Literackie portrety kobiet. Omów ich typy i funkcje na wybranych przykładach.

Komentarz

To bardzo rozległy temat; siłą rzeczy musisz skupić się tylko na wybranych zagadnieniach – tych, które uważasz za szczególnie interesujące lub które są Ci szczególnie bliskie. Nie warto chyba omawiać sposobów pisania o kobiecie w poszczególnych epokach literackich. To bardzo wyczerpująca strategia.

Inne możliwe sformułowania tematu:

Kobieta – matka, towarzyszka życia, emancypantka, patriotka… Jak ukazywana jest kobieta w dziełach literackich na przestrzeni dziejów?
Kobieta jako bohaterka literacka. Odwołaj się do wybranych przykładów z literatury polskiej i obcej.

Strategie wstępu

Zacznij od starożytności

Jakie kreacje kobiet pojawiają się w najstarszych zabytkach piśmiennictwa europejskiego: Biblii i mitologii greckiej? Czy są one zróżnicowane?
W obydwu dziełach spotykamy wiele ciekawych portretów kobiet. Ich sylwetki są bardzo różnorodne i stanowią zapowiedź często odległych od siebie typów bohaterek, jakie w ciągu wieków będą przewijać się przez literaturę.

Najbardziej wyraziste postacie kobiece z Biblii to:

Ewa (Księga Genesis) – kusicielka, uwodzicielka, prawzór kobiety fatalnej, która doprowadziła mężczyznę do zguby.

Maria Magdalena (postać z Nowego Testamentu) – kobieta upadła, jawnogrzesznica, która się nawróciła, a Chrystus przebaczył jej winy.

Judyta (główna bohaterka Księgi Judyty) – odważna kobieta czynu. Gdy okupujący jej rodzinne miasto Betulię barbarzyńcy odcięli mieszkańcom dostęp do wody, a zmęczony lud domagał się kapitulacji, ubrana w kuszący strój odwiedziła wodza barbarzyńców Holofernesa i przepowiedziała mu rzekome zwycięstwo. Ten, uradowany, wydał ucztę, podczas której upił się i zasnął. Wtedy Judyta ucięła mu głowę i pokazała ją oblegającym Betulię wojskom, które uciekły w popłochu.

Maryja (Nowy Testament) – dziewica-matka Chrystusa, czysta, kochająca, troskliwa, opiekuńcza. Prawzór matki cierpiącej (po Jego śmierci).

Kobiety z mitologii

Hera – siostra i żona Zeusa. Zazdrosna i mściwa – ścigała jego kochanki, w wojnie trojańskiej pomagała Grekom tylko dlatego, że syn króla Troi (Parys) uznał za najpiękniejszą z bogiń nie ją, lecz Afrodytę.

Atena – córka Zeusa. Wyskoczyła z jego głowy, przyszła na świat w pełnej zbroi – uosabia więc mądrość i waleczność.

Afrodyta – pełna uroku, zmysłowa i uwodzicielska bogini miłości.

Hestia – siostra Zeusa. Nigdy nie opuszczała Olimpu. Spokojna patronka domowego ogniska, którą czczono w każdej świątyni i w każdym domu.

Demeter i Niobe – archetypy pogrążonych w cierpieniu matek.

Pierwsza – bogini płodów. Zakochany w jej córce Korze (Persefonie) Hades porwał ją do podziemi. Szukając jej, zrozpaczona matka uczyniła ziemię jałową, spowodowała rok nieurodzaju. Po interwencji Zeusa Hades oddał dziewczynę, która dwie trzecie roku miała odtąd spędzać przy matce (na ziemi – czas wegetacji), a jedną trzecią z nim (zima).

Druga bohaterka, Niobe – chełpliwa Ziemianka, została ukarana śmiercią całego swego potomstwa (6 synów i tyle samo córek) za to, że chwaliła się, iż ma więcej dzieci niż Leta (matka Apollina i Artemidy). Rozpaczającą Zeus zamienił w skałę na górze Sypilos, a jej łzy – w tryskające z niej źródło.

Helena – najpiękniejsza kobieta świata; jej uroda była bezpośrednią przyczyną wojny trojańskiej.

