Omów rolę tytułu w dziele literackim.

Komentarz

To dość oryginalny i ciekawy temat. A jednocześnie – niezwykle obszerny. Każdy utwór literacki ma jakiś tytuł, Twoim zadaniem jest zbadać, czy autor nadający tytuł swojemu nowo powstałemu dziełu kieruje się jakimiś prawami. Sprawdź też, jakie relacje łączą tytuły z pozostałymi elementami utworów literackich, a więc opowiedzianą w dziele historią, bohaterami utworu, miejscem i czasem akcji…

Inne możliwe sformułowania tematu

• Tytuł – ważny element dzieła literackiego. Omów funkcję tytułu w wybranych utworach literatury polskiej.
• Czy sposób tytułowania dzieł literackich zmieniał się na przestrzeni epok? Na przykładzie wybranych utworów wskaż podobieństwa i różnice.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Próba określenia funkcji, jakie może pełnić tytuł w dziele literackim. Omówienia konkretnych, przykładowych tytułów.

Kolejność prezentowanych argumentów
Proponuję, żebyś z omówionego materiału wybrał i omówił kilka najbardziej, Twoim zdaniem, charakterystycznych tytułów. Możesz również skorzystać z zaproponowanej próby klasyfikacji tytułów – wybierz kilka typów, które udało mi się wyodrębnić i omów, na przykładzie tytułów konkretnych utworów, ich realizacje. Albo trochę pogłówkuj i… zmodyfikuj, udoskonal podaną klasyfikację.

Wnioski

• Podstawową funkcją tytułu jest funkcja identyfikacyjna – to dzięki tytułom odróżniamy od siebie różne pozycje tego samego autora, możemy odnaleźć potrzebną nam książkę w katalogu biblioteki itp.

• Tytuły pełnią, oczywiście, mnóstwo innych funkcji, najważniejsze z nich to: wskazywanie głównego bohatera dzieła, określanie problemu poruszanego przez dzieło, nierzadko tytuły stanowią swoistą (odautorską) interpretację dzieła, wskazują na czas i miejsce akcji utworu, na nawiązania do innych dzieł literackich, na jakiś ważny symboliczny przedmiot, słowo klucz dzieła.

• Oczywiście, przeprowadzona kategoryzacja jest niepełna, niewątpliwie jednak tytuł (prawie) zawsze wskazuje na coś, co jest w dziele ważne.

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Zacznij od definicji tytułu, możesz ją przytoczyć za Słownikiem terminów literackich:
Tytuł, jest to nazwa nadana dziełu przez jego autora, stanowiąca integralną część tekstu dzieła i będąca pierwszym wyodrębnionym w nim odcinkiem. Tytuł jest jednym z podstawowych czynników umożliwiających identyfikację dzieła; jago forma pozostaje w wielorakich związkach z treściami utworu, który nazywa i symbolizuje (…)

Oczywiście, musisz ten tekst rozumieć i umieć, w razie potrzeby, własnymi słowami przedstawić zawarte w nim informacje. Nie zawadzi, jeżeli do tego „uczonego” wstępu dodasz garść własnych przemyśleń.

Wariant 2

Równie dobrze możesz we wstępie przedstawić kilka własnych refleksji na temat tytułowania dzieł literackich, zastanowić się, dlaczego tytuł to taka ważna cześć dzieła. Przecież pytanie o genezę tytułu zawsze jest ważnym elementem analizy dzieła…

– Zapoznanie się z tytułem to nierzadko pierwszy kontakt czytelnika z dziełem literackim. Jeżeli tytuł się nie spodoba, czytelnik może odrzucić dzieło, jeżeli zrobi na nim wrażenie, zaintryguje go, zadziwi – jest duża szansa, że czytelnik zajrzy do książki…

– Tytuł to bardzo ważny element dzieła, mogący mieć olbrzymi wpływ na jego interpretację.

 

Strategia rozwinięcia

Imię bohatera utworu w roli tytułu
Bardzo często tytuł dzieła to po prostu imię (lub nazwisko) głównego bohatera.
Przykłady:

• Antygona i Król Edyp Sofoklesa,
• Romeo i Julia, Makbet i Hamlet Williama Szekspira,
• Grażyna i Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza,
• Kordian i Balladyna Juliusza Słowackiego,
• Pani Bovary Gustawa Flauberta,
• Pan Wołodyjowski Henryka Sienkiewicza,
• Marta Elizy Orzeszkowej,
• Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa,
• Lord Jim Josepha Conrada i wiele innych.

