Drzewo – świadek, uczestnik życia postaci literackich

Drzewo – świadek, uczestnik życia postaci literackich. Omów na wybranych przykładach.

Strategie wstępu

Definicja postaci literackiej

Fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym dzieła literackiego; w utworach dramatycznych i epickich (z wyjątkiem narracji w pierwszej osobie) zachowująca niezależność względem podmiotu literackiego, w utworach lirycznych często z nim tożsama. (Słownik terminów literackich)

Uzasadnienie wyboru materiału

Jest przebogaty. Ponieważ, moim zdaniem, różne funkcje drzew szczególnie wyraziście ujawniają się w poezji, ona też stoi w centrum moich zainteresowań. Postanowiłam przywołać jednak również wybrane dzieła prozatorskie i dramatyczne. Ze względu na czas prezentacji wybór był oczywiście ograniczony. Za swoje zadanie uważam przecież omówienie jedynie kilku różnych znaczeń motywu drzewa w życiu postaci literackich. Za postać literacką uważam – kierując się definicją ze słownika terminów literackich – także postacie występujące w poezji.

Bogata i wieloznaczna symbolika drzew

W tradycji jeden z podstawowych symboli. Często nie uszczegółowiony, ale niektóre ludy wybierają określone drzewo, jak gdyby właśnie ono w stopniu najwyższym skupiało w sobie cechy gatunkowe. U Celtów drzewem świętym był dąb, u Skandynawów jesion, u Germanów lipa, w Indiach – figowiec.

Kojarzenie drzewa z bogami jest w mitologiach bardzo częste:

Attys łączony jest z sosną,
Ozyrys z cedrem,
Jowisz z dębem,
Apollo z laurowcem.

W sensie szerszym drzewo przedstawia życie kosmosu, jego gęstość, wzrost, bujność, rodzenie się i odradzanie się. Jest życiem niewyczerpanym, a więc oznacza nieśmiertelność. (Słownik symboli)

Inne znaczenia związane z symbolem drzewa:

łączy niebo z ziemią, wyprowadza życie podziemne ku niebu; to drabina lub góra łącząca trzy światy: piekielny – ziemski – niebiański,

według niektórych symbolizuje naturę ludzką (łącząc właśnie tak różne sfery),

drzewo Gofer, związane z ocaleniem, z niego Noe zbudował arkę przed potopem, czy zbawieniem (Drzewo Krzyża Świętego),

drzewo życia (np. rodzące złote jabłka w ogrodzie Hesperyd, Drzewo Krzyża Świętego, drzewa w mitologii Babilończyków i Asyryjczyków, dające życiodajne siły),

drzewo mądrości:
- figowiec indyjski (Drzewo Bo, Buddy, mądrości), podobno pod nim Gautama doznał „oświecenia” i stał się Buddą; do dziś jeden z figowców, uznawanych za potomka tamtego jest celem pielgrzymek w Indiach płn.-wsch.,
- dąb z Dodony (mitologia grecka),
- drzewo poznania dobrego i złego (zdaniem niektórych łączone z drzewem życia – może dawało mądrość i nieśmiertelność?),
- symbol wolności – w USA w czasie wojny o niepodległość sadzono topole i inne drzewa jako „symbol wzrastającej wolności”, już paryscy jakobini sadzili drzewa, ozdabiając je trójkolorowymi wstęgami i czapkami frygijskimi, także Włosi w trakcie rewolucji 1848 roku,

drzewo – współuczestnik losu człowieka (znany zwyczaj poświęcania drzewka dziecku, sadzenia drzewka przy jego narodzinach).

Poszczególne gatunki drzew – odrębnymi symbolami

Na przykład:

Dąb – drzewo święte, symbol mądrości, w wielu krajach starożytnej Europy poświęcone bogu piorunów.

Oliwka – symbol pokoju i płodności (por. gołąbek pokoju z gałązką oliwną w dziobku). W starożytnej Grecji drzewo to poświęcone było bogini Atenie, ateńskie panny młode nosiły girlandy oliwne, a zwycięzcę na olimpiadzie nagradzano wieńcem z dzikiej oliwki.

Figowiec – jeden z symboli Wiecznego Miasta Rzymu (na Forum Romanum) – podobno pod nim wilczyca wykarmiła Romulusa i Remusa; na Wschodzie utożsamiana z miejscem zacisznym, miejscem wypoczynku; w kulturze europejskiej podobną funkcję pełni lipa (np. czarnoleska), będąca u Germanów drzewem świętym.