Strategia rozwinięcia

Przedstaw wybrane typy prezentowania postaci kobiecych w literaturze.

Kobieta wyidealizowana
Młoda, piękna, szlachetna, wywierająca zbawienny wpływ na psychikę zakochanego w niej mężczyzny.

Typ spopularyzowany przez Dantego Alighieri, który w dwóch utworach: prozatorsko-poetyckim Nowym życiu i poemacie epickim Boska komedia uwiecznił swą ukochaną – zmarłą w wieku 25 lat Beatrice Portinari. Książkową Beatrycze pozbawił wszelkich wad – to kobieta anioł, uosabiająca tęsknotę poety za idealną miłością. Jedyna cecha, jaka przypominała o jej ludzkiej naturze – to nieprzeciętna uroda. W Boskiej komedii (III część – Raj) stała się przewodniczką Dantego po kolejnych sferach nieba aż do dziewiątej, w której zasiada sam Bóg – musi być więc godna, by obcować ze Stwórcą.

Podobnie ukazują kobietę romantycy. Kobiety z ich dzieł mają rysy kochanki idealnej (piękna, dobra, wrażliwa, czuła) – zważywszy na fakt, że takich bohaterek jest wiele, a cechy się powtarzają, postacie są mało zindywidualizowane. Taka jest ukochana Gustawa z IV części Dziadów, przedstawiona przez niego w godzinie miłości – później, gdy na jej dłoni pojawia się „cudzy pierścień” (wychodzi za innego), jej wizerunek staje się bardziej ekspresyjny i wyrazisty. Rysy ideału ma piękna i niewinna wybranka Jacka Soplicy z Pana Tadeusza – Ewa Horeszkówna oraz napotkana po latach przez jego syna (Tadeusza) jej córka – Zosia (skromna, prosta w obejściu, zdolna do prawdziwych uczuć). W lirykach poety (Niepewność, Do M***, Na Alpach w Splügen) idealizowana jest i jego heroina (Maryla Wereszczakówna), i sama miłość. Także Słowacki idealizuje kobietę – I Pieśń Beniowskiego („Kłębami dymu niechaj się otoczę,/ Niech o miłości pomarzę półsenny./ Czuję, jak pachną kochanki warkocze”), poemat opisowy W Szwajcarii.
Galerię wyidealizowanych (ale niepozbawionych indywidualnych cech charakteru) bohaterek spotykamy u Sienkiewicza. Są to między innymi:
Oleńka Billewiczówna z Potopu Henryka Sienkiewicza. „Anioł” wzbogacony rysem patriotyzmu. Dziadek Herakliusz Billewicz zobowiązał ją, by wyszła za Andrzeja Kmicica. Kawaler początkowo przypadł jej do gustu, lecz gdy poznała jego awanturniczy charakter, odprawiła go „na wieki” (lecz mimo to jako osoba lojalna pomogła mu się ukryć przed szukającymi zemsty za spalenie Wołmontowicz). Później odkryła, że Kmicic był w dodatku poplecznikiem Radziwiłłów (podstępnie zdobyli jego parol). Porwana przez księcia Bogusława dzielnie broniła swojej czystości. Dzięki jej uczciwemu i nieustępliwemu charakterowi wszystko skończyło się dobrze: Kmicic, aby na nią zasłużyć, pod przybranym nazwiskiem poświęcił się dla ojczyzny i z hulaki zmienił się w patriotę. Panna, gdy dowiedziała się o wszystkim, wypowiedziała słynną kwestię: „Jędruś! Ran twoich niegodnam całować!”, pobrali się – w Panu Wołodyjowskim widzimy Oleńkę jako brzemienną, hołubioną żonę.

Ligia Kallina z Quo vadis Henryka Sienkiewicza. Piękna, młoda dziewczyna o niebieskich oczach i ciemnych bujnych włosach, „przeświecających na skrętach odblaskiem bursztynu”. Zakładniczka, córka wodza plemienia Ligów, wychowana w rzymskim domu Aulusów. Pod wpływem swej opiekunki przystała do gminy chrześcijan. Przyjęła ich trudne zasady moralne, pozostała im wierna nawet w najbardziej dramatycznych okolicznościach. Siła jej charakteru, wiara i bezkompromisowość wywarły zbawienny wpływ na zakochanego w niej Rzymianina – Marka Winicjusza, który z gwałtownika zmienił się w człowieka głęboko myślącego, czującego i wierzącego.