Przykładowe omówienia:

• Romeo i Julia. Umieszczenie w tytule dzieła dwóch imion: męskiego i żeńskiego, sugeruje, że mamy do czynienia z utworem o tematyce miłosnej (w podobny sposób został wydobyty wątek miłosny w Mistrzu i Małgorzacie).
• Kordian. Dramat Juliusza Słowackiego rozpada się na trzy zupełnie odrębne części, powiązane jedynie… postacią głównego bohatera, którego działania, psychika, ewolucja postawy zostały opisane z dużą drobiazgowością.

Czasem zdarza się, że w tytule umieszczone zostaje imię postaci drugo– lub nawet trzecioplanowej. Zabieg ten, zmuszający czytelnika do zatrzymania uwagi na postaci pobocznej, może stanowić inspirację, skłania do refleksji, daje możliwość niekonwencjonalnej interpretacji dzieła.
Przykłady:

• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza,
• Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka.

Omówienia:

• Pan Tadeusz. Oczywiście, wszyscy maturzyści doskonale wiedzą, że w Panu Tadeuszu występuje bohater zbiorowy, jakim jest szlachta polska. Tytułowy bohater utworu, jako nosiciel cech opisywanej grupy społecznej nie jest wcale ważniejszy niż np. Sędzia Soplica, a już na pewno mniej interesujący niż Ksiądz Robak… Poprzez umieszczenie jego imienia w tytule poematu Mickiewicz zwraca uwagę czytelnika na to, co typowe, powszechne, właściwe szlacheckiemu sposobowi życia.

W tytule często pojawia się też imię głównego bohatera z jakimś krótkim dookreśleniem odnoszącym się do problematyki dzieła.
Przykłady:

• Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego,
• Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej.

Omówienia:

• Moralność pani Dulskiej. Wybierając taką formę tytułu, Zapolska zwróciła uwagę czytelnika na główny problem zawarty w utworze. Ważna jest nie tyle sama postać Dulskiej, co specyficzny sposób, w jaki ona i jej podobne osoby (średniozamożna warstwa mieszczaństwa) rozumieją znaczenie słowa „moralność”.

Nierzadkie są również tytuły sygnalizujące, że bohaterem utworu będzie zbiorowość.
Przykłady:

• Chłopi Władysława Stanisława Reymonta,
• Emancypantki Bolesława Prusa,
• Melancholicy Elizy Orzeszkowej,
• Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego,
• Piękni dwudziestoletni Marka Hłaski.

Omówienia:

• Chłopi. Czterotomowe dzieło Władysława Stanisława Reymonta opowiada o życiu chłopskiej gromady – mieszkańców wsi Lipce.

• Ludzie bezdomni. Tutaj mamy do czynienia ze zbiorowością zupełnie innego rodzaju. Według najpopularniejszej interpretacji tytułu bezdomny jest przede wszystkim doktor Judym, który domu i rodziny wyrzekł się w imię idei służby społecznej. Marzenie o założeniu rodziny, o własnym miejscu na ziemi towarzyszy również nauczycielce Joasi. Przykładem innego rodzaju bezdomności jest życie warszawskiej biedoty – gnieżdżącej się po kilkanaście osób w nędznych mieszkankach, wegetującej z dnia na dzień. Bezdomni są również polscy emigranci, którzy opuścili ojczyznę w poszukiwaniu pracy (Wiktor Judym, brat tytułowego bohatera, i jego rodzina).

W tytułach komedii często pojawia się nazwa uniwersalnego typu ludzkiego, który zostaje poddany analizie i (najczęściej) ośmieszony.
Przykłady:

• Świętoszek i Skąpiec Moliera.

Omówienia:

• Świętoszek. Świętoszek, czyli Tartuffe to obłudny hipokryta, który udając religijnego i cnotliwego próbuje wyłudzić pieniądze od łatwowiernego Orgona. Molier poprzez tytuł swojej komedii zapowiada, że będzie w utworze analizował pewien typ ludzki, właściwy każdemu środowisku i każdej epoce.

Tytuły, poprzez które autor stara się nakierować uwagę czytelnika na określony problem, np. moralny albo obyczajowy, dotyczący jednostki lub całej grupy społecznej.
Przykłady:

• Zemsta Aleksandra Fredry,
• Za chlebem Henryka Sienkiewicza,
• Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego,
• Sława i chwała Jarosława Iwaszkiewicza,
• Stary człowiek i morze Ernesta Hemingwaya.