Brzoza – w Polsce zwyczajowo drzewo cmentarne, symbol żałoby.

Cyprys – w starożytnym Rzymie symbol żałoby.

Wierzba – symbol polskości.

Do tej bogatej symboliki drzew odwołują się rozmaite utwory literackie, eksponując to taką, to inną rolę drzewa w życiu postaci.

Strategia rozwinięcia

Drzewa – bohaterowie indywidualni tekstów literackich

Drzewo wiadomości dobrego i złego – pokusa i świadek grzechu
Według Starego Testamentu rosło w biblijnym raju. Bóg zakazał Adamowi spożywania jego owoców (choć mogli spożywać wszystkie inne, ze wszystkich drzew w ogrodzie). Jednak Adam i Ewa złamali zakaz. Przez to nauczyli się, jak pisze Kopaliński, rozróżniać dobro i zło i zaczęli odpowiadać za własne czyny. Spostrzegli też, że są nadzy. Za swój grzech zostali wypędzeni z raju.

Drzewo Krzyża Świętego – narzędzie odkupienia
I symbol zbawienia. Na nim zmarł Chrystus. Ono umożliwiło ludziom powrót do Boga. Dotąd było znakiem hańby (śmierć na krzyżu była hańbiąca, przeznaczona zbrodniarzom).

Drzewa – świadkowie szczęśliwych chwil
- Jawor w Laurze i Filonie:
  Pewnie mnie czeka mój Filon miły
  Pod umówionym jaworem.
- Lipa z utworu Jana Kochanowskiego:
  Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!
  Nie dójdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie
  (…)
  A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie,
  Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie.
  (Na lipę)
- Kalina (jej piękny wygląd za życia Jasia) z wiersza Teofila Lenartowicza:
  W lipcu korale miała czerwone,
  W cienkie z gałązek włosy wplecione.
  Tak się stroiła jak dziewczę młode
  I jak w lusterko patrzyła w wodę.
  (…)
  Kalina liście zielone miała
  I jak dziewczyna w gaju czekała.
  (Kalina)

Drzewa po śmierci łączące kochanków
- Krzak głogu w Dziejach Tristana i Izoldy (łączy dwa groby)

Upersonifikowane drzewa współczujące postaci lub dzielące w dosłownym tego słowa znaczeniu jego los:
- Rozdarta sosna – jeden z najsłynniejszych symboli młodopolskich z powieści Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni.
  To okaleczone drzewo można by porównać do zranionego serca bohaterki – Joasi, którą narzeczony, doktor Tomasz Judym, porzucił, zasłaniając się wyższymi ideami, dobrem ubogich, którym chciał służyć. Krzywda pięknej, uczciwej, prawej, zakochanej w Judymie bohaterki altruistki jednak pozostała krzywdą.
  Rozdarta sosna współgra z nastrojem naszkicowanej przez Żeromskiego sceny rozstania bohaterów. Przede wszystkim jednak jest symbolem wewnętrznego rozdarcia bohatera społecznika, Judyma, który wedle własnego mniemania wybierać musiał między szczęściem osobistym a dobrem społecznym.
  Rozdarta sosna to jeden z najsłynniejszych symboli w literaturze polskiej.

Brzoza-płaczka z wiersza Broniewskiego Żołnierz polski:
Hej, ty brzozo, hej ty brzozo-płaczko,
smutno szumisz nad jego tułaczką,
opłakujesz i armię rozbitą,
i złe losy, i Rzeczpospolitą…

Kalina z wiersza Lenartowicza – opłakująca śmierć ukochanego:
Biedna kalina znać go kochała,
Bo wszystkie swoje liście rozwiała,
Żywe korale rzuciła w wodę,
Z żalu straciła swoją urodę.
(Kalina)

Współczujące, cierpiące z powodu krzywdy Marsjasza drzewo z wiersza Herberta Apollo i Marsjasz:
żwirową aleją
wysadzaną bukszpanem
odchodzi zwycięzca
zastanawiając się
czy z wycia Marsjasza
nie powstanie z czasem
nowa gałąź
sztuki – powiedzmy – konkretnej
nagle
pod nogi upada mu
skamieniały słowik
odwraca głowę
i widzi
że drzewo do którego przywiązany był Marsjasz
jest siwe
zupełnie