Danuśka Jurandówna z Krzyżaków Henryka Sienkiewicza. Kilkunastoletnia córka rycerza ze Spychowa, dwórka księżnej Anny Danuty Mazowieckiej. Jej dominująca cecha to wrażliwość. Darzyła na poły dziecięcym uczuciem Zbyszka z Bogdańca, ale jak dorosła kobieta uratowała mu życie (stojącemu na szafocie narzuca na głowę chustę – nałęczkę – znak, że chce go poślubić). Dobroć doprowadziła ją do zguby: wezwana listem od rzekomo umierającego ojca wyruszyła w samotną podróż i wpadła w zasadzkę Krzyżaków, potem popadła w obłęd. Odbita przez Zbyszka, umarła w drodze do Spychowa.
Elementy idealizacji obecne są też w kreacjach postaci Heleny Kurcewiczówny z Ogniem i mieczem (nieprzeciętna uroda, wierność) oraz Maryni Połanieckiej z Rodziny Połanieckich (serdeczna, dobra, umiejąca wybaczać).

Polska odmiana kobiety fatalnej

Przeciwieństwo kobiety idealizowanej, uosobienie zła. Bez skrupułów gra, udaje uczucia, bawi się cudzymi emocjami, wystawiając je na próbę. Doprowadza do zguby zakochanych w niej mężczyzn. Sama też rzadko bywa szczęśliwa – osiąga raczej krótkotrwałe zadowolenie, że „znowu się udało”, potem niejednokrotnie ponosi klęskę. Damskie czarne charaktery:

Izabela Łęcka z Lalki Bolesława Prusa. Świadomie manipuluje uczuciami zakochanego w niej Wokulskiego. Stwarza pozory, że jej na nim zależy („ukochany” wpada w euforię), innym razem ziębi wyreżyserowanym chłodem (okresy jego depresji). Bawi się i prowokuje. Urodę traktuje jak kartę przetargową, z jednakowym zaangażowaniem kokietuje wszystkich mężczyzn: artystów, subiektów, arystokratów. Raz jest pajęczycą (omotuje i pilnuje Wokulskiego – może jego pieniądze są jej jedyną szansą?), innym razem – niszczącą modliszką. Ociera się niemal o psychiczną prostytucję. Pozostaje mieć nadzieję, że i sam Wokulski dojdzie do podobnego wniosku i w ruinach zamku nie popełni samobójstwa.

Rebeka z Zazdrości i medycyny Michała Choromańskiego. Żona przedsiębiorcy Widmara. Młodsza od niego, ładna, pełna temperamentu. Przed ślubem miała bujną przeszłość (mąż o tym wiedział z obserwacji i pamiętnika dawnej przyjaciółki – Zofii Dubilanki). Niepomny na to poślubił ją i cierpiał męki zazdrości, bo żona nadal miała romanse – zdradzała go z lekarzem Tamtenem. Była w tym bardzo odważna (gdy zgasło światło, położyła obu mężczyznom ręce na kolanach i każdemu dała do zrozumienia, że kocha właśnie jego) i sprytna – nie sposób jej niczego udowodnić. Mistrzyni kłamstwa: ukrywała przed mężem prawdę o przebytej podczas jego nieobecności operacji (rzekomy wyrostek, prawdopodobnie – usunięta pozamaciczna i… pozamałżeńska ciąża). Pośrednio – winna śmierci człowieka (śledzący ją na polecenie Widmara Żyd Gold zginął przywalony linią wysokiego napięcia). A wracająca z namiętnej randki Rebeka z niewinną miną powtarzała swoje zwykłe „Trzeba mi wierzyć, mój mały”. To uosobienie zła i życiowej obłudy!

