Kicz w literaturze i sztuce.

Temat nie wydaje się trudny, ale – wbrew pozorom – wymaga sporej wiedzy i na temat literatury i sztuki, i różnych kategorii estetycznych. Wybierz go, jeśli zamierzasz studiować na uczelni artystycznej, ale także, jeśli interesuje Cię psychologia.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Kicz – sztuka szczęścia? Różne możliwości postrzegania kiczu w wybranych testach kultury.
  • Kicz czy arcydzieło? Jaki typ literatury przemawia lepiej do czytelników. Wskaż wybrane przykłady.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Definicja kiczu. Znaczenie potoczne i teoretyczno-literackie pojęcia. Określenie szerokiego zakresu (nieostrości) terminu.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • metody rozpoznawania kiczu
  • schemat kompozycyjny
  • styl
  • uproszczenie widzenia świata
  • przesadność, hiperbolizacja

Wnioski
Próba oceny zjawisk, podkreślenie znaczenia świadomych zastosowań rozwiązań charakterystycznych dla kiczu w kulturze współczesnej.

 

Strategia wstępu

Zdefiniuj kicz

Zaznacz też, że zjawisko to ma bardzo szeroki zakres odnoszący się do wszystkich dziedzin sztuki, w tym także sztuki użytkowej, mody, a nawet stylu bycia.
W potocznym rozumieniu: kicz – tandeta, szmira, bohomaz (o obrazie)…

Definicja słownikowa
Kicz (ang. trite, niem. Kitsch) – utwór o charakterze stereotypowym, często z punktu widzenia sprawności technicznej nienaganny, apelujący do smaku przeciętnych odbiorców swego czasu, utwierdzający ich utrwalone przekonania i wyobrażenia o świecie i sztuce. Kicz charakteryzuje się nagromadzeniem efektów powierzchownych i ornamentacyjnych, pozbawionych charakteru funkcjonalnego. Jest obliczony na natychmiastowe dotarcie do odbiorcy, nie powinien stawiać mu w odbiorze żadnych trudności, wykorzystuje często wątki silnie zabarwione sentymentalnie. Często bywa następstwem seryjnego produkowania przedmiotów sztuki.
(Słownik terminów literackich)

Strategie rozwinięcia

Jak rozpoznać kicz?

Ma wiele cech łączących go z kulturą masową:
Przeznaczony dla przeciętnego odbiorcy (masowość)
Według definicji, kicz „nie powinien stawiać w odbiorze żadnych trudności”, stąd też skupienie na tematyce lekkiej, łatwej i przyjemnej. Utwory kierowane do milionów odbiorców są tak kształtowane, by mogły się im podobać i w rezultacie przynieść maksymalny zysk twórcom. Wpływa to nawet na dobór aktorów w filmach (lepsi są Ci znani!).

Łatwiejsze w odbiorze jest to, co znane, stąd wtórność kiczu, powielanie przezeń stereotypowych rozwiązań. Czasem przybiera to konkretny kształt kontynuacji dzieła, które przyniosło sukces (w filmie – kolejne części Obcego, Szczęk, Gwiezdnych wojen, w literaturze – dopisanie dalszego ciągu Przeminęło z wiatrem czy nawet Trylogii).
Często powtarzane tematy: miłość, kariera (pieniądze!), niezwykłe przygody, z których bohater wychodzi bez szwanku.

Schemat

Schematyczni bohaterowie:

  • typ urody – muskulatura u mężczyzn, uroda w typie lalki Barbie w przypadku kobiet (przykład: Pamela Anderson),
  • typy postaci: uwodząca mężczyzn i mająca wiele cech męskich kobieta wamp, sympatyczna dziewczyna z sąsiedztwa, wielopokoleniowa rodzina z typowymi problemami (występuje niemal w każdej telenoweli), „szlachetny złoczyńca” (mężczyzna twardy i tajemniczy…).

Schematy kompozycyjne:

motyw Kopciuszka i księcia, rozdzielenie zakochanych przez zły los czy wpływ innych ludzi, zakończone ponownym spotkaniem, konieczność współpracy bohaterów o przeciwnych cechach (np. czarnego i białego w serii filmów Zabójcza broń).
Przykłady literackie:

  • Powieści Danielle Steel: Miłość silniejsza niż śmierć, Sekrety, Radość przez łzy.
  • Trylogia Sienkiewicza – oparcie każdej z części na takim samym schemacie kompozycyjnym trójkąta miłosnego i porwania:
    Ogniem i mieczem: Skrzetuski, Helena i Bohun porywający ukochaną,
    Potop: Kmicic, Oleńka i dybiący na jej cnotę Bogusław Radziwiłł,
    Pan Wołodyjowski: tytułowy bohater, jego żona Basia i kochający ją do szaleństwa Azja.