Trzy dęby z utworu Zbigniewa Herberta, do których mówiący w wierszu adresuje uniwersalne pytania dotyczące przyczyn okrucieństwa świata:
W lesie na wydmie trzy dorodne dęby
u których szukam rady i pomocy
bo chóry milczą odeszli prorocy
nie ma na ziemi nikogo bardziej
godnego szacunku dlatego do was
kieruję – dęby – ciemne pytania
na wyrok losu czekam jak niegdyś w Dodonie
(…)
lecz kto rządzi
czy bóg wodnistooki z twarzą buchaltera
demiurg nikczemnych tablic statystycznych
który gra w kości zawsze wychodzi na swoje
czy konieczność jest tylko odmianą przypadku
a sens tęsknotą słabych ułudą zawiedzionych
(Dęby)

Drzewo – świadek śmierci, narzędzie (nie zawsze słusznej) kary
- Judaszowiec (drzewo judaszowe) o kwiatach purpurowo-różowych, na którym wg legendy powiesił się niewierny uczeń Chrystusa, zdrajca. Wg Ewangelii uczeń żałował, że wydał swego Pana za trzydzieści srebrników, zdjęty żalem odniósł pieniądze i powiesił się z rozpaczy. Drzewo było symbolem jego hańby. Wg niektórych podań był to figowiec, według innych bez czarny lub osika (która z tego powodu ciągle drży).
  Drzewo tożsame z… bohaterem

Drzewo bobkowe (laurowe) – efekt metamorfozy bohaterki mitu, przypomnianej m.in. przez Owidiusza w Metamorfozach, polskiego barokowego twórcę Samuela Twardowskiego, a potem we współczesnym wierszu Jarosława Marka Rymkiewicza Daphnis w drzewo bobkowe przemienieła się.
Owidiusz opowiadał o nimfie Dafne, córce króla rzecznego Peneusza, dziewicy, która czuła wstręt do mężczyzn, była niechętna miłości, interesowały ją jedynie polowania. Ścigana przez zakochanego w niej boga Apollina, ubłagała ojca, by przemienił ją w drzewo laurowe (wawrzyn). Wawrzyn stanie się odtąd świętym drzewem Apollina (bo z jego liści bóg podobno uplótł sobie wieniec). W micie drzewo jest efektem przemiany człowieka.
Współczesny poeta skupia się na samym momencie metamorfozy, na dziwnym statusie nimfy Dafne, będącej w pewnej chwili ni to kobietą, ni drzewem.

Drzewo – bliźniacze odwzorowanie człowieka, np. dąb z wiersza Broniewskiego:
Idę sobie zamaszyście
i opada ze mnie życie jak jesienne liście
Jakie liście? – dębu, brzozy topoli,
ale to boli
(…)
I ostał się pień nagi,
Nad nim zamieci kłąb.
Odwagi!
To ja – dąb.
Poeta wykorzystuje odwieczny motyw wielkiego, mocnego drzewa, by pokazać siłę człowieka, który potrafi znieść wiele: i miłość, i trwogę, i cierpienie, i zmienność świata:
No cóż? było kilka miłości
i trwoga, i noce bezsenne,
było dużo tkliwości i złości,
wszystko zmienne.
(Dąb)
Człowiek wciąż traci szczęście i bliskich („No i lecą liście, liscie/ a każde: imię. Powiedz je uroczyście/ wymień”). Czuje ból, cierpi, ale jednak się nie poddaje, walczy, niczym atakowane przez zamieć drzewo, tracące listowie, gałęzie, ale mające silny pień.
Drzewa bohaterowie zbiorowi
Drzewa wymierzające karę

Las Birnam wieszczący zgubę Makbetowi

Drzewa potęgujące strach
- Król olch
- Lilie

Pomocne człowiekowi
- Anonimowa wierzba z wiersza Leopolda Staffa:
  Jak nie mogę sobie
  Wyobrazić wioski,
  Aby jej nie nawiedzała
  Niedola i troski:
  Tak nie zgadnę zgoła,
  Gdzie szukać i gdzieżby
  Znaleźć sioło lub zagrodę,
  Lub miedzę bez wierzby.
  (…)
  Wszędzie jest pomocna
  I wszędzie widoczna:
  Drogi polnej i wędrowców
  Wierna straż przyboczna.
  I jak dusza moja,
  W wodzie o wieczorze
  Topiąc smutek swego cienia
  Utopić nie może.
  (Wierzba)

Las – świadek konfliktów społecznych
- Chłopi Reymonta, walka o las pomiędzy wsią a dziedzicem

Las – świadek walk narodowowyzwoleńczych
- Mazowsze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
  Mazowsze. Piasek. Wisła i las.
  Mazowsze moje. Płasko, daleko –
  pod potokami szumiących gwiazd
  pod sosen rzeką.
  Jeszcze tu wczoraj słyszałem trzask:
  salwa jak poklask wielkiej dłoni.
  Był las, pochłonął znowu las
  Kaski wysokie, kości i konie.