Omówienia:

• Zbrodnia i kara. Dostojewski zwraca uwagę czytelnika na motyw zbrodni i kary jako najważniejszy problem poruszony w powieści. Omawiane zagadnienie stara się autor przedstawić z różnych punktów widzenia: psychologii, moralności, obyczajowości, filozofii nietzscheańskiej, wiary chrześcijańskiej…

Tytuł, ważny element utworu, często ukierunkowuje naszą interpretację, zwraca uwagę czytelnika na najważniejsze problemy zawarte w dziele. Zdarza się również, że poprzez tytuł autor wręcz narzuca czytelnikowi interpretację dzieła.
Przykłady:

• Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego,
• Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

Omówienia:

• Inny świat. To książka oparta na materiale autobiograficznym, o dużych wartościach dokumentalnych. Autor opisuje codzienną rzeczywistość obozową, analizuje organizację pracy więźniów, charakteryzuje ich. Tytuł staje się przekaźnikiem ważnej dla interpretacji dzieła informacji – oto rzeczywistość łagrowa jest czymś, w co trudno uwierzyć, trudno zrozumieć, jest zupełnie innym światem w porównaniu z tym, w którym żyjemy na co dzień, wydaje się być czymś fantastycznym, nieprawdopodobnym… a jednak – autor opisał przecież swoje własne doświadczenia (pobyt w obozie w Jercewie), przecież ten „inny świat” istniał, był częścią rzeczywistości.

Osobną kategorię stanowią tytuły powieści historycznych, albo nawiązujących do tematów mitologicznych, biblijnych.

Tytuły utworów o tematyce historycznej, nawiązujące do konkretnej epoki, konkretnych wydarzeń, postaci:

Przykłady:

• Potop i Krzyżacy Henryka Sienkiewicza,
• Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego,
• Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego.

Omówienia:

• Pamiętnik z powstania warszawskiego. Pisany w końcu lat 60., a więc z dość dużego dystansu czasowego. Białoszewski patrzy na powstanie warszawskie okiem cywila, opisuje swoje własne doświadczenia, klimat dnia codziennego. Poprzez użyte w tytule słowo „pamiętnik” autor informuje czytelników, że mają do czynienia z relacją kogoś, kto był bezpośrednim świadkiem opisywanych wydarzeń. I tym właśnie różni się Pamiętnik… od powieści Sienkiewiczowskich, nawiązujących do walk, które miały miejsce w minionych epokach historycznych.

Tytuły utworów poruszających tematy mitologiczne lub biblijne:
Przykłady:

• Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego,
• Ifigenia i Fedra Jeana Baptiste’a Racine’a,
• Judasz z Kariothu Karola Huberta Rostworowskiego.

Omówienia:

• Odprawa posłów greckich. Tragedia wzorowana na sztuce greckiej, nawiązująca do wątku z Iliady Homera.

Tytuły nawiązujące do innych, wcześniejszych, najczęściej słynnych dzieł literackich należących do klasyki światowej:
Przykłady:

• Antymonachomachia Ignacego Krasickiego,
• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego,
• Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego.

Omówienia:

Nie-Boska komedia. Tytuł utworu to oczywiście nawiązanie do Boskiej Komedii Dantego. Tytuły nawiązujące do tytułów innych (najczęściej słynnych) dzieł literackich sugerują, że autor wchodzi w dialog lub polemizuje z tym dziełem albo, że się nim inspirował podczas pisania.

W tytułach często pojawia się miejsce akcji dzieła, lub nazwa jakiegoś innego miejsca ważnego w przestrzeni dzieła.
Przykłady:

• W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza,
• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej,
• W małym domku Tadeusza Rittnera,
• Przedpiekle Gabrieli Zapolskiej,
• W małym dworku Stanisława Ignacego Witkiewicza,
• Sklepy cynamonowe Brunona Schulza,
• Brzezina Jarosława Iwaszkiewicza,
• Ziemia, planeta ludzi Antoine’a Saint-Exupéry’ego,
• Folwark zwierzęcy George’a Orwella,
• Dolina Issy Czesława Miłosza.

Omówienia:

• Brzezina. To tytuł jednego z opowiadań Jarosława Iwaszkiewicza. Brzezina, czyli brzozowy zagajnik, jest najważniejszym miejscem w przestrzeni tego dzieła. To najpiękniejsze w okolicy, ulubione miejsce spacerów, symbolizuje miłość, odradzanie się przyrody, nowe życie a jednocześnie niszczenie, śmierć (znajduje się tam mogiła Basi, a wkrótce dołączy do niej druga – głównego bohatera utworu).

Popularne są również tytuły nawiązujące do czasu akcji. Podobnie, jak ma się to z tytułami, w których pojawia się nazwa miejsca, często są to określenia metaforyczne.
Przykłady:

• Opowieść wigilijna Karola Dickensa,
• Przedwiośnie Stanisława Żeromskiego,
• Noce i dnie Marii Dąbrowskiej,
• Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego.

Omówienia:

• Jesień, Zima, Wiosna, Lato. To tytuły czterech kolejnych tomów Chłopów Reymonta. Tytuły te wskazują na powiązanie losów bohaterów, mieszkańców wsi Lipce, z cyklem przyrodniczym. Powieść obfituje w opisy prac, obrzędów i rozrywek właściwym czterem porom roku.

