Motywy biblijne jako tematy literatury i sztuki

Motywy biblijne jako tematy literatury i sztuki. Omów metody wykorzystania topiki biblijnej na podstawie wybranych dzieł z różnych epok i dziedzin sztuki.

Inne możliwe sformułowania tematu:

• Antyk i Biblia. Ich wpływ na kształtowanie się kultury europejskiej.
• Rola Biblii w sztuce i kulturze poszczególnych epok. Wskaż podobieństwa i różnice pomiędzy epokami.
• W jaki sposób współczesna kinematografia nawiązuje do tekstów biblijnych? Odpowiedz, powołując się na kilka wybranych przykładów dzieł filmowych.

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Prezentację możesz rozpocząć od stwierdzenia, że Biblia była jednym z najczęstszych źródeł inspiracji artystów różnych epok. Nic w tym dziwnego, bowiem tradycja biblijna, obok antycznej, jest podstawą kultury europejskiej. Średniowieczni artyści, działający najczęściej na zlecenie Kościoła, za przedmiot przedstawianych przez siebie historii obierali wydarzenia znane z Biblii. Podobnie było w czasach renesansu i baroku. Choć pojawiła się wtedy konkurencja w postaci antyku, to jednak nie wolno zapominać, że dla chrześcijańskiej Europy główną podstawą pozostawała Biblia. Zmieniło się to dopiero od czasów oświecenia, kiedy nastąpiło częściowe odwrócenie od spraw religii i motywy biblijne w sztuce zeszły na drugi plan, tracąc swoją uprzywilejowaną pozycję. Wśród dzieł dawnych epok podejmujących wątki biblijne możesz znaleźć wiele arcydzieł, nie będzie więc kłopotu z wyborem materiału do prezentacji.

Wariant 2

We współczesnej sztuce można odnaleźć wiele inspiracji i motywów biblijnych. Pojawiają się one w inny sposób niż we wcześniejszych epokach. Artystom nie chodzi już tylko o przedstawianie historii biblijnych, ale raczej o ich powtórną interpretację, często zupełnie niezgodną z wersją oryginalną. A czasem zupełnie nawet mu przeczącą. Inaczej niż w średniowieczu sztuka i literatura nie musi mieć walorów edukacyjnych, nie służy żadnemu przesłaniu.

 

Strategie rozwinięcia

Wariant 1

Wybrane przez Ciebie dzieła poruszające tematykę biblijną najlepiej przedstaw w porządku chronologicznym.

• Możesz więc zacząć od znanych fresków włoskiego malarza Giotta malowanych na początku XIII wieku. Są to cykle fresków z padewskiej kaplicy Scrovegnich przedstawiające historie biblijne zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu, zatytułowane Sceny z życia Joachima, Sceny z życia Matki Boskiej, Sceny z życia Chrystusa. Są to, oczywiście, dzieła średniowieczne, ale wyprzedzają one swój czas. Nowe jest zastosowanie jednego punktu widzenia, położonego na wysokości oczu, zapowiadające już użycie perspektywy. Sceny biblijne przedstawiane są we wnętrzach przypominających raczej architekturę włoską niż wschodnią oraz w plenerach. Uderza bardzo staranne oddanie twarzy wszystkich uczestników tych scen: każda z nich ma inne rysy (we wcześniejszym malarstwie wszystkie postacie były niemal jednakowe), dostosowane do odgrywanej na obrazie roli. W scenie chrztu Jezusa panuje spokój, scena Jego pojmania jest już znacznie gwałtowniejsza, scena opłakiwania – przepojona dramatyzmem. Są to jednak, w porównaniu z późniejszym przedstawieniami tych historii, przedstawienia dosyć statyczne. Wszystkie postacie przypominają raczej posągi niż żywych ludzi. Na freskach widać połączenie dwóch światów, ziemskiego, reprezentowanego przez postacie znane z Biblii oraz niebiańskiego, reprezentowanego przez liczne postacie aniołów. Dzięki temu oglądający może odnieść wrażenie uczestnictwa w niezwykłym spektaklu. Z fresków promieniuje atmosfera nadziemskiego spokoju i cudowności. Taki też był cel przedstawienia tych historii, miały one pokazywać wiernym sceny z Biblii, a ich sugestywność miała przekonywać o ich prawdziwości i doniosłości dla ludzi żyjących wiele lat później.