Las – schronienie
- Las Boulonnais, gdzie szukał schronienia prototyp postaci Robin Hooda, awanturnik Eustachy Mnich
- Las Moreński, w którym schronili się Tristan i Izolda

Las – tajemnica, miejsce magiczne, symbol tajemnicy dzieciństwa bohatera
- Pan Tadeusz Mickiewicza
  Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy,
  Aż do samego środka, do jądra gęstwiny?
  (Ks. IV)

Las –miejsce wtajemniczenia bohatera Doliny Issy, który tam poluje.

Drzewa – symbol ojczyzny
- Pan Tadeusz
  Czyż nie piękniejsza nasza poczciwa brzezina,
  Która jako wieśniaczka, kiedy płacze syna,
  Lub wdowa męża, ręce załamie, roztoczy
  Po ramionach do ziemi strumienie warkoczy!
  (…)
  Czemuż Pan Hrabia, jeśli w malarstwie się kocha,
  Nie maluje drzew naszych, pośród których siedzi?
  (…)
  Przerwała Telimena, miał gust soplicowski.
  (Trzeba wiedzieć, że jest to Sopliców choroba,
  Że im oprócz Ojczyzny nic się nie podoba).

Strategia zakończenia

Drzewa są chętnie eksploatowanym motywem literackim. W różnych utworach, w zależności od epoki, konwencji, treści utworu pełnią rozmaite funkcje. Są bliskie człowiekowi od zarania dziejów, stąd ich obecność w mitach.

Występują jako bohater indywidualny, np. czarnoleska lipa, lub zbiorowy, np. las (w Mazowszu Krzysztofa Kamila Baczyńskiego).

Mogą występować w roli niemych świadków (jak jawor w konwencjonalnej sielance Laura i Filon), mogą być wiele mówiącym tłem, jak knieja w Liliach (potęgująca strach bohaterki) czy wręcz uczestnikiem zdarzeń (kalina, brzoza-płaczka) – wtedy często podlegają personifikacji. Bywają przyjazne człowiekowi (jak kalina) czy wrogie mu (knieje z ballady Lilie), rzadko są neutralne. W niektórych utworach, w których pełnią szczególną rolę (mit o Dafne, Dąb Władysława Broniewskiego) bywają wręcz tożsame z bohaterem, można by rzec mają niejasny status ontologiczny (nie wiadomo, czy są człowiekiem, czy drzewem). Podobny motyw spotykamy w sztuce (np. praca Xawerego Dunikowskiego Autoportret: „Idę ku słońcu”).
Niekiedy rola drzewa w życiu postaci jest niejednoznaczna, trudno ją zdefiniować, np. przy interpretacji wiersza Zbigniewa Herberta Dęby.

Niektóre urastają do rangi symboli (rozdarta sosna, drzewo wiadomości dobrego i złego, lipa czarnoleska)
Od czterech wdzięcznych wieków i dla wiecznej chwały,
Złotej jak miód natchniony w twym pisanym dzbanie,
Wszystkie kwitnące słodko lipy w Polsce całej
Pachną imieniem twoim, Kochanowski Janie!
(Leopold Staff, Lipy)

Drzewo i krzew są wdzięcznym motywem poetyckim, wystarczy tylko przytoczyć tytuły nieomówionych tu wierszy i tomów: Sad rozstajny – tomik Bolesława Leśmiana, Drzewo rozpaczające – tom Władysława Broniewskiego, W głąb las – tomik Juliana Przybosia, wiersze: Schnąca limba Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza.
Czasem trudno odnieść je do losów ludzkich, bo są symbolami samymi w sobie, niezależnymi postaciami literackimi, np. limba czy róża w wierszu Kasprowicza.

Osobnego omówienia wymagałby częściowo tu tylko zasygnalizowany motyw lasu i pokrewnych – sadu, ogrodu, równie chętnie eksploatowanych w literaturze i sztuce, a także motywy owoców.