Jagusia Paczesiówna (Borynowa) z Chłopów Władysława Stanisława Reymonta. Kobieta fatalna nie do końca typowa. Nie ma złych intencji – rozsadzały ją temperament i ciągła chęć podobania się, uwodzenia. Spoglądała na przystojnych chłopców, lecz matka przewidziała dla niej inny los: małżeństwo z niekochanym, starszym wdowcem, bogatym Maciejem Boryną. Związek nie odpowiadał zmysłowej naturze Jagny, szukała więc coraz to nowych kochanków. Był wśród nich Antek Boryna (syn Macieja), wiejski donżuan, a także Mateusz, wójt; dziewczyna zaczyna nawet uwodzić kleryka Jasia. Podboje nie ułatwiały jej życia: u Borynów wciąż „piekło wrzało w chałupie”, pretensje do niej miał nie tylko mąż, lecz również Antek (przez romans z nią odsuwała się od niego wiejska gromada) i jego zdradzana żona Hanka. Czynione nie do końca świadomie zło doprowadziło Jagnę do klęski: została w poniżający sposób wydalona z Lipiec (wywieziona na kupie gnoju).

Justyna Bogutówna z Granicy Zofii Nałkowskiej. Też trochę wyłamuje się ze schematu. Nie jest czysta: uwikłała się w romans z mężczyzną, choć z góry wiedziała, że jej nie poślubi (syn rządcy majątku i córka kucharki!). Ale od typowej kobiety fatalnej różni ją uczuciowość: kochała Ziembiewicza i naiwnie ufała we wzajemność. To przekonanie ogarnęło ją, gdy spotkała go w mieście po długiej przerwie. Zenon był już żonaty, lecz łatwowierna, samotna (zmarła jej matka) dziewczyna wierzyła, że jest mu potrzebna nie tylko cieleśnie. Nie było w niej wyrachowania, gry, nawet wtedy, gdy po usunięciu ciąży w depresji wypaliła kochankowi oczy. Do klęski doprowadziła nie tylko jego (okaleczony, popełnił samobójstwo), ale i siebie.

Rysy kobiety fatalnej mają kobiety z prozy Brunona Schulza, zawsze dominujące nad mężczyzną i wyniszczające go (służąca Adela – ojciec, ciotka Agata – wuj Marek).

Spełniająca się w pracy

Stasia Bozowska z Siłaczki Stefana Żeromskiego. Nauczycielka społeczniczka. Nie robi – jak jej koledzy ze studiów – kariery, lecz wyjeżdża na zapadłą wieś, by szerzyć oświatę wśród ludu. W ciężkich warunkach zapada na tyfus i umiera.

Joanna Lipska z A… B… C… Elizy Orzeszkowej. W swym mieszkaniu uczy polskiego dzieci z sąsiedztwa. W działaniu odnajduje sens i wartość życia. Zostaje za to ukarana (jej „szkółka” jest nielegalna, a polski w kraju pod zaborami – językiem zakazanym), ale i tak nie rezygnuje ze swej działalności.

Justyna Orzelska z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Domowe zajęcia uratowały ją przed załamaniem, gdy porzucił ją Zygmunt Korczyński. Docenia więc wartość pracy, umie ją szanować. Nie boi się wyjść za mąż za zubożałego szlachcica z zaścianka, decyduje się na życie w chacie i mozolny trud, którego zdążyła już zakosztować.

Marta Korczyńska i Maria Kirłowa z tej samej powieści. Pierwsza – ciotka Justyny – prowadzi dom brata (Benedykta). W młodości odrzuciła Anzelma Bohatyrowicza – przestraszyła się ciężkiej pracy. Ale ta jej nie ominęła, a ominęło ją szczęście. Po latach rozumie swój błąd – po ślubie Justyny i Jana chce przeprowadzić się do zaścianka i pomagać młodym. Druga – żona utracjusza, próżniaka i plotkarza – Bolesława Kirły. Uczciwa i gospodarna, prowadzi dom, zajmuje się dziećmi i… nie narzeka.