• Podobna była też rola dzieła, które może być świetnym przykładem z dziedziny rzeźby. Chodzi tu o znany chyba wszystkim ołtarz mariacki Wita Stwosza. Dzieło to sytuuje się na pograniczu gotyku i renesansu, możesz jednak przedstawić je jako przykład średniowiecznego dzieła rzeźbiarskiego nawiązującego do Biblii. Przedstawione na nim są postacie i sceny ­zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu. Wśród nich można obserwować pokłon pasterzy, biczowanie, zmartwychwstanie czy biczowanie Chrystusa, a także postacie proroków ze Starego Testamentu. Biblijna historia, na którą składają się oba Testamenty, jest więc przedstawiona jako całość. Krakowski ołtarz spełnia rolę, którą pełniły książki określane jako Biblia pauperum – czyli Biblia ubogich. Miał bowiem przybliżać wiernym wydarzenia i postacie umieszczone w Biblii. Trzeba tu bowiem dodać, że większość z nich nie miała bezpośredniego dostępu do jej tekstu i mogła się z nim zapoznać dzięki umieszczanym w kościołach dziełach sztuki.

• Z pewnością nie miały już takiego charakteru renesansowe obrazy inspirowane Biblią. Jako przykłady możesz wybrać doskonale znane dzieła:
  • Opłakiwanie Chrystusa Botticellego,
  • Ostatnią Wieczerzę Leonarda da Vinci,
  • Madonnę Sykstyńską Rafaela, freski ze sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej wykonane przez Michała Anioła.

Choć przedstawione są na nich sceny biblijne, to zawdzięczają one bardzo wiele przede wszystkim sztuce antycznej. Postacie są wyidealizowane, przedstawione zgodnie z renesansowym postrzeganiem człowieka jako istoty harmonijnej, pełnej ładu. Podobnie jest z tymi malowidłami, mają one jasny koloryt, malowane są ciepłymi barwami. Dzieje się tak nawet w scenach pełnych dramatyzmu, na przykład złożenia Chrystusa do grobu. Dzięki zastosowaniu perspektywy widz po raz pierwszy mógł odnieść wrażenie trójwymiarowości obrazu, dzięki temu obraz wydawał się bardziej realistyczny. Co sprawiało, że bardziej sugestywnie ­przemawiał do widza, który mógł się czuć niemal jak świadek przedstawianej na obrazie biblijnej historii. Oprócz obrazów, możesz też wspomnieć o rzeźbie renesansowej, na przykład o Dawidzie lub Mojżeszu Michała Anioła i porównać je z malarstwem tej epoki.

• Zupełnie inny charakter, jeśli chodzi o podejście do ukazywania Biblii, ma malarstwo Europy Północnej tego okresu. Zamiast przedstawienia jasnego, pogodnego, harmonijnego, mamy obrazy ciemne, przesycone gwałtownością, niemal dzikie. Świetnym przykładem może być obraz Hieronima Boscha pod tytułem Niesienie krzyża. Zamiast rozległej przestrzeni, jaka pojawiała się na obrazach włoskich mistrzów, występuje tylko kłębowisko ściśniętych, agresywnych twarzy oprawców i świadków zdarzenia. Pokazane są one w sposób niemal karykaturalny, wyraźnie odróżnia się od nich łagodna twarz Chrystusa. Obraz utrzymany jest w ciemnej tonacji, wydaje się, jakby przedstawione wydarzenia rozgrywały się w nocy, tymczasem w Biblii rozgrywają się one w dzień. Cechą wyróżniającą Chrystusa jest spokój, z jakim niesie krzyż. To bardzo ekspresyjna wizja wydarzeń biblijnych, będąca próbą ożywienia tekstu, uwydatniająca grozę i okrucieństwo wydarzeń, które Biblia opisuje. A także unaocznienia widzowi cierpienia poniesione przez Jezusa.
  Innym przykładem tego rodzaju malarstwa, tyle że jeszcze dalej posuniętym jeśli chodzi o ukazanie cierpienia, może być Ołtarz z Isenheim Matthiasa Grünewalda.

