Mity i legendy jako tworzywo literatury fantasy. Omów zagadnienie, odwołując się do wybranych przykładów.

To bez wątpienia zagadnienie przede wszystkim dla miłośników tego gatunku literatury. Jeśli nie czytasz Sapkowskiego czy Tolkiena i nie marzysz o posiadaniu magicznego miecza – lepiej omijaj ten temat z daleka. Ci, którzy czytają fantasy, mogą zarzucić nauczycieli mnogością – nieznanych pedagogom – tytułów i postaci. Ważne, aby wskazać na ich pierwowzory w starych mitach i legendach świata.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Literatura fantasy – oryginalna czy odtwórcza? Rozwiń odpowiedź, odwołując się do wybranych tekstów kultury.
• W jaki sposób pisarze współcześni wykorzystują starożytne mity? Omów zagadnienie w odniesieniu do wybranych przykładów.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Literatura fantasy powstała z inspiracji starożytnymi mitologiami, legendami ludowymi, kulturą rycerską oraz romantyczną powieścią gotycką.

Kolejność prezentowanych argumentów:

• Wymienianie źródeł literatury fantasy w kolejności chronologicznej.
• Przy każdym omawianiu mitologii lub legend należy wskazać, które z elementów ich świata przedstawionego zostały zaadaptowane przez literaturę fantasy.

Wnioski
Fantastyka gości w literaturze od zawsze. Twórców wszystkich epok fascynowało to, co niewyrażalne. Literatura ­fantasy jest poniekąd spełnieniem tych starych fascynacji. Jest naszym współczesnym zbiorem baśni i legend.

 

Strategie wstępu

Zacznij przede wszystkim od zdefiniowania gatunku fantasy.

Możesz powiedzieć, że jest to jeden z nurtów literatury popularnej, w którym świat przedstawiony jest zdominowany przez fantastykę. Powieści fantasy wprost roją się od postaci fantastycznych zaczerpniętych ze starych podań i legend ludowych. W fantasy wszystko jest możliwe – rządzi tu bowiem magia. Pamiętaj, że wiele dzieł tego gatunku można nazwać także literaturą magii i miecza.

Pamiętaj!

• Nie stawiaj znaku równości między fantastyką a fantasy. Fantastyka jest bardzo dużym „workiem” gatunkowym – mieszczą się w nim: literatura science fiction, baś­nie, legendy oraz wszelkie – obecne w wielu dziełach literackich – elementy nadprzyrodzone.

• Zwróć uwagę na „młodość” tego gatunku – literatura fantasy sensu stricto powstała tak naprawdę dopiero w XX wieku. Za jej ojca uważa się Johna Ronalda Reuela Tolkiena. Pamiętaj jednak, że właściwie wszystkie elementy świata przedstawionego literatury fantasy istniały już setki lat temu, w mitologiach i podaniach wielu ludów świata. Twoje zadanie polega na wskazaniu tych źródeł!

• Na razie tylko wymień inspiracje literaturą fantasy. Szczegółowo omówisz je w rozwinięciu. Wspomnij jednak o tym, że fantasy czerpie ze wszystkich prawie mitologii świata – tworząc tym samym swoisty koktajl kulturowy.

Ustal metodę rozwinięcia wypowiedzi, tu możesz przyjąć dwie strategie:

• Zaczynaj od źródeł – omawiaj poszczególne mitologie i legendy oraz wskazuj na ich losy w literaturze fantasy.

• Albo: Zaczynaj od omawiania dzieł fantasy i dopiero później wskazuj na ich źródła.
  Ten temat może postawić Cię w roli nauczyciela. Komisja nie musi wiedzieć, jak wygląda strzyga albo leśna driada. Przygotuj się na kłopotliwe pytania!

 

Strategie rozwinięcia

Zacznij od mitologii greckiej – to w końcu podstawa naszej kultury. Wyróżnij tu postać herosa – czyli bohatera obdarzonego nadludzką mocą. Herosi byli potomkami bogów i ludzi – półbogami.

Najsłynniejszymi herosami mitologii byli Herakles, Achilles, Hektor, Jazon, ­Tezeusz.

