Artystyczne ujęcie macierzyństwa w literaturze i sztuce. Omów zagadnienie na podstawie wybranych epok.

Komentarz

Temat jest dość trudny, ale za to niezwykle ciekawy i obszerny. Matka Boska, Matka Ziemia, matka Polka, tajemnica macierzyństwa, stereotyp matki i próby przełamywania tego stereotypu – to wszystko hasła, które powinny znaleźć się w twojej pracy.

Przez wieki uważano, że jedynym powołaniem kobiety jest bycie matką, dlatego nie mogły one kształcić się i wykonywać pracy zarobkowej. Przestrzenią kobiety był dom, w przeciwieństwie do przestrzeni mężczyzny – całego świata. Dopiero emancypantki, a potem feministki podjęły próbę wyzwolenia kobiety z kajdan przymusowego macierzyństwa i jasno powiedziały, że nie zawsze jest ono błogosławieństwem, równie dobrze może stać się przyczyną życiowej porażki i że macierzyństwo to rzecz wyboru, a nie konieczności.

To nie jest przypadkowa dygresja. Te dwa skrajnie różne sposoby pojmowania macierzyństwa znalazły potężny oddźwięk w literaturze i sztuce – szerzej o tym w dalszej części mojej propozycji prezentacji maturalnej.

 

Inne możliwe sformułowania tematu:

  • Portret matki w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.
  • Matka i dziecko w literaturze polskiej. Scharakteryzuj sposoby kreowania tych bohaterów w utworach z różnych epok.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Zwróć uwagę na obszerność tematu. Następnie w kilku zdaniach opowiedz, jakie poruszysz problemy i jakie wizje macierzyństwa zaprezentujesz komisji. Możesz też powiedzieć kilka słów o roli matki w społeczeństwie (możesz przy tym zwrócić uwagę na dwa ujęcia tematu, które dla potrzeb tego tekstu nazwałam umownie tradycyjnym i feministycznym).

Kolejność prezentowanych argumentów
Jeśli wybierasz wariant pierwszy, mogą to być następujące punkty:

  • Tajemnica macierzyństwa (Młoda Polska i\lub współczesność)
  • Matka Ziemia (starożytność, wierzenia ludowe)
  • Matka cierpiąca (romantyzm, pozytywizm)
  • matka Polka (od średniowiecza po współczesność)
  • Dzieciobójczyni (Młoda Polska)

Jeśli wybierasz drugi wariant:

  • Stereotyp matki Polki (od średniowiecza po współczesność)
  • Burzenie tego stereotypu (Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, współczesność)

Wnioski
Określenie własnego stanowiska wobec wielu różnych typów matek w tekstach kultury.

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Istnieją dwa archetypy, dwie postacie wykreowanych w zamierzchłej przeszłości matek, które w zasadniczy sposób wpływają na portrety matek w zachodnioeuropejskiej literaturze i sztuce. Są nimi:

  • Demeter (grecka bogini życia, utożsamiana również z Matką Ziemią) i
  • Maria z Nowego Testamentu, prosta kilkunastoletnia dziewczyna z Nazaretu, którą rodzina postanowiła wydać za o wiele lat starszego od niej Józefa.

Demeter to grecka bogini życia, posiadająca swój aspekt jasny – moc ożywiania przyrody, ale i mroczny – moc odbierania życia, sprowadzania na świat martwoty. Demeter jest potężna, nie tylko okrutnie zemści się za porwanie ukochanej córki – dzięki swojej mocy wymusi na przerażonych bogach jej powrót. Demeter to matka, która ze swojego macierzyństwa potrafi czerpać niezwykłą siłę. Maria – przyjmuje je jako dar od Boga, którego chce być służebnicą. Jej charakterystyczne cechy to czystość, dziewiczość, niewinność, pokora, dobroć, pobożność. Kiedy jej syn umiera na krzyżu, chociaż ­potwornie cierpi, godzi się z wolą Boga. Córkę Demeter, Korę, Hades porwał do krainy umarłych – pełna wściekłości i rozpaczy dumna bogini odważyła się podjąć nierówną walkę o odzyskanie dziecka – nie tylko z Hadesem, wszak kto raz znalazł się w krainie umarłych, nie mógł już jej opuścić… a więc w jakimś stopniu była to walka ze wszystkimi bogami, walka z przeznaczeniem.