• Równie dramatyczne są przedstawienia tematów biblijnych w wykonaniu Caravaggia. Możesz tu przywołać takie obrazy, jak:
  • Złożenie do grobu,
  • Powołanie świętego Mateusza,
  • Wieczerza w Emaus,
  • Nawrócenie św. Pawła.

Są to dzieła o ekspresji typowo już barokowej, wytworzonej głównie dzięki dynamicznym układom kompozycyjnym. O ich dramatyzmie decyduje mistrzowskie zastosowanie światłocienia, uwydatniającego gesty i mimikę postaci. Ich zwykłe twarze pozbawione są zupełnie niezwykłości, jaka była udziałem bohaterów malarstwa renesansowego. Dotyczy to zarówno twarzy Chrystusa, jak i twarzy osób drugoplanowych. Jedynym sposobem wyróżnienia jakiejś postaci jest sposób jej oświetlenia. W ten sposób Caravaggio pozbawia Chrystusa odrobiny boskości, kładzie nacisk na ludzką stronę Jego istoty. Także ewangeliści czy Matka Boska przedstawieni są tak, że widz może odnieść wrażenie, iż są zwyczajnymi, prostymi ludźmi. Tak realistyczna, pozbawiona jakichkolwiek prób upiększenia technika przedstawiania historii biblijnych była wtedy czymś zupełnie zaskakującym. Choć dziś może trudno w to uwierzyć, ale dla wielu współczesnych malarza jego twórczość była czymś szokującym i łamiącym wszystkie ustalone normy.

• Innym sposobem nawiązywania do Biblii było przedstawianie scen, jakich próżno szukać na jej kartach, twórcze uzupełnianie biblijnych historii. Były to sceny dotyczące różnych postaci występujących w Biblii, na przykład Marii Magdaleny czy ewangelistów. Przykładem może być twórczość XVII-wiecznego francuskiego malarza Georges’a de La Toura. Wykorzystywał on technikę światłocienia zastosowaną przez Caravaggia, ale jego obrazy pełne są spokoju i ciszy, jakich próżno by szukać u włoskiego artysty. Przedstawiają na przykład samotną, pokutującą Marię Magdalenę lub Józefa w warsztacie. Widać w nich bardzo osobiste, intymne podejście do tych postaci i ich historii.

Wariant 2

• Możesz rozpocząć od przykładów z dziedziny malarstwa. Dobrym wprowadzeniem będzie słynna Madonna Muncha, obraz pochodzący jeszcze z końca XIX wieku. Do wcześniejszych przedstawień Matki Boskiej nawiązuje jedynie tytułem, ukazana na nim postać kobieca niewiele ma z nimi wspólnego. Jest zupełnym odwróceniem kanonu jej przedstawiania: zamiast łagodnej, anielskiej kobiety, ukazanej na jasnym tle pojawia się niepokojąca, demoniczna postać w otoczeniu czerni. W sztuce dawniejszych epok byłby to raczej wizerunek diablicy, wiedźmy, u Muncha w ten sposób przedstawiona zostaje matka Jezusa. Jest to, oczywiście, przykład sztuki obrazoburczej, nastawionej na szokowanie przeciętnego odbiorcy. I dobrze wprowadzającej w to, co działo się z topiką biblijną w XX stuleciu.

• O wiele bardziej szokujące są liczne studia ukrzyżowania dokonane przez Francisa Bacona. Jest to przykład zupełnego odejścia od wcześniejszych realizacji tego, być może, najważniejszego biblijnego tematu. Zamiast wiszącego na krzyżu Chrystusa widać na tych obrazach istotę niewiele podobną do człowieka. Jej cierpienie nie ma charakteru boskiego, jej celem nie jest odkupienie win wszystkich ludzi, jest raczej zupełnie bezsensowne, zwierzęce. To, oczywiście, wizja ­osób ateistyczna, ale warto posłużyć się takim lub podobnym przykładem do ukazania sposobu realizacji motywów biblijnych w sztuce współczesnej.