Uwaga! Przykład Sienkiewicza dowodzi, że nawet coś, co uważamy za wielką literaturę, niekoniecznie musi być wolne od schematyzmu.

Styl

Przejawem kiczu w poezji jest m.in. powtarzanie stereotypowych motywów i środków stylistycznych (czarna noc, łzy, rozstanie, tęsknota itp.), w tym oklepanych, banalnych rymów (nazywanych też częstochowskimi): łzy – sny – bzy, dal – żal itp.
Przykład:

  • Teksty piosenek disco polo i pop.

Uproszczony obraz świata

To kolejna z konsekwencji masowości: eliminowane są wszelkie elementy, które mogłyby niepokoić, zmniejszać przystępność. Utwór tego typu ma być rozrywką, nie jest jego celem budzenie refleksji, pouczanie, kształtowanie odbiorcy. Stąd rezygnacja z psychologicznego skomplikowania postaci, strywializowanie ludzkich zachowań. Papierowi bohaterowie są często nosicielami jednej wyrazistej cechy (mściwość, skłonność do pomocy itp.), wyraźnie można odróżnić dobrych od złych. Infantylne są także treści przekazywane przez tego typu utwory: bohaterowie łatwo pokonują przeciwności czy odnajdują szczęście w życiu. Typowy dla kiczu obraz miłości odziera ją z całego skomplikowania: albo euforia pełnej jedności, albo rozpacz z powodu zdrady, ­rozstania itp.

Przesadność środków wyrazu

Kicz ma oddziaływać silnie, stąd odwoływanie się do silnych namiętności: miłości, nienawiści, patosu. W grze aktorskiej można to zobaczyć poprzez pewien zestaw zachowań, takich jak trzaskanie drzwiami, czułe spojrzenia w oczy itp. Przerysowanie to także nadmiar elementów typowych dla danej odmiany gatunkowej. W filmie sensacyjnym czy katastroficznym będą to niezwykłe efekty specjalne: wybuchy, walki w niezwykłych sceneriach, pościgi. W melodramacie może przejawiać się przez landrynkowość pokazywanego świata: piękni bohaterowie żyjący w pięknych domach itd. Najniebezpieczniejsza jest przesada w pokazywaniu scen brutalności, zabijania. Ten przejaw kiczu powinien być szczególnie piętnowany.

Przyczyny popularności kiczu

Z pewnością wiążą się z obecnością tego typu sztuki w środkach masowego przekazu. Gazety, telewizja, film, książki ukazujące się w dużych nakładach przyzwyczajają odbiorcę do pewnych form i treści. Kicz jest zresztą atrakcyjny – nie wymaga wysiłku intelektualnego, a odwołuje się do emocji. Tematami filmów czy utworów literackich tego typu są: pragnienie miłości, przyjaźni, obawa przed śmiercią (zwłaszcza kogoś bliskiego). Niezmiennie wzruszają piękne śluby, narodziny dziecka itp. Te tematy są ważne i nawet w tak strywializowanej formie mogą oddziaływać na człowieka pozytywnie (kicz może pełnić funkcję terapeutyczną!). Trzeba jednak mieć świadomość granicy między prawdą i fikcją. Kicz tworzy atrakcyjną iluzję rzeczywistości, odwołuje się do ludzkich marzeń. Pokazuje nie świat, który nas otacza, lecz taki, jakiego pragniemy. Dlatego często w utworach tego typu pojawiają się realia życia wyższych sfer, środowisk uznawanych za atrakcyjne (np. finansjery, filmowców itp.). Pokazywana rzeczywistość bywa aż zbyt piękna: bohaterki noszą koniecznie jedwabną bieliznę i piją ­szampana.

Kicz jako prowokacja

Obecność kiczu w dziełach literatury i sztuki może być także zamierzoną prowokacją, zmuszającą odbiorcę do interpretacji zjawisk kultury. W utworach przełomu wieków XIX i XX można znaleźć dyskusję nad prymitywnymi gustami mieszczańskich filistrów (przykład: opis salonu Dulskich z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej). Chętnie do estetyki kiczu odwołuje się Witold Gombrowicz (Ferdydurke, Operetka). W kulturze współczesnej kicz bywa wiązany ze zjawiskiem postmodernizmu interpretowanego jako dowód wyczerpania kultury naszych czasów. Według postmodernistów poszukiwanie nowych form wyrazu jest zajęciem jałowym, pustą grą. Odrzucają oni estetyki i systemy wartości, a widać to w swobodnej zabawie motywami, tematami itp. Postmodernizm zaciera granicę między kulturą wysoką a niską, elitarną i masową. W tym wymieszaniu niektórzy twórcy próbują zobaczyć nową jakość, celowo budując swoje dzieła z kulturowych schematów.
Przykłady:

  • Andy Warhol i sztuka pop-artu (dzieła: Rozerwana zupa Campbella, Marilyn Monroe).
  • Filmy Pedra Almodóvara (Wszystko o mojej matce, Drżące ciało) czy Davida Lyncha (Zagubiona autostrada).

Niejednoznaczna ocena kiczu

Kicz bywa pojęciem względnym, wymykającym się jednoznacznej ocenie. Zdarza się, że coś cenionego w jednej epoce w innej będzie kojarzone właśnie z kiczem lub na odwrót: jakiś styl zostanie po latach nobilitowany.
Przykłady:

  • Ballada Mickiewicza Lilie może śmieszyć współczesnego czytelnika, który znajdzie w niej najbardziej ograne elementy budowania nastroju w tanich horrorach („Ciemno, wietrzno, ponuro./ Wrona gdzieniegdzie kracze/ i puchają puchacze”).
  • Secesja dziś uznawana jest za ciekawy styl w sztuce, podczas gdy długo uważano ją za przejaw kiczu.
  • Kiczu dopatrywano się w dziełach cenionych dziś malarzy, takich jak: Michał Anioł, Turner, Toulouse-Lautrec czy Siemiradzki.

 

Strategie zakończenia

Podsumowanie: próba oceny zjawiska

Kicz jest, jak widać, zjawiskiem i powszechnym, i trudnym do jednoznacznego zinterpretowania. Przez jednych bywa traktowany jako zagrożenie dla tzw. kultury wysokiej, inni nobilitują kicz, widząc w nim charakterystyczną cechę współczesności. Którzy z nich mają rację? To pokaże czas.

 

Pytania do dyskusji

Jakie gatunki filmowe najłatwiej poddają się kiczowi?

Proponowana odpowiedź
Elementy kiczu można znaleźć w każdym gatunku literackim czy filmowym, są jednak rzeczywiście takie, w których ten wpływ bywa dużo wyraźniejszy. Należą do nich: melodramat, film sensacyjno-kryminalny, western, filmy fantasy, horrory, filmy walki. Zazwyczaj kończą się happy endem, a oparte są często na konfrontacji wyraźnie rozdzielonych sił dobra i zła.

Zaproponuj, w jaki sposób można walczyć z kiczem.

Proponowana odpowiedź
Sądzę, że walka taka nie zakończy się sukcesem, bo kicz jest wszechobecny. Można jednak zepsuć odbiorcom przyjemność z oglądania złego filmu czy czytania złej książki. Ważna jest wiedza: znajomość języka literatury czy filmu, zwracanie uwagi na uproszczenia i schematy. W kształtowaniu gustów konieczny jest kontakt z kulturą wysoką, porównywanie tego, co wartościowe, z dziełami niskich lotów i dostrzeganie różnic. W tym widzę ważne zadanie szkoły, która zbyt często w ogóle nie zajmuje się analizowaniem przejawów kiczu, jak gdyby udając, że ich nie ma. Dzieła wartościowe są wówczas przez uczniów postrzegane jako mniej atrakcyjne od wytworów kultury masowej.

Kicz czy dzieło sztuki? Kto według Ciebie powinien decydować o ocenie dzieła – przeciętny odbiorca czy znawca – i dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Odróżnianie kiczu od dzieła sztuki nie jest łatwe, bo brakuje obowiązujących bezwzględnie kryteriów. Różna jest też ludzka wrażliwość na to zjawisko. Nie sądzę, żeby na zadane mi pytanie można było jednoznacznie odpowiedzieć. Krytycy literaccy czy filmowi mają z pewnością większą wiedzę, pozwalającą zobaczyć dzieło na tle tradycji kulturowej, są w stanie skonfrontować je z innymi utworami. Ich ocena pozostaje jednak subiektywna, zależna od wspomnianej wyżej wrażliwości na kicz. Przeciętny odbiorca niekoniecznie zresztą musi kicz przyjmować z entuzjazmem – ocena zależy od jego wiedzy i wyczucia. Odmówienie mu prawa do oceny utworu byłoby równie niedobre jak odebranie praw wyborczych ludziom, którzy mają niedostateczną wiedzę polityczną. Sądzę, że ocenę kiczu należy uznać za kwestię otwartą, a pozostawić ją każdemu odbiorcy – czy to przeciętnemu, czy to znawcy.

Bibliografia

• Danielle Steel, Miłość silniejsza niż śmierć, Sekrety, Radość przez łzy
• Henryk Sienkiewicz, Trylogia
• Adam Mickiewicz, Lilie
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
• Teksty piosenek z gatunku pop oraz disco polo

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-literatury-xx-wieku-c234-praca-domowa-w-liceum/kicz-czy-literatura-wysoka-przedstaw-swoje-opinie-i-oceny-czytelnicze-jak-oceniasz-zjawisko-kiczu-w-kulturze