• Mała apokalipsa. Ten tytuł to oczywiście nawiązanie do biblijnej Apokalipsy św. Jana. Autor zapowiada podjęcie dialogu z Biblią, próbę nowej interpretacji motywu końca świata. W świecie Konwickiego apokalipsa ukazana została jako banalne, codzienne zło, z którym zmagają się bohaterowie. Jej zwiastunami są chaos, rozpad, ruina; ludzie są zagubieni, przerażeni, a jednocześnie niemoralni, przekupni i skłonni do zdrady.

Zdarza się, że w tytule dzieła umieszczona zostaje nazwa przedmiotu (zazwyczaj pozornie błahego, nic nieznaczącego). To jeszcze jeden przykład tytułu „inspirującego”, prowokującego, sprzyjającego niekonwencjonalnym interpretacjom.
Przykłady:

• Katarynka, Kamizelka i Lalka Bolesława Prusa,
• Dym Marii Konopnickiej,
• Medaliony Zofii Nałkowskiej,
• Kartoteka Tadeusza Różewicza.

Omówienia:

• Medaliony. To tytuł zbioru opowiadań utrzymanych w konwencji relacji reporterskiej. Rejestr zbrodni, dokonywanych w obozach koncentracyjnych opisanych na podstawie wizji lokalnych oraz rozmów ze świadkami i ofiarami. Medaliony to małe portrety zmarłych umieszczane często w owalnych ramkach na nagrobkach. Małe medaliony noszono również na szyi, na łańcuszku. Mogły się w nich znajdować nie tylko fotografie zmarłych, bliskich właścicielowi medalionu osób, ale także np. kosmyki włosów. Poprzez tytuł autorka zwraca uwagę czytelnika na człowieka, miażdżonego przez tryby zorganizowanego ludobójstwa. Próbuje w jakiś sposób uczcić pamięć tych, po których istnieniu nie pozostał często żaden ślad, którzy zginęli w komorach gazowych, których ciała nigdy nie zostały odnalezione.

 

Strategie zakończenia

Wariant 1

Najbardziej logiczną formą zakończenia będzie oczywiście podsumowanie, wyciągnięcie wniosków z bogatego materiału, który udało Ci się zebrać.

Wariant 2

W zakończeniu możesz również wspomnieć, o swoistej grze z konwencją tytułowania utworów literackich, którą podjął Witold Gombrowicz, tytułując swoją powieść: Ferdydurke. Do dziś nie wiadomo, dlaczego właśnie taki tytuł został dziełu nadany i co słowo „ferdydurke” ma właściwie oznaczać… nawet w samym dziele nie znajdujemy odpowiedzi na to pytanie. A może uda ci się znaleźć więcej takich zagadek, związanych ze sposobem tytułowania dzieł literackich?

Bibliografia

• Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
• Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat
• Jarosław Iwaszkiewicz, Brzezina
• Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich
• Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa
• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
• Molier, Świętoszek
• Zofia Nałkowska, Medaliony
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
• Juliusz Słowacki, Kordian
• William Szekspir, Romeo i Julia
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni

 

Pytania do dyskusji

Omówiłeś temat problemowo, a nie chronologicznie. Czy zastanawiałeś się nad tym, jak zmieniał się sposób tytułowania dzieł literackich w ciągu epok?

Proponowana odpowiedź
Oczywiście, że sposób tytułowania dzieł literackich zmieniał się w ciągu epok. Najbardziej rzucającą się w oczy różnicą jest długość tytułu. Na przykład Mikołaj Rej wydał

• w 1562 roku dzieło pod tytułem: Źwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane,
• a latach 1567/68: Źwierciadło albo Kstałt, w którym każdy stan snadnie sie może swym sprawam jako we źwierciedle przypatrzyć.

Widać w tych tytułach pragnienie autora, aby jak najdokładniej objaśnić czytelnika, co mianowicie książka zawiera. Oczywiście, tak się już dzisiaj nie tytułuje. Nawet długie tytuły Rejowskie są w opracowaniach naukowych skracane, dostosowywane do potrzeb współczesnego odbiorcy, piszemy więc po prostu Zwierzyniec albo Zwierciadło, pomijając dalszą część tytułu. Dawniej modne było używanie w tytule słówka „albo” lub ”czyli”, po którym następowało swoiste doprecyzowanie, np. Malwina albo Przemyślność serca (najwybitniejsza polska powieść sentymentalna autorstwa Marii z Czartoryskich, księżnej Wirtemberskiej), również pełny tytuł jednego z najsłynniejszych polskich dzieł romantycznych brzmi: Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie.