Topos miasta w literaturze i innych tekstach kultury. Analiza wybranych dzieł.

Temat jest ogromny i stwarza wielkie możliwości wyboru, choćby dlatego, że znacząca część literatury XIX i XX wieku dotyczy miasta: tam żyją bohaterowie, z nim związana jest akcja. Na początku trzeba powiedzieć: miasto to miejsce i ludzie. Dlatego też powinna interesować Cię przestrzeń – ulice, place, zaułki, parki, domy, knajpy, restauracje, strychy, piwnice i podwórka – cała topografia miejskości, jej sens i symboliczność.
Na tym tle pokaż ludzi: ich codzienne sprawy, zajęcia, wędrówki i to, jak organizacja przestrzeni na nich wpływa. Z całej bibliografii wybierz sobie kilka dzieł i dobrze je opracuj – ważna będzie znajomość tekstu i szczegółów topograficznych. Możesz mówić zarówno o jednym mieście – konkretnym, faktycznie istniejącym, jak i o mieście ogólnie – jako takim, które jest po prostu miejską przestrzenią. Wtedy będzie wszystko jedno, czy mówisz o Rzymie, Warszawie, czy Drohobyczu. Ważne będzie to, że wszystkie miasta są w jakimś stopniu do siebie podobne, a ludzie w nich żyjący są przez ich przestrzeń podobnie kształtowani.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Miasto: przestrzeń szansy czy degeneracji? Analiza wybranych tekstów kultury.
  • Obrazy miasta jako przestrzeni życiowej. Analiza porównawcza wybranych dzieł literackich i innych (np. malarskich, filmowych).
  • Obrazy Warszawy (Krakowa, Gdańska, Wrocławia itd…) w literaturze i innych tekstach kultury. Analiza wybranych dzieł.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Wskazanie ważności i częstości pojawiania się motywu miasta w tekstach kultury. Sformułowanie tezy o wielości i różnorodności obrazów miasta i niejednoznacznoś­ci jego ocen.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Początki motywu – Biblia: Sodoma i Gomora, Jerozolima.
  • Oświeceniowa krytyka miasta w twórczości Krasickiego.
  • Romantyczne inferno (piekło) – Mickiewicz, Norwid.
  • Miasto XIX wieku – narodziny nowej cywilizacji (Balzak, Dostojewski, Prus): między lękiem a nadzieją.
  • Modernizm – naturalizm i współczucie (Żeromski).
  • Miasto XX wieku – przerażenie, niepewność, zachwyt.
  • Miasto jako model świata – rozmaitość sensu; symbolika miasta (Kafka, Bułhakow, Schulz, Fellini, Grzesiuk, Gajewski).

Wnioski
Temat miasta jako przestrzeni, uobecniania się uniwersalnej problematyki kultury.

 

Strategie wstępu

Od tego, jak zawęzisz granice omawianego przez siebie problemu, zależy szczegółowe ułożenie wstępu i dalsze rozwinięcie tez.

Rozpocząć jednak należy od wykazania ważności tematu, tzn. odpowiedzi na pytanie, czym właściwie jest miasto i dlaczego jest ono tak ważnym motywem w literaturze i filmie. Postaw tezę, że najciekawsze są te dzieła, w których miasto nie stanowi tylko tła, ale jest głównym, mającym równe prawa z ludźmi bohaterem (szczególnie w kulturze dwóch ostatnich stuleci), często – głównym tematem (np. Rzym Federica Felliniego).

Znakomitym wyborem byłoby przedstawienie jednego miasta – Warszawy, Krakowa, Gdańska, Wrocławia…, a może Paryża, Rzymu, Moskwy, Berlina czy Nowego Jorku, ale to już dla prawdziwych znawców (powinieneś znać opisywane miasto lepiej niż zwykły wycieczkowicz!). Dałoby Ci to możliwość zobaczenia tego samego na wiele sposobów – a to egzaminatorzy bardzo lubią.

Możliwość 1.

Historia miasta.

Przedstaw w układzie chronologicznym pojawiające się w kulturze obrazy przestrzeni miejskiej. Rozpocznij od podstawowych tekstów kultury – to zawsze robi dobre wrażenie.