• Jeśli chodzi o literaturę fantasy, to najchętniej odwołuje się do Heraklesa i jego słynnych dwunastu prac, wykonanych w celu oczyszczenia się z winy za zabójstwo najbliższych. Aby zmazać grzechy, Herakles walczy – pokonuje Hydrę lernejską, byka kreteńskiego, porywa strasznego psa Cerbera, sprząta stajnię Augiasza. Dokonuje czynów właściwie niemożliwych do wykonania. W nagrodę za służbę dla dobra ludzkości bogowie dają mu nieśmiertelność. Herakles stał się wzorem idealnego wojownika – jego postać znajduje odbicie w literaturze fantasy:
  • Conan Barbarzyńca Roberta Howarda – tytułowy bohater wyrusza na samotną krucjatę, aby pomścić śmierć swoich rodziców. Na drodze staje mu wiele różnych przeszkód, które Conan pokonuje… głównie dzięki swej niezwykłej (iście heraklejskiej) sile. Tego, nader popularnego w latach osiemdziesiątych, bohatera możesz nazwać ikoną dwudziestowiecznej kultury masowej.

Do mitów greckich nawiązuje także Władca Pierścieni Tolkiena. Tu możemy znaleźć odwołania do:

• Wyprawy Argonautów po złote runo – Drużyna Pierścienia wyrusza, aby ocalić świat – cel osiągają dzięki grupowej współpracy – tak jak Argonauci.
• Mitu o Odyseuszu – perypetie małego Froda można porównać do dziesięcioletniej tułaczki mitologicznego bohatera. Dzieło Tolkiena wyraźnie nawiązuje do starożytnego toposu wędrówki.
• Mitu o Heraklesie – nagrodą dla Froda – tak jak dla Heraklesa – jest życie wieczne w krainie Elfów.

Literatura fantasy nawiązuje do:

• Mitologii irlandzkiej – to jedna z najstarszych mitologii Europy. Literatura fantasy zawdzięcza jej postacie elfów. W religii staroirlandzkiej byli to półbogowie, którzy po przegranej walce o panowanie nad światem schronili się do podziemi. Ludzie nazywali ich „duchami z sidhe”.

• Mitologii germańskiej – tu możemy spotkać całą gamę fantastycznych stworzeń. Są to:
  • Trolle – olbrzymy posiadające wielką siłę i magiczną moc.
  • Walkirie – wojownicze dziewice. Ich pojawianie się nad polem bitwy zwiastowało śmierć rycerzom.
  • Krasnoludy – czyli niziołki. Znane były jako świetni rzemieślnicy miłujący drogocenne kamienie. Żyły przeważnie w głębokich jaskiniach.
  • Elfy – tu kojarzone z leśnymi duchami – takimi jak chochliki. Mogą pomagać ludziom (elfy świetlane) lub im szkodzić (elfy czarne).

• Legend muzułmańskich – na przykład Baśnie z 1001 nocy. Stąd twórcy fantasy „pożyczają” postacie dżinnów – czyli zrodzonych z ognia demonów. Posiadały one potężną moc pozwalającą im zmieniać postacie lub być niewidzialnymi. Częstą w literaturze fantasy odmianą dżinnów są tak zwane ghule – czyli nieczyste dżinny. Za największy przysmak uznawały one ludzkie mięso.

• Mitologii słowiańskiej – od naszych przodków literatura fantasy wzięła postacie:
  • Wampirów – upiorów, które wysysają krew z ludzi.
  • Wilkołaków – ludzi, którzy mogą stać się odpornymi na wszelką prawie broń potworami.

• Mitologii skandynawskiej – to najbardziej chyba mroczna i krwawa mitologia. Z niej literatura fantasy zaczerpnęła wzór dzikiego wojownika – tak zwanego berserkera. Berserkerzy podczas walki wpadali w szał – nie sposób było ich powstrzymać. Przypisywano im magiczną wręcz moc.

• Legend średniowiecza – tu spotykamy przede wszystkim rycerzy. W chanson de geste – czyli pieśniach o czynach – średniowieczni poeci uwiecznili ideał rycerskości. Wędrowni trubadurzy śpiewali o wojownikach bez skazy, którzy za wszelką cenę bronią honoru swojego króla. Najsłynniejszym przykładem literackim może tu być Pieśń o Rolandzie. Utwór ten opisuje bohaterską śmierć hrabiego Rolanda, który poległ w walce z Saracenami. Roland czyni ze swej śmierci symboliczny rytuał hołdu lennego – umiera w imię wiary chrześcijańskiej i króla Karola Wielkiego. Rycerz ten był przez wieki wzorem dla potomnych.Innym – nieco bardziej operującym fantastyką – gatunkiem średniowiecznym są romanse. Należą do nich, między innymi legendy o Królu Arturze. Przedstawiają one losy mitycznego króla Anglii i jego dzielnych rycerzy, którzy w poszukiwaniu chwały docierają do najdalszych – wręcz nieistniejących – zakątków świata. Realność przeplata się tu z fantastyką i magią – do tego gatunku wyraźnie nawiązuje tak zwane heroic fantasy.Średniowiecznym romansem są także Dzieje Tristana i Izoldy. Dzieło ukazujące zgubne konsekwencje miłości wywołanej napojem magicznym.