• Diametralnie odmiennym przykładem jest twórczość znanego polskiego malarza Jerzego Nowosielskiego. Inaczej niż Bacon, jest on człowiekiem głęboko wierzącym, co chyba widać w jego obrazach inspirowanych tradycyjnymi prawosławnymi ikonami. Jest to malarstwo, które można by określić jako świadomie naiwne, próbujące odnaleźć dawną duchowość, zatraconą już się w XX wieku. Jednocześnie, podobnie jak było to z ikonami, jest twórczością o głębokiej symbolice. Możesz zestawić obrazy Nowosielskiego z twórczością Andrieja Rublowa, najsłynniejszego XV-wiecznego malarza ikon, porównać podobieństwa i różnice między nimi. Możesz też stwierdzić, że mniej istotny jest czas, w którym powstają dzieła, najważniejszy jest stosunek twórcy do Biblii. Dlatego Nowosielski może mieć więcej wspólnego z żyjącym pięćset lat wcześniej Rublowem niż z wieloma artystami współczesnymi.

• Odwołania do Biblii pojawiają się, oczywiście, także w literaturze współczesnej, zarówno prozie, jak i poezji. Do poetów nawiązujących do tematyki biblijnej należą tacy autorzy, jak:
  • Czesław Miłosz, *
  • Zbigniew Herbert,
  • Tymoteusz Karpowicz,
  • Roman Brandstaetter
  • ksiądz Jan Twardowski.

Bardzo często nawiązania te istnieją jako stylizacja języka poetyckiego na język biblijny, co często można obserwować w twórczości Czesława Miłosza.

• W prozie nawiązania te mogą być rzadsze, ale i one występują. Najlepszym przykładem może być powieść Michała Bułhakowa Mistrz i Małgorzata. Jej kompozycja opiera się na skrzyżowaniu dwóch rzeczywistości: Moskwy lat 20. i Palestyny w czasach Chrystusa. Ta ostatnia widziana jest oczami Poncjusza Piłata, zastanawiającego się nad prawdziwością historii sądzonego przez niego Jeszui, czyli Chrystusa. Powieść jest opowieścią o dobru i złu, prawdziwości Boga i szatana, dokonywanych wyborach etycznych, dla których podstawą są nauki zawarte w Biblii. Dzięki połączeniu różnych czasów Biblia zostaje uwspółcześniona, zaczyna odnosić się do naszej teraźniejszości.
  Oprócz Bułhakowa można wymienić ­jeszcze inne utwory, które opowiadają biblijne historie, lub też takie, dla których kontekst biblijny jest ważny. Są to:
  • Józef i jego bracia Tomasza Manna,
  • Na wschód od Edenu Johna Steinbecka,
  • Pamiętniki Adama i Ewy Marka Twaina.

W wieku XX pojawiły się nowe dziedziny sztuki, takie jak kino, które umożliwiły nowe sposoby nawiązania do Biblii. Tematyka biblijna stała się jednym z najczęstszych motywów filmowych, powstały setki filmów oparte na wydarzeniach biblijnych bądź do nich nawiązujące. Warto więc wspomnieć o kilku z nich.

• Przykładem może być głośna Pasja w reżyserii Mela Gibsona. Intencją autorów filmu miała być jak najwierniejsza rekonstrukcja wydarzeń, które ­przedstawione zostały w Nowym Testamencie. Zadbano o historyczną wierność strojów, otoczenia, bohaterowie filmu posługują się językiem aramejskim i łaciną, a więc językami, które rzeczywiście rozbrzmiewały w tamtych czasach. Jest to chyba jedne z najbardziej dosłownych i naturalistycznych filmów, jakie kiedykolwiek nakręcono. Sceny biczowania i krzyżowania Jezusa pokazane są z całym okrucieństwem. W rezultacie powstał film atakujący wrażliwość widza przyzwyczajonego na ogół do dosyć łagodnego, niedosłownego przedstawienia cierpień Chrystusa. Ale zgadza się to z zamierzeniem jego twórców: film ma nie tylko uświadamiać, ale pokazywać wiernym, jak wielka była ofiara Chrystusa. Możesz też wspomnieć, że było to główną przyczyną tego, że został zaaprobowany przez Kościół, jako jeden chyba z niewielu filmów poświęconych śmierci Jezusa.