Jednak to Maria stanie się archetypem macierzyństwa w zachodniej kulturze, także wzorem Matki Polki, pamięć o Demeter zostanie niemal zupełnie zaprzepaszczona (choć ambitni odnajdą nawiązania do mitu – np. postać Kłoski i jej córki Ruty z Prawieku i innych czasów Olgi Tokarczuk) – być może to dlatego kobiety uznawane są za słabszą część ludzkości…

Wariant 2

Ale wcale nie musisz wychodzić od Marii z Nazaretu i Demeter. Przez wiele stuleci w literaturze, sztuce i obyczajowości naszego kraju władał niepodzielnie stereotyp matki Polki – zastanów się, jak go zdefiniować, jakie cechy są dla matki Polki charakterystyczne, na jakich dziełach artystycznych najlepiej go przedstawić, czy funkcjonuje on do dziś i która z epok literackich podjęła z nim grę, czy może nawet walkę. Czy ten stereotyp jest dobry, potrzebny, czy może stanowić dla kobiet drogowskaz w ich życiowej drodze, czy wręcz przeciwnie – ogranicza je, skazuje na rolę kur domowych, ekonomicznie zależnych od mężczyzny. Innymi słowy – przybliż we wstępie problematykę, którą będziesz się zajmował, postaw pytania, na które będziesz się starał odpowiedzieć i zaproponuj jakąś tezę.

 

Strategie rozwinięcia

Wariant 1

Tajemnica macierzyństwa

Sądzę, że dobrym pomysłem na rozpoczęcie zasadniczej części Twojej prezentacji będzie zastanowienie się nad tajemnicą macierzyństwa. Pomogą Ci w tym następujące teksty kultury:

  • Kobiety brzemienne – rzeźby Xawerego Dunikowskiego, ukazujące ciężarne kobiety zanurzone w kontemplacji swojego stanu.
  • Macierzyństwo Bronisławy Ostrowskiej – krótki wiersz młodopolskiej poetki; podmiot liryczny wyraża swoje zdziwienie faktem, że zdolna była wydać na świat nowego człowieka, w oczach którego, zamiast obrazu siebie, dostrzega tajemnicę.
  • Macierzyństwo Stanisława Wyspiańskiego – obraz z 1905 roku. Przedstawia młodą dziewczynę, karmiącą piersią niemowlę, i przyglądające się temu dwie małe dziewczynki. Zielona szata karmiącej ozdobiona jest przyrodniczym ornamentem, co wskazuje na jej związek z naturą, wiosną, tajemnicą odradzania się przyrody (czyżby dalekie nawiązanie do kreacyjnych mocy Demeter?…) Twarze trzech postaci kobiecych są zadziwiająco podobne (może to ta sama kobieta, może obraz przedstawia dorastanie dziewczynki do macierzyństwa…).
  • Ambitne maturzystki znajdą również ciekawe próby przeniknięcia tej tajemnicy we współczesnej literaturze, będą nimi książki: Domino. Traktat o narodzinach Anny Nasiłowskiej i Szczeliny istnienia Jolanty Brach-Czainy (ta pozycja sytuuje się na granicy rozprawy filozoficznej i literatury pięknej).

Motyw Matki Ziemi

Z ziemi wywodzi się wszelkie życie, zwłaszcza świat roślinny. Dotarła do naszych czasów spora ilość wierzeń, mitów i rytuałów dotyczących ziemi traktowanej jako „macierz”. Zobacz, jak pisze o tym Ewa Nowina-Sroczyńska:

Zanim poznano fizjologiczne przyczyny poczęcia, sądzono, że macierzyństwo należy przypisać bezpośredniemu wprowadzeniu dziecka do łona matki. Płód swój okres prenatalny spędzał w jaskiniach, szczelinach, źródłach, drzewach. (…)

Ludzie – wierzono – związani byli więc z matką i otaczającym środowiskiem kosmicznym. Rozwijali się w kryształach, kamieniach, skałach jako „dusze” czy „dzieci-przodkowie”, zanim zostali wprowadzeni za pośrednictwem magicznego kontaktu do łona matki, a niezwykle dalekim refleksem takiego przekonania jest do dziś dnia utrzymujące się wierzenie, że dzieci pochodzą ze źródeł, rzek czy kapusty. Ludzki ojciec jedynie uznawał takie dziecko za swoje w obrzędzie posiadającym zawsze cechy adopcji; dzieci były więc dziećmi mikrokosmosu – ziemi traktowanej jako miejsce z górami, wodami i roślinnością. Matka je tylko przyjęła i dokończyła kształtowania ich ludzkiej ­postaci.