Powieść gotycka i romantyzm

To dzięki epoce Sturm und Drang fantastyka ludowa weszła do literatury wysokiej. Romantyków fascynowała tajemnica, magia i świat duchów. Wątki fantastyczne możesz odnaleźć chociażby w Balladach i romansach lub Dziadach Adama Mickiewicza.
Elementy romansu rycerskiego powróciły zaś dzięki powieści poetyckiej. George Gordon Byron (Giaur) i Antoni Maleczwski (Maria) – przedstawiają bohaterów, którzy niczym błędni rycerze szukają zemsty na mordercach swojej ukochanej. Ważnym wzorem dla literatury fantasy była także powieść gotycka. Do najznamienitszych przykładów należy tu Frankenstein Mary Shelley – opowieść o sztucznie stworzonym człowieku – potworze. Nie należy zapominać także o tajemniczych i pełnych grozy opowiadaniach Edgara Alana Poe.

Chrześcijaństwo

Paradoksalnie, religia chrześcijańska także odegrała swoją rolę w tworzeniu literatury fantasy. Opowieści z Narnii C. S. Lewisa to może nie historia „magii i miecza” sensu stricto, jednakże dzieło niezwykle ważne dla całej dwudziestowiecznej fantastyki. Lewis stworzył fantastyczną parafrazę Pisma Świętego – w jego świecie, który można porównać do chrześcijańskich zaświatów, obecne są satyry, centaury, jednorożce, czarodzieje i rycerze. Siły „zła” ścierają się tam z armiami „dobra” dowodzonymi przez lwa Aslana – będącego swoistym wcieleniem Boga. Opowieści z Narnii są raczej refleksją nad życiem człowieka niż krwawą krucjatą przeciwko demonom. To baśń dla dzieci pisana dla dorosłych.

Saga o wiedźminie

Ten tytuł zasługuje na osobną wzmiankę. Jego autor – Andrzej Sapkowski – stworzył na dobrą sprawę polską literaturę fantasy. W tekście znaleźć możesz tak dużo odwołań do mitów i legend, że wskazane by było, abyś jej poświęcił większą część swej wypowiedzi. Sapkowski dokonuje swoistego rozrachunku z polskimi baśniami i polską historią. Jego bohaterowie posługują się często staropolszczyzną, odwiedzają miejscowości, których nazwy mają polskie źródłosłowy. Do tego autor adaptuje nasze słynne opowieści ludowe: na przykład o Szewczyku Dratewce lub Wandzie co nie chciała Niemca. Nie zapomnij, że Sapkowski traktuje te teksty kultury z lekkim przymrużeniem oka.

 

Najważniejsze rekwizyty fantasy

Miecz…

…to niezwykle ważny atrybut rycerzy w legendach, mitologiach i literaturze fantasy. Miecze wielkich wojowników posiadają często właściwości magiczne, są niezwykle stare i owiane tajemnicą. Często miały własne imię. Do najsłynniejszych mieczy należały:

• Angurvadel, miecz bohatera ­islandzkiej sagi z XIII wieku Frithjofa, płomienny w czasie wojny, a żarzący się matowo w okresie pokoju;
• Durendal – magiczny miecz Rolanda, niegdyś używany przez Trojańczyka Hektora;
• Ekskalibur, magiczną siłą utkwiony w skale, mógł być wyr­wany tylko przez prawowitego króla Anglii, którym okazał się Artur.

Literatura fantasy zaadaptowała pradawny „motyw miecza” – przykładem może być legendarny miecz Isildura, którym władał Aragorn z Władcy Pierścieni Tolkiena, lub Żądło – miecz Froda.