Kultura popularna, np. teksty piosenek, podobnie jak literatura czyni z drzew świadków i współuczestników wydarzeń (wystarczy przypomnieć popularne utwory Mówiłeś włosy masz jak kasztany czy Kiedy znów zakwitną białe bzy).

Nie bez znaczenia był też pewnie swoisty melancholijny nastrój (Jasio śpiewa sobie „długo, żałośnie”, a gdy umiera, pojawiają się rekwizyty śmierci: krzyżyk, trumienka) i melodyjność wiersza, która pozwoliła mu stać się piosenką (rymy, rytm, powtórzenia – „u tej krynicy, u tej kaliny”, „dana, oj dana”).

Dziś dostrzegam konwencjonalność tej historii próbującej tłumaczyć zmianę pór roku nastrojami jakichś postaci (porównajmy np. z mitem o Demeter i Korze) oraz niewyszukane środki stylistyczne.

Personifikacje drzew są częste w wierszach i piosenkach, w płaczu szczególnie wyspecjalizowały się wierzby („nie szumcie wierzby nam”), w żałobie brzozy.
Nie ukrywam jednak, że niekiedy poddaję się wywoływanemu przez wiersz Lenartowicza melancholijnemu nastrojowi…

Nie tak dawno natomiast odkryłam i przeżyłam operujący zupełnie innymi środkami wiersz Zbigniewa Herberta, dotykający skomplikowanych i niejednoznacznych związków człowieka z przyrodą, a przede wszystkim skupiający się na trudnej sytuacji człowieka w świecie, na jego samotności egzystencjalnej i relacjach z Bogiem.

To wiersz Dęby. Z jednej strony poeta kultury nawiązuje do tradycji starożytnej, do słynnych dębów z Dodony, która była siedzibą prastarej wyroczni Zeusa (w górach Epiru). Grecki kapłan odgadywał wolę boga z szumu liści dębu i gruchania świętych gołębi, ewentualnie z dźwięków naczyń powieszonych na gałęziach drzewa. W ten sposób ludzie poznawali przyszłość, uzyskiwali od boga odpowiedź na pytania o sprawy najistotniejsze.

Z drugiej strony poeta nawiązuje do sytuacji współczesnej – człowieka zagubionego w świecie i niemającego żadnych autorytetów. Mówiący w wierszu Dęby nie ma żadnych przyjaciół ani autorytetów poza trzema starymi drzewami, tylko je obdarza szacunkiem i im powierza sprawy najistotniejsze (cierpienia, śmierci, sztuki), a to wyraz wielkiej samotności współczesnego człowieka. Jednakże pytania zadawane przez człowieka są retoryczne – nigdy przecież nie uzyska odpowiedzi na pytania o przyczyny przemocy, krzywdy, niezawinionego zła, o przyczyny cierpienia i… obojętności Boga.

Nie są jednak dęby jedynie powiernikiem, są też stroną atakowaną, oskarżaną i… podobnie jak człowiek bezsilną, bo podporządkowaną okrutnym prawom świata, którym rządzi bezduszny „demiurg nikczemnych tablic statystycznych”. Dęby spotyka podobny do przeznaczenia człowieka los: co dzień „widzą” ginące w trawie własne „dzieci i niemowlęta”, zagładę milionów.

Różnica zaś polega na tym, że mówiący w wierszu próbuje pytać, i w tych pytaniach zawarty jest bunt, mądre dęby nie pytają (?) już o nic. Człowiek czeka na ich bosą mądrość, ale czy uzyska odpowiedź?

Tyle pytań – o dęby –
tyle liści a pod każdym liściem
rozpacz

W utworze tym drzewa odgrywają niejednoznaczną rolę w życiu mówiącego w wierszu. Z jednej strony są jedynym powiernikiem, przyjacielem, z drugiej – ucieleśnieniem obojętności i symbolem pogodzenia się z prawami przyrody. Z jednej strony reprezentują Boga – bezduszną mądrość (zarówno Boga deistów, jak i boga z Dodony), z drugiej ich udziałem jest los analogiczny do przeznaczenia człowieka: muszą „patrzeć” na niewinne cierpienia, tracić dzieci:

Lecz muszę wyznać że mnie niepokoi
wasz rytuał poczęcia – o rozumne –
u schyłku wiosny na początku lata
w cieniu konarów roi się
od waszych dzieci i niemowląt
przytułki listków sierocińce kiełków
blade bardzo blade
słabsze od trawy
na oceanie piasku
walczą samotnie samotnie
dlaczego nie bronicie waszych dzieci
na które pierwszy mróz położy miecz zagłady

Wiersz Zbigniewa Herberta Dęby wydaje mi się oryginalną wypowiedzią poetycką, nawiązującą do odwiecznego motywu drzewa, i przejmującym świadectwem sytuacji człowieka w świecie. Dęby nie pełnią tu jedynie funkcji martwej dekoracji. Nie wiemy do końca, czy reprezentują boga statystyk – boga XX wieku i boga z Dodony, czy są mądrymi i dającymi siłę przyjaciółmi, do których pni tulimy się w nieszczęściu.
Wiersz łączy wysoką temperaturę emocjonalną z racjonalną refleksją.
To przykład bardzo udanego i świeżego potraktowania odwiecznego motywu drzewa…

Pytania do dyskusji

Która z książek była szczególnie pomocna w zrozumieniu symboliki drzew?

Proponowana odpowiedź
Słownik mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego. To bogate, ale przystępne źródło wiedzy o podstawowych symbolach literackich.
Korzystałam przede wszystkim z hasła głównego „drzewa”, ale także z licznych odsyłaczy dotyczących np. poszczególnych gatunków drzew czy lasu.

Hasło „drzewa” w tym słowniku było dla mnie dogodnym punktem wyjścia do dalszych rozważań, przypomniało najważniejsze drzewa, znane np. z mitologii i Biblii.
W porównaniu z przystępnym Słownikiem mitów i tradycji kultury Kopalińskiego Słownik symboli Juana Eduarda Cirlota wydaje mi się mniej przydatny, napisany zbyt hermetycznym językiem, choć także z niego korzystałam.

W swojej prezentacji użyłeś sformułowania ogród Hesperyd? Kto z mitologicznych bohaterów próbował się do niego dostać i dlaczego? Kim były Hesperydy?

Proponowana odpowiedź
Hesperydy to postacie z mitologii greckiej. Były córkami Atlasa i Hesperii. Strzegły ogrodu, w którym rosły złote jabłka – jabłoń podarowała w dniu ślubu Herze Gaja (Ziemia).
Prócz Hesperyd strzegł jabłek stugłowy smok Ladon. Według jednej wersji mitu zabił smoka i zabrał jabłka Herakles, według innej – użył w tym celu Atlasa.

Który z literackich opisów drzew przemówił do Ciebie najbardziej i dlaczego?

Proponowana odpowiedź
W dzieciństwie najbardziej wzruszał mnie znany mi wówczas wyłącznie jako tekst piosenki wiersz Teofila Lenartowicza Kalina. Prawdopodobnie przemawiało do mnie pełne prostoty i bardzo plastyczne przedstawienie kaliny jako kochającej dziewczyny (personifikacja!). To była dla mnie po prostu chwytająca za serce historia miłosna! Najpierw kalina jest szczęśliwą strojącą się dla wybranka dziewczyną, wkładającą na spotkanie z nim „korale czerwone”, potem – istotą rozpaczającą po starcie ukochanego (Jaś umiera).
Robiły na mnie wrażenie sugestywne obrazy – owe korale, czekająca i przeglądająca się w wodzie niczym w lusterku piękna kalina-dziewczyna, potem z żalu tracąca urodę.

Bibliografia

• Biblia
• Jan Parandowski, Mitologia
• Joseph Bédier, Dzieje Tristana i Izoldy
• Jan Kochanowski, Na lipę
• Franciszek Karpiński, Laura i Filon
• Wiliam Szekspir, Makbet
• Johan Wolfgang Goethe, Król olch
• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Lilie
• Teofil Lenartowicz, Kalina
• Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach
• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni
• Jarosław Iwaszkiewicz, Brzezina
• Kazimiera Iłłakowiczówna, Drzewo przy drodze
• Krzysztof Kamil Baczyński, Mazowsze
• Władysław Broniewski, Żołnierz polski, Dąb
• Jarosław Marek Rymkiewicz, Daphnis w drzewo bobkowe przemienieła się
• Leopold Staff, Lipy, Wysokie drzewa, Wierzba
• Aleksander Wat, Wierzby w Ałma-Acie
• Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz, Dęby
• Samuel Beckett, Czekając na Godota