Z archetypem Matki Ziemi wiąże się również wyobrażenie ziemi jako azylu, schronienia, wyraźne w takich polskich przysłowiach, jak: schować się pod ziemię, chcieć się zapaść pod ziemię. Ziemia, która dzięki dotknięciu udziela sił i zdrowia, to wyobrażenie często spotykane w folklorze wielu krajów, stąd np. zwyczaj kładzenia wprost na ziemię świeżo wykąpanego noworodka interpretowany jako nawiązanie kontaktu z magiczną siłą ziemi.

  • Mit o Anteuszu – był to olbrzym, syn Gai-Ziemi. Ktokolwiek wszedł w granice jego ziem, olbrzym wyzywał go na zapasy i zabijał. Herkules dostrzegł, że ilekroć rzucił tego przeciwnika na ziemię, Anteusz wstawał silniejszy, bo dotknął matki. Mocno więc go uchwycił i trzymając w rękach wysoko nad ziemią, udusił.

Matka Cierpiąca

Patrz wariant 2.: pani Rollinson z III części Dziadów, matka Cezarego Baryki z Przedwiośnia, bohaterka Dymu Marii Konopnickiej i inne pozycje, które nietrudno Ci będzie znaleźć – literatura polska jest pod tym względem bogata.

Matka Polka

Patrz: Wariant 2

Dzieciobójczyni

To być może nieco kontrowersyjny wątek prezentacji o macierzyństwie, ale bez niego Twoja prezentacja będzie niepełna. Zastanów się, co skłoniło bohaterki do popełnienia tego okrutnego czynu – częściową odpowiedź znajdziesz w drugim wariancie rozwinięcia w punkcie: burzenie stereotypu.

  • Marcelina Kulikowska, Codzienne dzieje – wiersz jest monologiem lirycznym prostej dziewczyny rzucającej swoje nowonarodzone dziecko w wody ­Wisły.
  • Zofia Nałkowska, Węże i róże (patrz wariant 2)
  • Stefan Żeromski, Dzieje grzechu – powieść obrazuje historię moralnego upadku głównej bohaterki – Ewy Pobratyńskiej. Jednym z wielu tragicznych wydarzeń w jej smutnym życiu jest pozbycie się własnego dziecka – będąc w szoku po urodzeniu dziecka i dodatkowo w szalenie trudnej sytuacji życiowej, topi swoje niemowlę w kloace.

Wariant 2

Stereotyp Matki Polki

Oto postacie, o których możesz opowiedzieć, oczywiście wybierając tylko część z nich (a nawet tylko jedną, a resztę po prostu wymienić), albo zmodyfikować zaproponowany tutaj zestaw:

• Podkomorzyna z Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza
• pani Rollinson z III części Dziadów Adama Mickiewicza
• adresatka wiersza Do Matki Polki Mickiewicza
• bohaterka noweli Dym Marii Konopnickiej
• matka Cezarego Baryki z Przedwiośnia Stefana Żeromskiego

Jeszcze raz podkreślam, że wcale nie musisz dokładnie analizować wszystkich tych przykładów, nie masz zresztą na to czasu – wskaż tylko na podobieństwa, na to, że w dziełach wszystkich epok wizerunek matki jest w zasadzie taki sam: kochająca, zdolna do bezgranicznych poświęceń, często cierpiąca, oczywiście patriotka. Inne ważne cechy: dobra, łagodna, najczęściej ukazywana w przestrzeni domu jako strażniczka domowego ogniska, mądra, rozważna, wzorowa żona i gospodyni, całą swoją energię i wszystkie uzdolnienia poświęcająca na ołtarzu dobra męża i dzieci, zawsze mężatka lub wdowa. Kto i dlaczego podejmuje z nim walkę?