• Jest natomiast wiele filmów, które aprobaty takiej nie uzyskały. Jednym z nich może być Jesus Christ Superstar, filmowa realizacja musicalu poświęconego tym samym wydarzeniom, które przedstawione były w Pasji. Już wybór samej muzyki – rockowej, dla wielu może być zaskakujący. A także to, że wypowiedzi biblijnych bohaterów zostają przedstawione w formie piosenek. Film zrealizowano w latach 70. i bardziej łączy się z innymi, hipisowskimi filmami tego okresu (na przykład Hair) niż z innymi filmami o tej tematyce. Chociaż nie ucieka od ukazywania scen drastycznych, to jednak jego wymowa zostaje wzięta w nawias – używane są współczesne rekwizyty, w końcowej scenie widać głównych bohaterów wsiadających do autobusu, na planie zostaje tylko przybity do krzyża Jezus.

 

Strategie zakończenia

Wariant 1

Możesz na zakończenie powiedzieć, że po motywy biblijne sięgali wszyscy wielcy artyści dawnych epok i przedstawiali je z najwyższym kunsztem. Możesz też zaryzykować twierdzenie, że to właśnie im, a nie artystom naszych czasów, zawdzięczamy najciekawsze ich realizacje. Pozostawili bowiem po sobie arcydzieła, o których będą pamiętać nie tylko ci, dla których Biblia jest ważną lekturą.

Wariant 2

Na zakończenie możesz stwierdzić, że XX-wieczni artyści bardzo swobodnie podchodzili do biblijnej tematyki. Trudno się temu dziwić. Dzisiaj artyści w większym stopniu wyzwoleni są od więzów, jakie ograniczały dawniejszych twórców: mecenat Kościoła, brak tolerancji, ograniczenia stylu i tradycji. Dlatego ich podejście jest często bardziej subiektywne, a czasem nawet dla gorliwych czytelników Biblii szokujące. Na zakończenie możesz podzielić się swoimi własnymi przemyśłeniami na temat tego, czy tak jest lepiej, czy też gorzej dla sztuki. I czy artyści mają, Twoim zdaniem, prawo dowolnie interpretować Biblię, czy też powinni raczej pozostać w swojej twórczości wierni jej tradycyjnym interpretacjom.

 

Pytania do dyskusji

Jaka epoka, w której tworzono dzieła wykorzystujące motywy biblijne, wydaje się Panu (Pani) najbardziej interesująca?

Proponowana odpowiedź
Najbardziej przemawia do mnie sztuka epoki renesansu. Ciekawe wydaje mi się w niej połączenie głębokiej religijności, jaką widać w stosunku do odtwarzanych przez artystów scen i jednoczesne przedstawienia piękna ciała ludzkiego. Obrazy te pełne są harmonii, ładu, nawet gdy przedstawiają dramatyczne momenty, takie jak na przykład biczowanie Chrystusa. Podoba mi się harmonijna i zrównoważona kompozycja tych obrazów, które dzięki niej wydają się być przepełnione doskonałym spokojem. Uderzające jest też bogactwo ich kolorystyki.

Dlaczego „Biblia” znalazła tak szeroki oddźwięk w sztuce europejskiej?