Biblia – wspomnij o tym, że pierwsze miasto założył Kain i nazwał je imieniem swego syna, Enoch. Zasugeruj dwie sprzeczne wizje: przestrzeń święta (Jerozolima jako centrum świata żydowskiego, Nowe Jeruzalem w Apokalipsie) oraz przestrzeń grzeszna (Sodoma i Gomora, Babilon).

  • Pokaż niejednoznaczność biblijnych obrazów miasta. Zwykle pamięta się tylko o Sodomie i Gomorze, siedlisku zła, czy o apokaliptycznym Babilonie, ale warto wskazać też obrazy Nowego Jeruzalem – miasta słońca, tożsamego z przyszłym rajem. Ta dwoistość będzie kontynuowana (jednak z przewagą krytyki) w późniejszych tekstach.

Barok – Rzym z wiersza Sępa-Szarzyńskiego jako świadectwo przemijalności świata (motyw vanitas).

  • Epitafium Rzymowi Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Rzym w tym wierszu to niegdyś najwspanialsze dzieło człowieka, wieczne miasto, wyzwanie rzucone bogom, w czasach poety to tylko cień. Wielka metafora cywilizacji i jej nieuchronnego przemijania.

Oświecenie – satyryczny obraz w utworach Krasickiego: świat mody, hulaszczych zabaw i snobizmu.

Romantyzm – krytyka bezduszności, upadku ideałów, opętanie pieniędzmi.
Zacytuj:
…kto widział Petersburg, ten powie
że budowały go chyba Szatany
Adam Mickiewicz, III cz. Dziadów

Realizm i pozytywizm – miasto w powieściach Honoriusza Balzaka staje się pełnoprawnym bohaterem, w dziełach Fiodora Dostojewskiego miasto to koszmar i przestrzeń destrukcji wartości, w Lalce Bolesława Prusa – Warszawa jako mikrokosmos, Paryż jako ideał.

Młoda Polska – opisy biedy w twórczości Stefana Żeromskiego, miasto moloch u Władysława Reymonta.

XX wiek – skamandryci i narodziny radosnego „człowieka miasta”.

 

Możliwość 2.:

Miasto jako przestrzeń życia.

Uwaga! Jeśli miasto jest piekłem – wieś to raj, arkadia (tak jak w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej czy Księdze ubogich Jana Kasprowicza).
Znów – wybierasz tylko to, o czym będziesz mówić w rozwinięciu!

Struktura społeczna: bogaci i biedni, rządzący i rządzeni, zróżnicowanie społeczne. Opis socjologiczny i diagnoza cywilizacji przemysłowej (Balzak, Dostojewski, Prus, Żeromski, Reymont, Bułhakow, Głowacki).

Problematyka moralna: uczciwi i grzeszni, sakralizacja pieniądza, rozpad więzi społecznych, ale i niekiedy – choć rzadziej – poczucie wspólnoty (Mickiewicz, Norwid, Balzak, Dostojewski, Żeromski, Reymont, Bułhakow, Tyrmand).

  • Problematyka egzystencjalna: alienacja, samotność w tłumie i samotny tłum (Dostojewski, Kafka, Salinger, Głowacki, Gajewski).
  • Przestrzeń mityczna: magia i sen, przestrzeń zakorzenienia, mity dzieciństwa; sakralizacja i desakralizacja (Tuwim, Schulz, Fellini, Grzesiuk, Tyrmand).
  • Miasto walczące: heroizm, codzienność okupacyjna i walka (Słonimski, Camus, Białoszewski, Wajda – Kanał).

 

Strategie rozwinięcia

Propozycje przedstawione we wstępie to katalog zbyt obszerny, w którym musisz poszukać własnej ścieżki. W rozwinięciu ogranicz się do kilku, za to celowo dobranych tekstów kultury!

