Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze. Omów na przykładach wybranych utworów.

Komentarz

Zadanie mówi o przemianach bohaterów literackich. Aby zrealizować je poprawnie, musisz zastanowić się przede wszystkim nad tym, dlaczego postacie literackie przechodzą metamorfozę. Przemiana bohatera jest bowiem ilustracją dynamicznej natury człowieka, jego zdolności do ciągłego ewoluowania. Znajdź więc lektury, w których metamorfoza bohatera – czyli po prostu zmiana jego postępowania lub ideologii – jest jednym z tematów przewodnich.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Jaką rolę pełni przemiana bohatera w literaturze polskiej i obcej? Odwołaj się do wybranych tematów literackich.
  • Ewolucja lub degradacja bohatera jako ważny motyw w literaturze polskiej lub obcej. Omów ten problem na wybranych przykładach.

 

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Zacznij od zdefiniowania pojęcia metamorfozy.

Możesz powiedzieć, że metamorfoza to gruntowna przemiana kogoś – zmiana jego sposobu myślenia, zachowania, ideologii, a także wyglądu. Zastanów się następnie nad literackim ujęciem problemu metamorfozy – możesz to rozważyć w następującym wywodzie:

literatura nieustannie zadaje pytanie o naturę ­człowieka;

  • odpowiedzi na to pytanie są tak różne – często sprzeczne ze sobą – że nie sposób znaleźć jednej uniwersalnej teorii wyjaśniającej to zagadnienie;
  • jedynym więc pewnikiem jest to, że natura człowieka jest zmienna;
  • dlatego metamorfoza bohatera jest jednym z ważniejszych tematów w literaturze.

Teraz podziel wybrane przez siebie metamorfozy ze względu na ich cel i kierunek. To znaczy:

  • przemiana bohatera „złego” w „dobrego”;
  • przemiana bohatera „dobrego” w „złego”;
  • przemiana polegająca na ewoluowaniu bohatera – jego poglądy i postawa wobec świata stają się bardziej dojrzałe;
  • przemiana całkowita – obejmująca również wygląd zewnętrzny bohatera.

 

Możliwość 2.

Zacznij od ogólnych rozważań na temat metamorfoz bohaterów literackich.

Zauważ, że przemiana bohatera jest jednym z najpierwotniejszych tematów – występuje w całej właściwie literaturze, we wszystkich epokach. Możesz więc nazwać to zjawisko toposem metamorfozy (lub motywem metamorfozy). Pokaż ów topos w kontekście historycznym, na przykładzie najbardziej reprezentatywnych epok literackich – wybrane wątki omawiaj jednak krótko, gdyż powrócisz jeszcze do nich w rozwinięciu prezentacji. Na razie przedstaw komisji swoją koncepcję ­wypowiedzi, nie musisz mówić o wszystkich epokach, równie dobrze możesz skupić się na wybranych okresach:

  • Starożytność – tu po raz pierwszy obserwujemy fascynację zmiennością. Nieustanne przemiany człowieka oraz przyrody pojawiają się i w mitach, i w wersji mitologii stworzonej przez Owidiusza.
  • Renesans – człowiek może przybrać każdą postać – być, kim tylko zechce. Tę koncepcję stworzył filozof Pico della Mirandola, a literacko przedstawił Jan Kochanowski.
  • Barok – zmienność to niepewność. Człowiek jest trzciną poruszaną przez wiatr (Blaise Pascal) lub aktorem grającym coraz to nowe role w teatrze życia – Hamlet Williama Szekspira.
  • Romantyzm – bohater literacki przechodzi tu długą drogę i wiele przemian. W ostatecznym wcieleniu staje się człowiekiem prawie doskonałym.
  • Pozytywizm – metamorfoza ma tu zazwyczaj charakter pozytywny. Bohaterowie zmieniają się na lepsze.
  • XX wiek – ujmij (na razie – we wstępie) ten okres jako całość, tu bowiem wszystko się komplikuje. Kryzys wartości i doświadczenia wojenne powodują pesymistyczną refleksję na temat człowieka. Okazuje się, że zmienność nie zawsze jest zaletą człowieczego losu.

 

Strategie rozwinięcia

Możliwość 1.

Rozpocznij od tezy: częstym zadaniem literatury jest nauczanie – pokazywanie czytelnikowi, jak należy postępować.

Dlatego za podstawową literacką kategorię metamorfozy możesz uznać przemianę bohatera „złego” w „dobrego”.

  • Zacznij od źródeł – czyli od Biblii. Odwołując się do przypowieści o synu marnotrawnym, pokaż, że kultura chrześcijańska dopuszcza możliwość przemiany i rehabilitacji człowieka, który popełnił czyny naganne. Wyciągnij wnioski: literatura europejska to w większości przypadków literatura chrześcijańska – dlatego metamorfoza „na dobre” jest tak dla niej ważna.
  • Omów Zbrodnię i karę Fiodora Dostojewskiego. Rodion Raskolnikow dopuszcza się strasznej zbrodni, jednakże sumienie chrześcijanina nie daje mu spokoju i zmusza go do przyznania się do winy. Raskolnikow udaje się na katorgę, aby odbyć zasłużoną karę – ciężka praca i pokuta powodują przemianę. Rodion z egoisty ­i megalomana staje się współczującym bliźnim, pełnoprawnym członkiem społeczeństwa.
  • Niech następnym bohaterem literackim będzie Andrzej Kmicic z Potopu Henryka Sienkiewicza. Człowiek ten dopuścił się poważnych zbrodni: z natury porywczy i skłonny do bitki, targany rozpaczą z powodu nieodwzajemnionej miłości do Oleńki w akcie zemsty wraz z kompanią zabijaków napadł na zaścianek Butrymów, który spalił i zniszczył. Aby się oczyścić w oczach szlachty, wstąpił na służbę do księcia Radziwiłła. Kiedy się okazuje, że jego pan jest zdrajcą ojczyzny, Kmicic, związany specjalną przysięgą, nie może od niego odejść. Dopiero wtedy Kmicic przechodzi prawdziwą i gruntowną metamorfozę. Przybiera nazwisko Babinicz i walczy ze Szwedami o wolność Polski. Bierze udział w obronie klasztoru na Jasnej Górze, podczas której dokonuje czynów godnych bohatera. Kmicic z hulaki i awanturnika staje się patriotą, dobrym chrześcijaninem.
  • Podobnym bohaterem literackim jest Jacek Soplica z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, który popełnia zbrodnię, zabijając Stolnika Horeszkę. Soplica ­dokonuje tego w czasie ataku Moskali na zamek Stolnika, czym przyczynia się do zwycięstwa wroga Polski. Przestępstwo Jacka zyskuje w ten sposób także charakter zdrady narodowej. Chcąc odpokutować swój grzech, Soplica najpierw wstąpił do ­Legionów Polskich we Francji i walczył w wojnach napoleońskich, a następnie przywdział habit zakonnika. Od tej pory pod przybranym nazwiskiem Księdza Robaka podróżuje po świecie i Polsce, walcząc z zaborcami oraz nawołując do powstania.

 

Możliwość 2.

Rozwinięcie wypowiedzi możesz także rozpocząć od zanalizowania fenomenu metamorfozy całkowitej – polegającej na pełnej zmianie wyglądu bohatera.

Taka przemiana fascynowała już starożytnych – dlatego nazwać ją możesz pierwotną kategorią toposu metamorfozy. Posłuż się paroma mitami greckimi, w których bohaterowie zmieniają swoją postać. Możesz wykorzystać tu:

  • bogów – np. Zeusa, który mógł stać się, kim chciał – swe zdolności najczęściej wykorzystywał do uwodzenia Ziemianek;
  • bożka Proteusza, który stał się kulturowym symbolem zdolności do metamorfozy;
  • Pokaż ciągłość tradycji mitologicznej – przejdź do omawiania Metamorfoz Owidiusza. Rzymski poeta pokazuje świat pół mitologiczny, pół realny, w którym ludzie, w magiczny sposób, przemieniają się w zwierzęta lub rośliny. Metamorfozy stały się dla kultury europejskiej bardzo ważnym tekstem, do którego odwoływało się wielu późniejszych pisarzy.
    Aby pokazać „dialog współczesności ze starożytnością” wykorzystaj opowiadanie Franza Kafki pod tytułem Przemiana. Bohater tego utworu, Gregor Samsa, budzi się pewnego dnia i stwierdza, że przemienił się w… robaka. Sytuacja, w której znalazł się Gregor, jest zarówno groteskowa, jak przerażająca. Magiczna przemiana, która dokonała się w ciągu jednej nocy, całkowicie wyrzuca bohatera poza nawias społeczeństwa, co gorsza – Samsa przestaje w jakimś sensie być człowiekiem – mimo że wciąż myśli i czuje.
  • Mówiąc o metamorfozie bohaterów literackich, nie możesz zapomnieć o renesansowej koncepcji człowieka – proteusza. Mówiła ona, że człowiek, z racji swej doskonałości, może stać się, kim tylko zechce – nie jest ograniczony prawem stanowym, urodzeniem czy majątkiem. Filozof Giovanni Pico della Mirandola nazywał tę cechę godnością – wedle niego człowiek ciągle się „stawał” – dążył do tego, aby być jeszcze lepszym, jeszcze doskonalszym. W literaturze myśl tę ujmuje Jan Kochanowski, który we fraszce Do gór i lasów nazywa siebie: artystą, rycerzem, duchownym, dworzaninem w jednej osobie. Poeta w tym utworze porównuje się także do zmiennokształtnego Proteusza.

 

Możliwość 3.

Ciekawym punktem swojej wypowiedzi możesz uczynić przemianę bohatera romantycznego.

To zagadnienie niezwykle interesujące i ważne dla epoki polskiego romantyzmu. Zasadniczym problemem jest tu przemiana bohatera werterowskiego w bohatera bajronicznego.

  • Podstawowym tekstem dla tego fragmentu rozwinięcia są Dziady Adama Mickiewicza. We wszystkich częściach dramatu występuje ten sam bohater – przybiera on tylko coraz to inne postacie. W części II jawi się on jako efemeryczne widmo o niewiadomym pochodzeniu.W IV części spotykamy Upiora – Pustelnika o imieniu Gustaw – dowiadujemy się, że z powodu nieszczęśliwej miłości popełnił on samobójstwo. Kiedy symbolicznie odtwarza swoją śmierć, na nowo staje się Konradem, znanym nam z III częś­ci utworu – romantycznym patriotą. Werterowski Gustaw zabija się, aby narodzić się na nowo jako bajroniczny Konrad. Zafascynowany własną tylko miłością i stroniący od społeczeństwa bohater wczesnoromantyczny dojrzewa – widzi, że ojczyzna go potrzebuje – dlatego staje do walki o jej wolność.
  • Drugim utworem literackim, który możesz wykorzystać, jest Kordian Juliusza Słowackiego. Obserwujemy tu sytuację dość podobną: Kordian po nieudanej próbie samobójczej – spowodowanej nieszczęśliwą miłością i poczuciem, że nikt go nie rozumie – staje się bojownikiem o wolność ojczyzny. Przyłącza się do grona spiskowców planujących zamordowanie cara. Kiedy dochodzi do wykonania planu, wszyscy poza Kordianem tchórzą – ten, mimo że osamotniony, próbuje wypełnić zadanie, jednakże ponosi klęskę. Pamiętaj, że Słowacki polemizuje z Mickiewiczem – świadczy o tym pesymistyczne zakończenie utworu. Bohater romantyczny – nawet mimo gruntownej przemiany – pozostaje samotny. A sam nigdy nie wygra z potężnym zaborcą.

 

Możliwość 4.

Warto, żebyś na końcu wypowiedzi wspomniał także o negatywnych przemianach literackich – nazwać je możesz degradacją, demoralizacją lub degeneracją bohatera.

Postaw tezę mówiącą o tym, że człowiek ma dwie natury: jedną dobrą, a drugą złą. W każdym z nas skrywa się przecież „ciemna strona mocy” .
Przemiany bohaterów literackich zachodzą nie zawsze w „dobrym” kierunku. Czasami bohaterowie ci zmieniają się na gorsze.

  • Za taką metamorfozę winić możemy najczęściej warunki, w jakich znajduje się dany bohater. W końcu to byt określa świadomość. Tak było na przykład w przypadku Ewy Pobratymskiej, bohaterki Dziejów grzechu Stefana Żeromskiego. Kobieta ta, porzucona przez ukochanego mężczyznę, „stacza się”. Zabija swoje nowo narodzone dziecko, trudni się prostytucją i pośrednio uczestniczy w morderstwie oraz okradzeniu hrabiego Szczerbica. Bohaterka ginie, próbując odkupić swoje winy – zasłania własnym ciałem ofiarę napadu, w którym sama uczestniczyła. Żeromski ukazał w swej powieści kobietę samotną, słabą i porzuconą, zewsząd otoczoną ludźmi (zwłaszcza mężczyznami) chcącymi ją wykorzystać.
  • Także wyjątkowo nieludzkie warunki niemieckich obozów koncentracyjnych powodowały negatywną przemianę człowieka. Proces ten zauważa i opisuje Tadeusz Borowski w swoich Opowiadaniach. Przedstaw jego koncepcję człowieka zlagrowanego.
    Człowiek zlagrowany to osoba przebywająca w obozie koncentracyjnym (niemieckie „lager”), która pod wpływem tamtejszych warunków i praw całkowicie odrzuca powszechnie panujące zasady moralne. Przestaje rozróżniać dobro od zła, liczy się dla niej tylko przeżycie. Dla kromki chleba jest w stanie posłać na śmierć własne dziecko. To człowiek kierujący się moralnością obozową.
    Zauważ, że Borowski mówi o atawizmie – czyli powrocie do pierwotnych instynktów. Człowiek nie jest wedle autora Opowiadań dobry z natury – zawsze drzemie w nim okrutne zwierzę, w które zmienić się może w każdej chwili.

 

Strategie zakończenia

  • Pokaż jasno i wyraźnie, że konsekwentnie przeprowadziłeś wywód. Pomoże Ci w tym powtórzenie założeń wstępnych wypowiedzi. Użyj na przykład zwrotu: „Jak widać, przemiana bohatera literackiego to bardzo ważny element świata przedstawionego, w historii literatury przybierała często bardzo różne postacie…” – tu zrób szybki przegląd epok lub „kategorii przemian.
  • Niech Twoje ostatnie słowa będą puentą. Warto, abyś zawarł w nich ogólniejszą refleksję. Możesz powiedzieć, że metamorfoza bohatera jest swego rodzaju motorem dzieła literackiego. Jeśli bohater pozostawałby taki sam przez cały czas akcji, to w utworze nie byłoby żadnego napięcia i przez to stałby się on po prostu banalny i nudny. Przemiana to zwrot akcji – nieodłączny element literatury.
  • Postaraj się pokazać, dlaczego bohaterowie literaccy przechodzą metamorfozy. Być może, wynika to z niezaspokojonej potrzeby człowieka do zmian. W życiu codziennym niełatwo jest przecież przejść całkowitą metamorfozę. Trudno zmienić całkowicie swoje przyzwyczajenia i poglądy – nawet jeżeli byłoby to pożądane! Kto wie, może obserwując przeistoczenia bohaterów literackich, zaspokajamy własne pragnienia?
  • Możesz pokusić się także o pokazanie bardziej odległych skojarzeń: o zmienności człowieka mówi topos theatrum mundi – czyli świata jako teatru. Człowiek nie jest istotą autonomiczną – jego zachowania są dyktowane przez narzuconą mu rolę społeczną. Raz jest synem, innym razem ojcem, raz karczmarzem, kiedy indziej księdzem, raz Gustawem, raz Konradem – te wszystkie wcielenia to po prostu role aktorskie, które każdy z nas musi czasem odgrywać. Na podstawie tych krótkich rozważań możesz wysnuć wniosek, że metamorfoza to, być może, zmiana maski aktorskiej. Pomogą Ci w tym fraszki O żywocie ludzkim i Człowiek boże igrzysko Jana Kochanowskiego oraz Hamlet Williama Szekspira.

 

Pytania do dyskusji

Czy przemiany, które zaprezentowałeś, są prawdopodobne – czy mogłyby zdarzyć się naprawdę?

Proponowana odpowiedź
Przemiany, jakie obserwujemy w utworach Owidiusza lub Kafki, są metamorfozami magicznymi – nie mogłyby się tak naprawdę wydarzyć – tak przynajmniej mówi nam doświadczenie, wsparte zdrowym rozsądkiem. Odgrywają one po pros­tu rolę metafor. Inaczej jest z przemianami charakteru – te mają prawo zaistnieć. W końcu ileż to razy w ciągu życia zmieniamy poglądy? Bohaterowie literaccy zmieniali się często pod wpływem silnych przeżyć – to one motywowały ich metamorfozę. Z drugiej jednak strony człowiek potrafi być zatwardziały – istniało i istnieje do dziś wielu Kmiciców i Raskolnikowów, którzy nie wyrzekli się swej przeszłości.

Czy istnieją bohaterowie literaccy, którzy powinni przejść metamorfozę, a jednak nie staje się tak w ich przypadku?

Proponowana odpowiedź
Oczywiście, że istnieją – jest ich nawet bardzo wielu. Za przykład mogą posłużyć: Swidrygajłow ze Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego lub Vautrin z Ojca Goriot Honoriusza Balzaka. Pierwszy zamordował i zgwałcił małą dziewczynkę, drugi był przestępcą wykorzystującym nawet własnych kolegów siedzących w więzieniu. Z drugiej jednak strony ludzi, którzy popełnili zło, dręczyć mogą wyrzuty sumienia – nawet wypierane i głęboko skrywane. Tak było chyba w przypadku Swidrygajłowa, który popełnił przecież samobójstwo.

 

Pojęcia do zapamiętania

  • Przemiana rytualna – to inaczej przemiana symboliczna – „umarł Gustaw – narodził się Konrad” – takiego terminu możesz użyć, omawiając metamorfozę bohatera romantycznego.
  • Demoralizacja, degradacja, degeneracja – tak możesz nazywać przemianę polegającą na przyjmowaniu złych cech przez bohatera literackiego.
  • Rehabilitacja, odkupienie – naz­wy służące do określenia przemiany pozytywnej.
  • Metamorfoza – przemiana, zmiana, przeistoczenie.

 

Bibliografia

  • Owidiusz, Metamorfozy – podstawowy dla tego tematu poemat ukazujący ludzi w magiczny sposób zmieniających się w zwierzęta lub rośliny;
  • Henryk Sienkiewicz, Potop – interesującym Cię wątkiem jest tu przemiana Andrzeja Kmicica.;
  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – bohaterem przemienionym jest Jacek Soplica – Ksiądz Robak;
  • Adam Mickiewicz, Dziady – jednym z tematów jest przemiana bohatera romantycznego;
  • Juliusz Słowacki, Kordian – przemiana analogiczna do tej z Dziadów;
  • Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara – Rodion Raskolnikow zmienia się niezwykle po popełnionej zbrodni, a następnie przeżywa odnowę duchową;
  • Franz Kafka, Przemiana – opowiadanie ukazujące przemianę człowieka w… robaka;
  • Jan Kochanowski, Do gór i lasów – fraszka porównująca życie człowieka do funkcjonowania zmiennokształtnego bożka Proteusza;
  • Tadeusz Borowski, Opowiadania – człowiek w obozie koncentracyjnym ujawnia swe najgorsze cechy – zmienia się w walczące o przeżycie zwierzę;
  • Tomasz Mann, Wybraniec;
  • William Szekspir, Hamlet – młody królewicz niczym aktor wciela się w różne role.