Proponowana odpowiedź
Od czasów średniowiecza aż do oświecenia, a w dużym stopniu i po nim, dominowała w Europie religia chrześcijańska. Wpływ ten rozciągał się bardzo szeroko, od życia codziennego aż po działalność artystyczną. A ponieważ Biblia jest główną księgą chrześcijaństwa, nic więc dziwnego, że artyści sięgali po motywy biblijne. Część z nich uprawiała twórczość religijną z potrzeby serca, część wyłącznie dlatego, że takie były zamówienia Kościoła. Drugą przyczyną może być atrakcyjność Biblii jako dzieła literackiego. Przedstawione w niej historie są po prostu ciekawym materiałem dla artystów. Malarze czy rzeźbiarze mogą odtwarzać je na różne sposoby, pisarze na nowo je opowiadać, często przy tym zmieniając, rozszerzając o nowe wątki lub dodając inne zakończenia. Popularność Biblii wynika więc zarówno z głębokiej obecności w naszej kulturze, jak i jej atrakcyjności.

Jaki wpływ ma „Biblia” na dzisiejszą kulturę i sztukę?

Proponowana odpowiedź
Biblia nadal w dużym stopniu odziałuje na europejską kulturę. Zasady etyczne, jakie zostały w niej zawarte, stanowią także w dużym stopniu podstawę współczesnej etyki. Choć często przekaz biblijny dociera do nas nie w sposób bezpośredni, ale przez inne teksty, które oparte są na Biblii. Co, oczywiście, nie zmienia faktu, że Biblia jest jedną z najczęściej czytanych książek, i to nie tylko przez chrześcijan. Jej obecność w literaturze i sztuce nie ma może tak dominującego charakteru, jak było to na przykład w średniowieczu, ale wciąż jest bardzo istotna. Nawiązywanie do motywów biblijnych nie wynika tylko z roli Biblii w kulturze, ale jest także wynikiem tego, że wpływała ona w tak dużym stopniu na sztukę dawniejszych epok. Dzisiejsi artyści podejmujący te motywy nawiązują bowiem nie do samych tekstów biblijnych, ale do ich realizacji dokonanych przez twórców żyjących przed nimi. Nawiązywanie do Biblii ma więc często charakter walki z ustaloną tradycją artystyczną.

 

Przydatne sformułowania

• Biblia, obok antyku, jest jednym z głównych źródeł kultury europejskiej, a dowodem na to mogą być nawiązania ogromnej liczby dzieł sztuki różnych epok.

• Jednym z najciekawszych przykładów sztuki czerpiącej inspiracje z Biblii jest sztuka renesansu. W ciekawy sposób łączy ona religijny stosunek do Biblii, jaki miało średniowiecze, z harmonijną wizją człowieka charakterystyczną dla antyku.

• Wiele dzieł, jakie tworzą współcześni artyści, jest dialogiem nie z tekstem samej Biblii, ale z wcześniejszymi dziełami podejmującymi tematykę biblijną.

 

Przydatne pojęcia

Topika – teoria toposów, czyli stałych motywów i tematów literackich i artystycznych, opartych na sferze tradycji kulturowych oraz zbiorowej i indywidualnej psychologii. Są to motywy i tematy w znacznym stopniu skonwencjonalizowane.

Fresk – technika malarstwa ściennego polegająca na tym, że na mokrej warstwie tynku nakłada się farbę. Ponieważ tynk musiał być świeży, nakładano go tylko na taką powierzchnię, jaką można zamalować w ciągu jednego dnia. W związku z tym malowidło projektowano na kartonie i odciskano je na tynku. Technika ta stała się popularna już od czasów Giotta, wykonano za jej pomocą wiele słynnych dzieł o tematyce biblijnej. Szczególnie często używano jej do dekoracji kościelnych wnętrz.

Biblia pauperum – ilustrowana średniowieczna książka, która miała przedstawiać sceny ze Starego oraz Nowego Testamentu i uświadamiać czytelnikowi tkwiący pomiędzy nimi związek. Łączono ze sobą na przykład sceny zerwania jabłka przez Ewę i zwiastowania Maryi lub ofiarowania Izaaka i ukrzyżowania Chrystusa. Scena ze Starego Testamentu była zawsze zapowiedzią sceny z Nowego Testamentu, która ją dopełniała. Książki tego typu miały być, dzięki stosunkowo taniej technice produkcji, konkurencją dla bogato zdobionych manuskryptów. W rzeczywistości nie każdy mógł sobie na nie pozwolić, ale były z pewnością bardziej dostępne niż książki przepisywane ręcznie.