Oświecenie – zwróć uwagę na funkcję wielkich miast jako centrów kultury (Paryż, Warszawa), ale wydobądź z utworów Krasickiego przede wszystkim krytykę postaw ludzkich. Warszawa oświeceniowa to przede wszystkim świat snobów i modnisiów, hulaków, fircyków, utracjuszy i żon modnych. Jednocześnie ma ona jakąś perwersyjną urodę (czy nie przypomina np. dzisiejszego wielkomiejskiego życia klubowego?).

Romantyzm – tu jest tylko krytyka; urody żadnej. Cyprian Kamil Norwid pisał, że w Londynie „Biblii księga zatacza się w błocie”, Mickiewicz uważał, że w Paryżu ludzie „plwają na siebie i żrą jedni drugich”. Być może, najważniejszy jest jednak obraz Petersburga z Ustępu III części Dziadów. O ile miasta zachodnie przypominają dżunglę, w której ludzie walczą o władzę i pieniądze, o tyle stolica Rosji to raczej zapowiedź dwudziestowiecznych utopii.

Realizm i pozytywizm

Miasto przestaje być tylko tłem, staje się formą organizacji życia i współbohaterem. Dostajemy wierne opisy ulic, domów, parków i podwórek. Ale zarówno Paryż Balzaka, jak i Paryż Prusa mają swoją fasadę (pałace, salony, główne ulice), ale i tyły (Dzielnica Łacińska, Powiśle). Warto pokazać miasto w perspektywicznym skrócie: pensjonat pani Vauquer i kamienica Łęckich to modele struktury społecznej całości – dobry ich opis i interpretacja pozwolą Ci zawęzić ten temat.

Jednocześnie miasto jest przyczyną i świadkiem gwałtownych przemian społecznych (awansów i upadków) i degradacji moralnej (Goriot: „Pieniądz daje wszystko, nawet dzieci”). W efekcie widzimy całkiem nowy świat, w którym zwyciężają Rastignacowie i Mraczewscy, przegrywają Wokulscy, a przede wszystkim Rzeccy.

  • Paryż w Ojcu Goriot Honoriusza Balzaka to dżungla, w której wygrywają spryt i bezwzględność – Paryż w Lalce Bolesława Prusa to miasto prawie idealne, dostatnio i dobrze urządzone. To bardzo interesująca paralela.
    Przejdź z Rastignakiem i Wokulskim po ich miastach. Nanieś na mapy Paryża i Warszawy ich wędrówki: od pałaców do dzielnic biedoty. Pokaż fasadę i tyły miasta, ulice „dobre” i „złe”. Pokaż zdjęcia i fragmenty filmów ilustrujące wędrówki bohaterów.

Młoda Polska – Stefan Żeromski wzmacnia krytykę pozytywistów: jego naturalistycznie pokazana Warszawa to miasto straszliwych kontrastów społecznych – błota i nędzy ulic Krochmalnej i Ciepłej, nor ludzkich i cmentarnego fetoru. Podobna jest Reymontowska Łódź, ale w niej można niekiedy wygrać – trzeba być tylko bardziej krwiożerczym niż konkurent. Jest w tym opisie także rodzaj podziwu dla dynamiki rozwoju (jeszcze wyraźniej widać to w filmie Andrzeja Wajdy).

  • Filister, obrzydły mieszczuch goniący za pieniędzmi i gardzący artystami pojawia się w wierszu pt. Evviva l’arte Kazimerza Przerwy-Tetmajera.

XX wiek. Tu materiału bardzo dużo, ale Ty przedstaw najwyżej dwa wybrane obszary.
Miasto labirynt – przestrzeń alienacji.