Burzenie stereotypu

Ta część twojej pracy może być najtrudniejsza, ale chyba i najbardziej interesująca. Będziesz musiał zajrzeć do książek, które nie figurują na licealnej liście lektur, znajdziesz tam całą galerię kobiet, które uznały, że ten stereotyp im nie odpowiada, ogranicza je i krzywdzi, nie pozwala na indywidualne, spontaniczne, autentyczne przeżycie własnego macierzyństwa, i jednocześnie zamyka możliwości rozwoju, skazuje na wieczne niewolnictwo. Najbardziej burzliwy okres walki to pierwsza połowa XX wieku. Zaczynajmy:

  • Zofia Nałkowska: Węże i róże (powieść), Róże Palatynu (opowiadanie) – bohaterka Róż Palatynu nie kocha swojej pięknej, małej córeczki, nie zajmuje się nią i, pośrednio, przyczynia się do jej śmierci. Dlaczego tak jest? Winne jest społeczeństwo – to otoczenie zmusiło tę kobietę do poślubienia mężczyzny, który budził w niej odrazę, stąd i niechęć do dziecka. Marysieńka z Węży i róż w finale powieści dusi swoją kaleką córkę Mumę, a następnie popełnia samobójstwo, rzucając się do rzeki. Żadna z tych bohaterek nie zostaje potępiona. Nałkowska rzuca potężne oskarżenie społeczeństwu – to ono, hołdując stereotypowi matki Polki nie pozwala kobietom na indywidualne przeżywanie własnego macierzyństwa. Marysieńka, kontrolowana na każdym kroku przez autorytatywnego (i zdradzającego ją) męża i krytykującą ją nieustannie teściową, nie potrafiąca przeciwstawić się psychicznej i ekonomicznej presji otoczenia (nie mogła nawet urządzić sobie pokoju w zgodzie z własnymi upodobaniami) poniosła tragiczną życiową klęskę.
  • Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Dramaty – społeczeństwo zostaje oskarżone, że sytuując kobietę w roli matki i żony odbiera się jej możliwości rozwoju, wykonywania pracy zawodowej, bycia niezależną ekonomicznie. Szczególnie przykre jest to, że najgorszymi wrogami kobiet są… inne kobiety.
  • Maria Kuncewiczowa, Przymierze z dzieckiem – nowela pokazująca, że nawet „normalna” mężatka, dobrze sytuowana materialnie, może mieć problemy z zaakceptowaniem swojego macierzyństwa. Zwróć uwagę na opis porodu – w rzeczywistości jest to opis gwałtu dokonanego na bezbronnej i biernej ofierze. Nowonarodzone dziecko nazwane zostaje „strzygą”, „bolesną drzazgą przemocą wszczepioną w życie”. Kuncewiczowa polemizuje z powszechnym do dziś przekonaniem o istnieniu instynktu macierzyńskiego (jego istnieniu zaprzeczają również współczesne feministki, patrz książki Badinter i Rich) – uczucie do dziecka budzi się powoli, z olbrzymimi oporami.
  • Irena Krzywicka i Tadeusz (Boy) Żeleński, kampania o „świadome macierzyństwo” prowadzona na łamach Wiadomości Literackich, a konkretnie w dołączanym do nich w latach 1932 i 1933 dodatku: Życie świadome. Głosili oni, że macierzyństwo to kwestia wyboru i odpowiedzialności, a nie konieczności. Była to między innymi kampania na rzecz środków antykoncepcyjnych, które właśnie wchodziły na rynek, i zostały okrzyknięte przez to liberalne środowisko „najdonioślejszym wynalazkiem ludzkości”. To ciekawy dokument epoki, warto odgrzebać go w bibliotece.