Koń

Rycerz i koń stanowili jedno. Wierzchowcom nadawano, tak jak mieczom, cechy magiczne oraz imiona własne. Konie nieraz ratowały swych lekkomyślnych panów z opresji. Śmierć zwierzęcia stawała się dla rycerza prawdziwą tragedią. Konie wielkich bohaterów są dumne i ciężko je oswoić – jeśli jednak zaakceptują pana, są mu wierne do końca życia. Takimi końmi były na przykład Szarogrzywy i Cienistogrzywy Gandalfa. Zabawnie wykorzystał „motyw konia” Andrzej Sapkowski – bohater jego sagi o wiedźminie – Geralt z Riwii wszystkie swoje konie, a miał ich wiele, nazywał Płotka.

Przepowiednia

To niezwykle ważny element świata przedstawionego literatury fantasy. Światem tym rządzi bowiem nic innego jak antyczne fatum. Znamy je z tragedii greckich – takich jak Król Edyp czy Antygona Sofoklesa. Wyrocznie lub wiedźmy często przepowiadają bohaterom tragiczną przyszłość. Złego czaru – klątwy – nie da się uniknąć. Już od małego byliśmy pouczani o tym przez baśń o Śpiącej królewnie. Rzeczywistość w literaturze fantasy podporządkowana jest prawu przepowiedni – dzieje się tam to – „co ma się wydarzyć”.

 

Strategie zakończenia

Zastanów się, czy byłeś wystarczająco przekonujący. Jeśli tak, to możesz postawić tezę końcową, mówiącą że:

Literatura fantasy wyraźnie nawiązuje do starodawnych mitów i legend. Można ją więc nazwać dialogiem współczesności z przeszłością. A może ucieczką od współczesnych problemów w świat nieskrępowanej niczym wyobraźni?

Zatrzymaj się nad fenomenem popularności literatury fantasy. Możesz powiedzieć, że wynika on:

• z niezaprzeczalnie łatwego odbioru tego gatunku literackiego – fantasy po prostu dobrze się czyta!
• być może także z tęsknoty współczesnego człowieka za ideałami rycerskimi zaprawionymi odrobiną magii. Tu możesz nawiązać do kulturowego fenomenu wcielania się w postacie fantastyczne. Fani Tolkiena chodzili przecież na premiery Władcy Pierścieni przebrani za bohaterów filmu. Innym przykładem mogą być popularne dziś „cechy rycerskie” – zabawa polegająca na rekonstruowaniu kultury średniowiecznej, organizowaniu turniejów i zawodów łuczniczych bądź szermierczych.

 

Pytania d dyskusji

Czy uważasz, że fantasy to dobra literatura? Czy służy czemuś więcej niż rozrywce?

Proponowana odpowiedź
Trudno odpowiedzieć na to pytanie jednoznacznie. Zdarzają się powieś­ci fantasy naprawdę słabej jakości – epatujące bezsensowną przemocą i akcją rodem z filmu sensacyjnego. Jednakże są też dzieła w pewien sposób wybitne, takie jak Władca Pierścieni Tolkiena, Opowieści ­z Narnii Lewisa lub nawet saga o wiedźminie Sapkowskiego. Autorzy tych książek tworzą swój indywidualny świat, w którym umieszczają interesującą akcję i niebanalne postacie. A do tego świetnie piszą! Nawet jeśli taka literatura pozostaje tylko rozrywką – to jest to rozrywka w dobrym guście.

Bibliografia

• John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierś­cieni – znana wszystkim trylogia o losach magicznego pierścienia.
  Hobbit – powieść o przygodach Bilbo Bagginsa – wuja Froda – bohatera Władcy…
• Ursula Le Guin, Czarnoksiężnik z Archipelagu
• Robert Howard, Conan Barbarzyńca – powieść znana raczej z ekranizacji, ­z Arnoldem Schwarzeneggerem w roli głównej.
• Clive Staples Lewis, Opowieści z Narnii – jedno z pierwszych wielkich dzieł fantastycznych.
• Andrzej Sapkowski, saga o wiedźminie – najsłynniejsza polska powieść fantasy.
• Pieśń o Rolandzie – znana wszystkim uczniom legenda o średniowiecznym bohaterze.
• Legendy okrągłego stołu – zbiór staroangielskich podań o przygodach króla Artura i jego dzielnych rycerzy.
• Dzieje Tristana i Izoldy – średniowieczna legenda o rycerskiej miłości.
• Mity greckie – Jan Parandowski, Robert Graves lub Zygmunt Kubiak.
• Biblia – paradoksalnie, Pismo Święte także inspirowało twórców fantasy.