  • Miasto Józefa K. z Procesu Franza Kafki nie ma nazwy – to każde miasto. Człowiek jest w nim samotny, zdany na siebie, zagubiony. Zanalizuj symboliczne sensy przestrzeni (sale sądowe, strychy, kościół).
  • W filmie Warszawa Dariusza Gajewskiego widzimy stolicę z perspektywy przybysza, który szuka w niej pracy, przygody, nocnych wrażeń. Znajdujemy plątaninę ulic, zaułków, zdehumanizowane knajpy i ludzi, którzy gnają nie wiadomo gdzie i nie wiadomo za czym – zwróć uwagę na pozorny chaos montażu, który ma oddać nastrój wielkiego miasta.
  • Jedyne lekarstwo dla znużonego życia w gromadzie: życie w wielkim mieście. To jedyna pustynia, jaka jest dziś dostępna – twierdził Albert Camus. Bo miasto jest bytem paradoksalnym.
  • Możesz także przywołać znany wiersz Juliana Tuwima pt. Mieszkańcy.
    Miasto magiczne – ze snu i wspomnień, pełne symboli i znaków, niezwykłych ludzi i niezwykłych zdarzeń – Drohobycz. Poetyzacja języka przekazu to świadectwo miłości; mitologizacja to dowód na to, że miasto jest kompletnym, pełnym światem, który wchłonął w siebie tradycję Biblii (obraz ojca u Schulza) i antyku (wielka scena rozsypujących się na oczach widza starożytnych fresków w Rzymie Felliniego).

Miasto jako przestrzeń życia

Najłatwiej rozwinąć ten temat, odwołując się do kilku konkretnych obrazów. I tu ogranicz liczbę kategorii opisu.

Struktura społeczna – można porównać tu Warszawę Prusa i Paryż Balzaka. Opisz dwa domy: pensjonat pani Vauquer i kamienicę Łęckich. Zwróć uwagę na różny stan majątkowy mieszkańców i związany z nim różny status społeczny. Opowiedz, kto mieszka na parterze, pierwszym piętrze, poddaszu, ile zarabia, z czego żyje – otrzymasz znakomity obraz zróżnicowania społecznego.

Problematyka etyczna – wybierz np. Ojca Goriot, Zbrodnię i karę, Ziemię obiecaną (powieść Reymonta lub/i film Wajdy). Pokaż rozkład tradycyjnych systemów wartoś­ci: rozpad więzi rodzinnych, niemoralne drogi awansu społecznego, kult pieniądza, degradację więzi społecznych, obojętność, samotność, kryzys wartości religijnych (u Dostojewskiego), darwinowską walkę o byt, bezwzględność i okrucieństwo w relacjach międzyludzkich, zysk jako wartość absolutną, odrzucenie wartości (wyidealizowanych), które nios­ła polska kultura szlachecka. Jednocześnie zwróć uwagę na ukształtowanie się człowieka nowego typu: jedynie Raskolnikow zawrócił ze złej drogi i odnalazł Biblię; Rastignac i Borowiecki walczyli dalej. Ten pierwszy wszedł na salony, drugi wybudował fabrykę. Choć niemoralni – będą twórcami nowej cywilizacji.

Ważne miasta w literaturze:

Kraków: magiczność (Zaczarowana dorożka Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego) i krakowskie klimaty (Na Brackiej pada deszcz Grzegorza Turnaua), ale i satyry (Słówka Tadeusza Boya-Żeleńskiego czy obraz krakowskiego „artystowania” w Weselu Stanisława Wyspiańskiego).

Gdańsk to miasto modne. Odkrywanie tego, co wyparte z pamięci:

  • Günther Grass Blaszany bębenek (arcydzieło!),
  • Paweł Huelle Weiser Dawidek,
  • Stefan Chwin Hanneman.

Wrocław – rozpoczyna się moda na opisywanie tego miasta.

Wilno i Lwów – miasta utracone. Przywołanie pamięci: np.

  • Zaczynając od moich ulic Czesława Miłosza,
  • Jadąc do Lwowa Adama Zagajewskiego.

 

Strategie zakończenia

We wszystkich możliwych wariantach odpowiedzi przypomnij, że miasto to jeden z najważniejszych tematów kultury ostatnich dwóch stuleci.

Pierwszy pomysł zakończenia

Przypomnij wyjściową tezę o niejednoznaczności obrazów miasta – wskaż kontynuacje motywu Sodomy i Gomory oraz Nowego Jeruzalem. Jednak podkreśl, że miasto to ani piekło, ani niebo: to cały świat. Jest w nim coś piekielnego, jest i coś rajskiego. A przede wszystkim jest życie – piękne i brzydkie, dobre i złe.

