życiowe człowieka odnajdujemy jeszcze w literaturze? Zaprezentuj jedną z nich, odwołując się przy tym do literackiego przykładu.

Proponowana odpowiedź
Przestrzenią życiową może być dla człowieka także rodzinna wieś. Oto przykład:

Szare chaty! Nędzne chłopskie chaty!
Jak się z wami zrosło moje życie
(Kasprowicz, Z chałupy)

lub… po prostu cały świat (cyganeria krakowska okresu Młodej Polski)
„Włóczęga, król gościńców, pijak słońca wieczny” – napisał o sobie poeta Staff w wierszu Sonet szalony.

Bibliografia

• Cyprian Kamil Norwid, Nerwy
• Bolesław Prus, Katarynka, Lalka
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni
• Zofia Nałkowska, Granica
• Pola Gojawiczyńska, Dziewczęta z Nowolipek
• Maria Dąbrowska, Tu zaszła zmiana…
• Marek Hłasko, Okno
• Małgorzata Musierowicz, Tygrys i Róża
• Adam Jarzębski, Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy
• Konstanty Ildefons Gałczyński, Zaczarowana dorożka