 

Strategie zakończenia

Wariant 1

Matka to postać często pojawiająca się w literaturze, przecież każdy bohater literacki musi mieć jakąś matkę, albo żonę, która jednocześnie jest matką jego dzieci. Jednakże interesujące jest nie to, co powszechne, codzienne, zwyczajne, lecz to, co zrywa ze schematem, odkrywa nowe prawdy, stymuluje poznanie i rozwój. Zestawienie ze sobą kilku różnych wizji matki może stać się niezwykłą przygodą intelektualną, która pozwala w inny sposób patrzeć na otaczającą rzeczywistość i, być może, pomaga zbliżyć się do wielkiej tajemnicy macierzyństwa. Są takie tematy, wobec których trudno zachować dystans, nawet na maturze. Jednym z nich jest macierzyństwo. Dlatego dobrym sposobem zakończenia prezentacji może być garść Twoich własnych przemyśleń na ten temat. Oczywiście, nie możesz na tym poprzestać – krótko podsumuj swoją prezentację i wyciągnij wnioski.

Wariant 2

Jeżeli wybrałaś wariant: stereotyp Matki Polki – burzenie stereotypu, w twojej prezentacji niewątpliwie zarysowały się dwie silnie ze sobą kontrastujące wizje macierzyństwa:

  • tradycyjna – czyli „matka Polka”, matka-pelikan, rezygnująca z własnych potrzeb i pragnień, aby zapewnić byt potomstwu
  • i nazwijmy ją: feministyczna – czyli kobieta świadomie decydująca się na macierzyństwo, przeżywająca je w indywidualny sposób, nieufna wobec wszelkich stereotypów.

Jeśli czujesz się na siłach, możesz spróbować określić swoje stanowisko. Ale wcale nie musisz.

 

Pytania do dyskusji

Opowiadałeś nam o motywie macierzyństwa w literaturze i sztuce, a czy potrafisz wymienić kilka tytułów tekstów literackich, w których ważne miejsce zajmuje postać ojca?

Proponowana odpowiedź
Oczywiście, ojcostwo to temat równie ważny jak macierzyństwo i nawet bardzo do niego podobny, w polskiej literaturze znajdujemy kilka portretów ojca:

  • Treny Jana Kochanowskiego
  • Basia Karola Irzykowskiego (fragment dzienników)
  • Sklepy cynamonowe Brunona Schulza (opowiadania)
  • Anka Władysława Broniewskiego (kilka współczesnych trenów)
  • Świat. (Poema naiwne) Czesława Miłosza (poezja)

 

Przydatne sformułowania

Oto sformułowania, które mogą Ci się przydać podczas przygotowywania prezentacji:

  • stereotyp matki Polki,
  • instynkt macierzyński,
  • uczucie macierzyńskie,
  • rodzicielstwo,
  • tajemnica macierzyństwa i próby dotarcia do tej tajemnicy,
  • feminizm,
  • zdobycze emancypacji.

 

Bibliografia podmiotu

  • Mitologia grecka: mit o Demeter i Korze, mit o Anteuszu, synu Gai (czyli Matki Ziemi) i sama postać Gai;
  • Pismo święte, Nowy Testament: historia Marii z Nazaretu.

Literatura staropolska

  • Pieśni maryjne: Bogurodzica, Lament świętokrzyski i in.
  • Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła (dramat)

Romantyzm

  • Adam Mickiewicz, Dziady część III (dramat)

Pozytywizm

  • Maria Konopnicka, Dym (nowela)

Młoda Polska

  • Marcelina Kulikowska, Poezje, m.in. wiersz Codzienne dzieje
  • Zofia Nałkowska, Węże i róże (powieść), Róże Palatynu (opowiadanie)
  • Bronisława Ostrowska, Macierzyństwo (wiersz)
  • Leopold Staff, cykl wierszy pt. Matka z tomu Dzień duszy
  • Gabriela Zapolska, O czym się nawet myśleć nie chce (powieść)
  • Stefan Żeromski, Przedwiośnie (powieść)
  • Stefan Żeromski, Dzieje grzechu (powieść)

Dwudziestolecie międzywojenne

  • Helena Boguszewska, Całe życie Sabiny (powieść)
  • Maria Kuncewiczowa, Przymierze z dzieckiem (nowela)
  • Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Baba Dziwo i inne dramaty

Współczesność

  • Manuela Gretkowska, Polka (powieść)
  • Anna Nasiłowska, Domino. Traktat o narodzinach
  • Ewa Szelburg-Zarembina, Matka i syn (zbiorek wierszy)
  • Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy (powieść)