Nieprzygotowana do samodzielnego życia

Marta Świcka z powieści Elizy Orzeszkowej Marta. Zubożała ziemianka, która odebrała domowe wykształcenie (trochę francuskiego, słaba gra na fortepianie). Utrzymanie zapewniał jej mąż – urzędnik. Gdy nagle umarł, Marta i jej córeczka zostały bez środków do życia. Kobieta szukała pracy, ale nie sprawdziła się jako nauczycielka, urzędniczka, ekspedientka. Zaczęła żebrać, w końcu zdecydowała się na kradzież pieniędzy. Uciekając przed policją, wpadła pod koła omnibusu i zginęła. Ważny głos w dyskusji o emancypacji kobiet, potępienie tradycyjnego wychowania.

Emilia Korczyńska z Nad Niemnem tej samej autorki. Oderwana od życia, nie miała pojęcia nawet o prowadzeniu domu, wychowywaniu dzieci (choć była matką), zarządzaniu majątkiem. Hipochondryczka, która przed trudnościami życiowymi uciekała w wyimaginowaną chorobę – globusa. Spędzała czas na czytaniu romansów i jałowych pogawędkach z damą do towarzystwa Teresą, która jest karykaturą swej pani. Ożywiała się tylko w towarzystwie bawidamków, np. Różyca. Gdyby nie miał kto na nią pracować, umarłaby z głodu.

Neurotyczka

Żona z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Gdy Henryk oddalił się od niej dla poezji, życzyła ich synkowi Orciowi, aby i ten w przyszłości był poetą. Życzenie się spełniło: dziecko zostało jasnowidzem i artystą, ale zginęło w Okopach Świętej Trójcy. Ona sama, szalona, umarła w szpitalu dla obłąkanych.

Barbara z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej. W młodości przeżyła wielki zawód miłosny, który na zawsze zmienił jej psychikę. Wszystkich mężczyzn porównywała z dawnym ukochanym (żaden tej próby nie wytrzymywał), od czasu jego odejścia czuła się niespełniona. Zdawała się nie pamiętać o trywialnej przyczynie rozstania (rodzina Józefa Toliboskiego uznała ją za nie dość majętną), wyolbrzymiała natomiast pozytywne zachowania chłopaka. Zerwane dla niej nenufary urosły do rangi symbolu, który towarzyszył jej przez całe życie. Z poczucia przegranej nie wyrwało jej ani małżeństwo z wartościowym człowiekiem, ani macierzyństwo (była matką lękliwą i zbyt opiekuńczą). Gnębiły ją koszmarne sny, była nerwowa. Szkoda, bo pominąwszy skrajne stany emocjonalne, była dobrą, życzliwą światu kobietą.

Róża Żabczyńska z Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej. Przeżycia z młodości zmieniły ją w trudną do zniesienia sekutnicę. Też została porzucona przez ukochanego, czuła się nieakceptowana w nowym środowisku (ciotka przywiozła ją z rodzinnego Taganrogu do Warszawy), nie udało się jej zrobić wymarzonej kariery skrzypaczki. Zawsze towarzyszył jej kompleks osoby obcej, niepotrzebnej i niechcianej (stąd tytuł utworu). Próbowała go zniwelować, tyranizując otoczenie. Poniżała męża, niszczyła związki uczuciowe dzieci, była nieprzyjemna i wyniosła. Z tego stanu wyrwała ją dopiero rozmowa z lekarzem z Królewca, który dostrzegł w starszej kobiecie małe, zalęknione dziecko. Rozrachunku ze swoim życiem zniszczonym na poszukiwaniu niepotrzebnego odwetu dokonała w dniu, który niespodziewanie okazał się ostatnim dniem jej życia.

Odrzucona

Rozstajemy się z nimi w chwili, gdy właśnie zostają porzucone przez ukochanych mężczyzn, nie wiemy więc, jak potoczą się ich dalsze losy i czy nie dołączą do grona neurotyczek. Na razie jesteśmy świadkami ich ogromnego smutku, zawiedzionych uczuć i nadziei.

Salomea Brynicka z i Stefana Żeromskiego. Uboga szlachcianka uratowała życie rannemu powstańcowi. Zabrała go do domu i opiekowała się nim przez długie tygodnie. Między młodymi zrodziła się miłość, dziewczyna spostrzegła, że spodziewa się dziecka. Wtedy zjawiła się matka Józefa, hrabina Odrowążowa. Nie pozwoliła synowi na mezalians, zdobyła się jedynie na wręczenie Salomei sakiewki z pieniędzmi. Zraniona, ale dumna dziewczyna rzuciła pieniądze do rzeki Łośnej.

Joanna Podborska z Ludzi bezdomnych tego samego autora. Miłość Tomasza Judyma. Nauczycielka, chciała pracować jak narzeczony, i czuć się potrzebna. Nie miała nic z pustej lalki, była myślącym i czującym człowiekiem. Nigdy nie miała własnego kąta – marzyła o spokojnym domu wypełnionym prostymi sprzętami i o rodzinnej harmonii. Wiedziony pasją społecznika Tomasz porzucił ją w imię wyższych racji. I mimo że miał odwagę jej to wytłumaczyć („Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przytulił do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory”), sprawił jej bezgraniczny ból.

Matka
Pogrążona w bólu

Maryja z Lamentu świętokrzyskiego (Posłuchajcie, bracia miła…). Stojąc pod krzyżem, cierpiała wraz z Synem, w czym przypominała zwykłą ziemską kobietę bolejącą nad krzywdą własnego dziecka.

Pani Rollison z III części Dziadów. Błagała Senatora o łaskę dla uwięzionego syna. Ten, niestety, pozostał niewzruszony. Wybuch jej żalu jest symbolem matczynej miłości i bezsilności – kobieta nie wiedziała, że młodego Rollisona, pobitego podczas śledztwa, wyrzucono przez okno. Gdy została powiadomiona o rzekomym samobójstwie, wróciła do Senatora, by wyrazić oburzenie i rozpacz. Jej sylwetka wskazuje, że w naszej literaturze wizerunek matki cierpiącej często wiązany jest z wizerunkiem matki Polki. Wprost pojawia się on w wierszu Adama Mickiewicza Do matki Polki (wskazówki, jak powinna wychowywać syna, aby w przyszłości nie ugiął się przed oprawcą).

Współczesna matka bolejąca to matka z wiersza Anny Kamieńskiej Matce księdza J. Popiełuszki. Jego treścią jest prosty, matczyny żal („żeby nie był odchodził od domu, żebym nie miała tej łaski być matką kapłana”), trudne do wyartykułowania cierpienie („ja jestem prosty ból do samego nieba”), nawiązanie do Maryi rozpaczającej pod krzyżem („wolałabym nie być tą Polską struchlałą/ jak Maryja pod krzyżem”).

Kochająca, często zbyt opiekuńcza

Matka Marcina Borowicza z Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego. Była dla syna oparciem, ale i trochę go rozpieszczała (np. nie każe za to, że kradnie dla niej kwiaty spod kapliczki).
Barbara z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej. Ciepła, czuła, ale i zalękniona, zwłaszcza lękała się o najmłodszego Tomaszka, który bez skrupułów to wykorzystywał.
Matka Witka z Kroniki wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego. Żyła marzeniem o przyszłej karierze lekarskiej syna. Przesadnie o niego dbała i niepokoiła się, ale jej troska nie uchroniła go przed młodzieńczą miłością.

Odrzucająca psychicznie swoje dziecko

Narratorka Przymierza z dzieckiem Marii Kuncewiczowej. Nie od razu zaakceptowała swą ciążę, a potem dziecko.

Róża z Cudzoziemki tej samej autorki. Dopóki nie odkryła w Marcie talentu wokalnego, była wobec niej niemal obojętna (dziecko zostało poczęte wbrew woli matki). Wzorową matką była tylko z obowiązku, nie z uczucia.

Matka Ewy z Hiszpańskich oczu Marii Nurowskiej. Często negowała i krytykowała córkę, która została poczęta w wyniku gwałtu w gułagu. Swą postawą wpędziła ją w nerwicę i anoreksję.

Podstępna intrygantka

Tytułowa bohaterka Balladyny Juliusza Słowackiego. Nie wahała się przed popełnieniem zbrodni. Walcząc o względy Kirkora i związaną z tym władzę, zabiła siostrę Alinę. To tylko pierwszy krok – zacierając postępek, zamordowała (wraz z Kostrynem) Gralona (posłaniec Kirkora), potem Pustelnika, któremu w chwili słabości powierzyła tajemnicę, wreszcie dawnego kochanka Grabca (rywal w walce o koronę Popielów). Posuwając się wciąż dalej na drodze zła, wydawała się niezwyciężona. Ale i ją dosięgła kara – wydawszy wyrok na samą siebie, zginęła od nagłego uderzenia pioruna.