Drugi pomysł zakończenia

Wskaż, że obrazy miasta zależą od epoki i poglądów autora – wydaje się, że to oczywistość, ale porządnie omówiona może zrobić wrażenie. Obraz miasta jest bowiem funkcją idei dominujących w kulturze, światopoglądu i osobistych doświadczeń autora.

 

Pytania do dyskusji

Jakie sposoby kreowania świata można odnaleźć w literaturze i filmie o tematyce miejskiej?

Proponowana odpowiedź:
Ponieważ temat miasta występuje w ogromnej ilości utworów, znaleźć można właściwie wszystkie znane sposoby kreacji – od techniki realistycznej (np. u Balzaka czy Prusa), przez naturalizm (u Żeromskiego i Reymonta), symbolizm (np. w Larwie Norwida), techniki oniryczne (Sklepy cynamonowe Schulza), aż po obrazowanie fantastyczne (np. w powieściach science fiction).

Którzy polscy poeci XX wieku uznali miasto za temat godny poezji?

Proponowana odpowiedź:
Skamandryci, przede wszystkim młody Tuwim – choćby w wierszach prezentujących swoisty folklor miejski (Ranyjulek, Colloquium niedzielne na ulicy), poeci Awangardy Krakowskiej – np. Przyboś (Dachy, Domy), Gałczyński (Zaczarowana dorożka).

Dokonaj analizy porównawczej wybranego obrazu miasta znanego Ci z literatury i filmu.

Proponowana odpowiedź:
Może to być Łódź z Ziemi obiecanej – powieści Władysława Reymonta i filmu Andrzeja Wajdy. W obu dziełach ukazana niezwykle plastycznie jako bardzo dynamicznie rozwijające się miasto pełne kontrastów. Obrazy ogromnego bogactwa sąsiadują z wizerunkami niesłychanej nędzy. Błyskawicznym karierom towarzyszą równie nagłe bankructwa. Film dość wiernie odwzorowuje realizm i naturalizm powieści, ale dodatkowo bardzo je podkreśla środkami w pełni filmowymi. Symultaniczność (jednoczesność) akcji szczególnie dobrze oddaje wartkość rozwoju i miasta, i akcji. Nader ważną rolę odgrywa muzyka – swym dudniącym rytmem podkreśla swoistą nerwową dynamikę życia miasta molocha.

Pojęcia do zapamiętania

  • urbanizacja – szybki rozwój miast na skutek rozwoju przemysłu i handlu powodujący przepływ ludności ze wsi do miast;
  • alienacja – w jednym ze znaczeń: wyobcowanie jednostki ze swojej grupy społecznej;
  • inferno (z łac.) – piekło;
  • oniryczny – mający charakter marzeń sennych.

Bibliografia

Literatura

• Mikołaj Sęp-Szarzyński, Epitafium Rzymowi
• Ignacy Krasicki, Żona modna, Świat zepsuty, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
• Adam Mickiewicz, III cz. Dziadów – Ustęp (obraz Petersburga)
• Cyprian Kamil Norwid, Larwa
• Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
• Bolesław Prus, Lalka
• Maria Konopnicka, Mendel Gdański
• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, Przedwiośnie
• Władysław Reymont, Ziemia obiecana
• Franz Kafka, Proces
• Julian Tuwim, Do krytyków, Colloquium niedzielne na ulicy
• Kazimierz Wierzyński, Pieśń ze środka miasta
• Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe
• Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
• Antoni Słonimski, Alarm
• Albert Camus, Dżuma
• Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
• Jerome David Salinger, Buszujący w zbożu
• Stanisław Grzesiuk, Boso, ale w ostrogach
• Leopold Tyrmand, Zły
• Janusz Głowacki, Antygona w Nowym Jorku
• Małgorzata Tulli, Sny i kamienie

Filmy

• Fritz Lang, Metropolis
• Roberto Rossellini, Rzym, miasto otwarte
• Vittorio De Sica, Złodzieje rowerów
• Andrzej Wajda, Kanał
• Andrzej Wajda, Ziemia obiecana
• Federico Fellini, Rzym
• Wojciech Jerzy Has, Lalka
• Dariusz Gajewski, Warszawa