Aniela Dulska i Juliasiewiczowa z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej. Pierwsza – pozorna – obrończyni moralności. Wyrzuciła lokatorkę, która truła się z powodu zdrady męża i ściągnęła przed kamienicę Dulskiej pogotowie (skandal!). W rzeczywistości zakłamana kołtunka, tolerowała romans syna ze służącą – dzięki temu chłopak siedział w domu. Ale kiedy Hanka zaszła z nim w ciążę, Dulska, razem z kuzynką Juliasiewiczową, uknuła intrygę: dadzą jej pieniądze, a ona zrezygnuje ze Zbyszka. Gdy wszystko się udało, panie odetchnęły z ulgą: wreszcie można będzie zacząć „żyć po bożemu”!

Nie tylko ukochana kobieta, lecz również wartościowy, sprawdzony przyjaciel

„Nieprzepłacona Dorota” z Pieśni świętojańskiej o sobótce Jana Kochanowskiego.

Bohaterka utworów Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, żona Natalia, z którą poeta stworzył rodzinę. Prośba o wyspy szczęśliwe, Rozmowa liryczna, O naszym gospodarstwie, Pieśń, np. Pieśń III („Ile razem dróg przebytych/ Ile ścieżek przedeptanych…”).

Strategia zakończenia

Podsumuj wypowiedź, zbierz najważniejsze wnioski

Od najdawniejszych czasów (Biblia, mitologia) kobieta często jest bohaterką utworów literackich.

Literackie portrety kobiet są bardzo zróżnicowane, często wręcz od siebie odległe, co świadczy o zauważanym przez pisarzy bogactwie kobiecej psychiki.

Wśród różnorodnych wizerunków kobiet można wyodrębnić powtarzalne ujęcia, które w ciągu wieków przewijają się przez dzieła literackie. Do tej grupy należą: kobieta wyidealizowana, fatalna, spełniająca się w pracy, nieprzygotowana do samodzielnego życia, neurotyczka, kobieta porzucona (mimo swoich zalet), matka, podstępna intrygantka, ukochana, a zarazem przyjaciel. Mimo pewnej powtarzalności, nie można tu jednak mówić o schemacie i stereotypie. Typowość nie jest tożsama z brakiem indywidualności – inaczej przedstawia się np. kobieta fatalna u Bolesława Prusa (Izabela Łęcka z Lalki), a inaczej u Choromańskiego (Rebeka z Zazdrości i medycyny).

Niektóre ujęcia wpasowują się w tendencje epoki (np. romantyzm i idealizowanie kochanki, pozytywizm i kobieta oddająca się pracy), ale ta zasada nie jest sztywną regułą. I tak np. w modernistycznych Ludziach bezdomnych pojawia się pracowita Joasia o społecznikowskim zacięciu, zaś adresatki współczesnych liryków nierzadko są idealizowane niczym kobiety z utworów romantycznych (Konstanty Ildefons Gałczyński Pokochałem ciebie, Pyłem księżycowym…).

Mężczyźni z różnych epok o swym ideale kobiety

Starożytność:
Piękna jak Afrodyta, wierna jak Penelopa. Bogowie, strzeżcie mnie przed rozumem Ateny!

Średniowiecze:
Wewnętrznie podobna do św. Kingi, zewnętrznie do Madonny z Krużlowej.

Renesans:
Fraszka cnota! Niech szaleje, kiedy czas ku temu!

Barok:
Ochędożna i pieszczona, ale nie wydra.

Oświecenie:
Żona modna, potrzebująca dużo na swe utrzymanie.

Romantyzm:
Bezcielesna zjawa o zgrabnej kibici.

Pozytywizm:
Skrzyżowanie Izabeli Łęckiej ze Stasią Bozowską.

Młoda Polska:
Krzepka góralka rozmiłowana w Schopenhauerze.

Dwudziestolecie międzywojenne:
Wyzwolona emancypantka, lubiąca gotować i sprzątać.

Lata wojny i okupacji:
Najlepiej rocznik dwudziesty. Ale nie musi interesować się geografią.

Współczesność:
Uroda Britney Spears, intelekt Zuzy z IVa. Byle nie odwrotnie!

Pytania do dyskusji

Dlaczego – mimo poczynionego na wstępie zastrzeżenia o nietypowym charakterze ujęć – uznałeś jednak Jagnę z Chłopów i Justynę z Granicy za kobiety fatalne?

Proponowana odpowiedź
Kobiety fatalne często są wyrachowane w uwodzeniu mężczyzny, działają z premedytacją (Izabela Łęcka). Tych cech nie ma ani Jagusia, ani tym bardziej Justyna. Ale nie zapominajmy o innych cechach bohaterki tego typu: Słownik wyrazów obcych pod red. Tokarskiego definiuje termin „fatalny” jako „zgubny, niosący nieszczęście, niszczący”. Takie są obie kobiety. Jagna niszczy życie starego Boryny, który z inną kobietą (lub sam) miałby stabilizację i spokój, naraża go na plotki, wystawia na pośmiewisko. Destrukcyjnie działa też na Antka, nie tylko zaniedbującego żonę i rodzinę, ale też popadającego w konflikt z otoczeniem, które w pewnym momencie się od niego odsuwa. Dziewczyna zdaje się nie zauważać, że romanse z nią nie tylko niszczą reputację jej kolejnych mężczyzn (Jasio!), lecz przybliżają nieszczęście również do niej samej, niszcząc jej życie. Podobnie zachowuje się Justyna: wbrew intencjom, niszczy spokój niczemu niewinnej Elżbiety, swoje zdrowie (aborcja, załamanie), okalecza Zenona (pośrednio przyczynia się do jego samobójstwa) i skazuje się na izolację. Wobec takich rozmiarów czynionego zła trudno nie określić tych bohaterek mianem „kobiet fatalnych”.

Dlaczego w podanej przez Ciebie literaturze przedmiotu znalazła się książka pod tytułem Watykan?

Proponowana odpowiedź
Jest to album zawierający reprodukcje obrazów ze zbiorów muzeum watykańskiego. Wśród nich znajduje się obraz przedstawiający jedną z wymienionych przeze mnie bohaterek – biblijną Judytę (autor – wyrosły ze szkoły Caravaggia Orazio Gentileschi).

Jakie znasz inne definicje pojęcia „dialog”? Uzasadnij wybór definicji przedstawionej w Twoim wywodzie.

Proponowana odpowiedź
Dialog to podstawowa forma komunikacji, rozmowa, wymiana wypowiedzi co najmniej dwóch osób. Występuje w codziennej praktyce językowej, ale ma zastosowanie także w literaturze, zwłaszcza w dramacie. Ponieważ temat nawiązuje do tradycji filozoficznej, najbardziej pomocne wydawało mi się rozumienie pojęcia „dialog” wywodzące się z pism Platona.

Bibliografia

• Biblia
• Lament świętokrzyski
• Jan Parandowski, Mitologia
• Dante, Boska komedia (część III Raj)
• Adam Mickiewicz, Dziady część IV i III, liryki (Niepewność, Do M***, Na Alpach w Splügen), Pan Tadeusz
• Juliusz Słowacki, Beniowski, Balladyna
• Henryk Sienkiewicz, Potop, Ogniem i mieczem, Krzyżacy, Quo vadis, Rodzina Połanieckich
• Bolesław Prus, Lalka
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
• Michał Choromański, Zazdrość i medycyna
• Zofia Nałkowska, Granica
• Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe
• Eliza Orzeszkowa, A… B… C…, Nad Niemnem, Marta
• Maria Dąbrowska, Noce i dnie
• Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka, Przymierze z dzieckiem
• Maria Nurowska, Hiszpańskie oczy
• Stefan Żeromski, Wierna rzeka, Ludzie bezdomni, Syzyfowe prace, Siłaczka
• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
• Anna Kamieńska, wybrane wiersze
• Tadeusz Konwicki, Kronika wypadków miłosnych
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej