Na wybranych przykładach z literatury i malarstwa przedstaw kulturowe wizje dziecka

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Pokaż szczególną rolę, jaką dziecko zajmuje w społeczeństwie. Powiedz, z czym kojarzone jest dzieciństwo (bezbronność, delikatność, kruchość). W jednym zdaniu opowiedz, jakie problemy poruszysz.

Kolejność prezentowanych argumentów
Ta część prezentacji uzależniona jest od Twojej wizji. Możesz oprzeć swoją wypowiedź na układzie chronologicznym, ale ciekawsze będzie ujęcie problemowe. Z całą pewnością nie zdążysz zrealizować całego materiału, który tu przedstawiono. Musisz dokonać selekcji. Najlepiej więc wybrać skrajnie różnych bohaterów, wybierając któryś z punktów:

  • Wspaniałe dzieciństwo
  • Dziecko skrzywdzone
  • Dziecko buntownik

Albo:

  • Dziecko wrażliwe i wybitnie uzdolnione
  • Martyrologia
  • Dziecko w literaturze dla dzieci

Wnioski
Zwróć uwagę, że dziecko w różnych epokach zawsze zajmowało literaturę, malarstwo i inne dziedziny sztuki (np.: obecnie rozwija się fotografia dziecięca – World Press Foto). Wszystkie teksty kultury mają skłaniać do przemyśleń. Badając literaturę, można stwierdzić, że bohater dziecięcy zajmuje w niej coraz więcej miejsca. W romantyzmie zaczęto tworzyć literaturę dla dzieci, ale w porównaniu z takimi utworami jak Harry Potter…, są to raczej teksty ubogie. Wydaje się, że ze względu na wiele zjawisk społecznych (np.: zagrożenia związane z internetem, sytuacja dziecka w czasie wojny, bieda) dziecko nie tylko nie zniknie z kart literatury, ale będzie w niej coraz częściej obecne.

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Różne wizerunki dziecka w literaturze i malarstwie. Odwołaj się do wybranych przykładów.
  • Portret dziecka w literaturze i sztuce. Porównaj różne sposoby jego kreacji w wybranych dziełach. (Temat odnosi się do wielu dziedzin sztuki, więc jest szerszy).
  • Różne ujęcia tematu rodziny w literaturze i sztukach plastycznych. Omów na wybranych przykładach. (Tutaj rozważamy np. relacje między dziećmi a rodzicami).
  • Wpływ dzieciństwa na psychikę bohatera. Przedstaw różne kreacje bohaterów na wybranych przykładach literackich.

Strategia wstępu

Zacznij od najbardziej oczywistego wyjaśnienia, kim jest dziecko. Możesz w tym celu posłużyć się cytatem. Zaznacz, że dzieciństwo, zazwyczaj stereotypowo, kojarzone jest z najszczęśliwszym okresem w życiu człowieka. Dzieciństwo łączy się z niewinnością, pewną naiwnością, bezbronnością, brakiem doświadczenia i niewątpliwie ma wpływ na naszą osobowość. Dlatego jest ono ważnym motywem literackim, który był wykorzystywany na przestrzeni wielu epok.

Strategia rozwinięcia

Wspaniałe dzieciństwo

Typowych szczęśliwych dzieci jest w literaturze znacznie mniej niż tych pokrzywdzonych. Właśnie dlatego warto zwrócić na nie uwagę.

  • Kora (mitologia) – miała niewątpliwie beztroskie, wspaniałe dzieciństwo. Była ukochaną córką bogini życia i urodzaju, Demeter, która otaczała ją troską. Dzieciństwo spędziła wśród nimf i driad na łąkach. Ten radosny okres skończył się, gdy nieszczęśliwie została porwana i wyszła za mąż za Hadesa.
  • Duchy Józia i Rózi (II część Dziadów) – dzieci, które były zbyt małe, by popełnić grzech. Ich dzieciństwo było beztroskie i radosne, a jednak są obciążone pewną winą – nie zaznały cierpienia, a ich droga do zbawienia jest zamknięta. Ludowa sprawiedliwość i kodeks moralny nie widzą niczego złego w szczęściu, ale należy przeżyć ból i nieszczęście, by stać się dojrzałym. Dlatego dzieci proszą o dwa ziarnka gorczycy. Są one symbolem odkupienia i pomogą dostąpić łaski.
  • Kordian Słowackiego – typowy bohater romantyczny. Dzieciństwo spędza w dworku szlacheckim pod czujną i troskliwą opieką starego sługi Grzegorza. Jak należy ­przypuszczać, było to wymarzone dzieciństwo, Kordianowi niczego nie brakowało. Dlatego stał się piętnastoletnim, znudzonym życiem pesymistą. Brak mu pomysłu na życie i wielkiej idei. Próbuje popełnić samobójstwo.
  • Ojciec Goriot Balzaka – to historia starego już Goriota, którego sława i majątek dawno minęły. Żyje on jedynie dla swych utytułowanych córek, hrabiny Anastazji de Restaut i baronowej Delfiny de Nucingen. Matka Anastazji i Delfiny zmarła, gdy te były małe. Ojciec, bogaty handlarz mąką, typowy dorobkiewicz, pragnie, by dziewczętom niczego nie brakowało. W ramach rekompensaty spełnia wszystkie ich zachcianki. W końcu dziewczęta dorastają i bogato wychodzą za mąż, ale, przyzwyczajone do luksusu, bez skrupułów pozbawiają Goriota resztek jego majątku dla zaspokojenia kolejnych kaprysów. Goriot umiera w nędzy, bo żadna z córek nie znajdzie się u jego boku, a skromny pochówek opłaca Rastignac.

Dziecko – wzorzec

Warto też zwrócić uwagę na wzorce parenetyczne. Okres średniowiecza lansuje ideał władcy i świętego. Dzieciństwo jest bardzo ważnym okresem, w którym dojrzewa chęć bycia władcą czy świętym i kształtują się określone cechy charakteru. Zazwyczaj narodziny potomka są długo oczekiwanym wydarzeniem, a dziecko rodzi się po długich prośbach i modlitwach do Boga.

  • Święty Aleksy – był synem jednego z patrycjuszy rzymskich. Rodzice długo czekali na potomka, a jego narodziny wywołały ogromną radość. Już jako dziecko odznaczał się wyjątkowymi przymiotami, miał wiele zalet i zgodnie ze schematem hagiograficznym swoimi cnotami przewyższał ojca. Odznaczał się nie tylko pobożnością, ale również był dzieckiem spokojnym i posłusznym woli rodziców.
  • Bolesław Krzywousty (księga druga Kroniki Galla Anonima). Zrozpaczeni, bezdzietni rodzice przyszłego władcy długo prosili św. Idziego o wstawiennictwo u Boga. Narodziny były również wielkim szczęściem dla całej rodziny. Już od najmłodszych lat Bolesław odznaczał się roztropnością, pobożnością i nadludzką wręcz siłą (warto zwrócić uwagę na walkę kilkuletniego dziecka z dzikiem). Te zalety ukształtowały jego charakter i wpłynęły na wizerunek władcy.
  • Jezus – warto poszukać w Biblii wydarzeń z okresu wczesnego dzieciństwa, które świadczyłyby o cechach charakteru.

Dziecko wrażliwe i wybitnie uzdolnione

Taki wzorzec proponuje literatura romantyczna i pozytywistyczna. Należy przypomnieć, że romantyzm był epoką, która dziecko traktowała w sposób szczególny. Do tej pory dziecko pojawiało się w literaturze marginalnie. Romantyzm wprowadza bohatera dziecięcego na równych prawach z bohaterem dorosłym. W okresie tym, zresztą po raz pierwszy, pisze się teksty przeznaczone dla dzieci. Pierwszą w Polsce autorką książek dla dzieci i młodzieży była Klementyna Hoffmanowa.

  • Chłopiec z Króla Olch Goethego – to dziecko chore, które w agonii traci kontakt z rzeczywistością i słyszy głos wabiącego go króla elfów. Bohater jest obdarzony niezwykłą wyobraźnią, jest wrażliwy, łatwo ulega sugestiom. Umiera.
  • Orcio z Nie-Boskiej komedii Krasińskiego – podobnie jak poprzedni bohater jest dzieckiem niezwykle delikatnym i wrażliwym. Ojciec początkowo w ogóle się nim nie interesuje. Traci wzrok, ma dar jasnowidzenia i jest poetą. Żyje w świecie wyobraźni. Tak jak poprzedni bohater, umiera.
  • Antek z noweli Prusa – ma talent, ale nie ma warunków do jego rozwoju. Z powodu sytuacji materialnej musi opuścić wieś.

Dziecko skrzywdzone

Niewątpliwie można zauważyć, że współczesny człowiek niełatwo się wzrusza i jest raczej odporny na śmierć i krzywdę ludzką (bo widzi ją ciągle w telewizji). Jednak nędza i krzywda dziecka budzi we wszystkich wewnętrzny sprzeciw. Dziecko jest bezbronne i pozostawione same sobie, nie poradzi sobie z okrucieństwem życia.

  • Janko Muzykant Sienkiewicza, Antek Prusa, Helenka z noweli Dobra pani Orzeszkowej, Tadeusz Orzeszkowej, tytułowy bohater z Jaś nie doczekał i dzieci z Naszej szkapy Konopnickiej – to ofiary rażących zaniedbań rodziców, zaniedbań, wynikających z biedy i warunków społecznych. Czytając Naszą szkapę, zwróć uwagę na sposób narracji.
  • Jadwinia z Dzikiej kaczki Ibsena – rodzina Jadwini od lat żyje w kłamstwie, a ona czuje się zagubiona, nie rozumie, dlaczego nagle wszyscy przestali ją kochać. Popełnia samobójstwo.
  • Moralność pani Dulskiej Zapolskiej – Mela jest zastraszona, zdezorientowana, nie rozumie okrutnych praw rządzących światem.
  • Cudzoziemka Kuncewiczowej – główną bohaterką jest Róża, która w ostatnim dniu swojego życia dostrzega błędy, jakie popełniła wobec najbliższych. Jej dzieci, Marta i Władyś, nie tylko nie zaznały czułości i miłości matki, ale przez wiele lat były skazane na jej humory, chwiejność emocjonalną, kaprysy i wysokie wymagania.
  • Ryfka z wiersza Ballady i romanse Broniewskiego – nikt nie interesuje się losem żydowskiej dziewczynki, bo „goła i ruda”.
  • Dzieci z Medalionów Nałkowskiej (Dorośli i dzieci w Oświęcimiu ) – przerażające studium dziecięcej psychiki. Tekst pokazuje, że dziecko potrzebuje prawidłowych wzorców, nie odróżnia rzeczywistości od fikcji i bardzo łatwo ulega sugestiom („Co tu robicie, dzieci? I otrzymał odpowiedź: – My się bawimy w palenie Żydów”) .

Strata dziecka

  • Treny Kochanowskiego – należy naturalnie odnieść się nie do bohatera-ojca, filozofa, poety, ale do sposobu, w jaki Kochanowski pisze o zmarłym, ukochanym dziecku. Cykl trenologiczny tego poety spełnia wszystkie wymogi gatunkowe tzn. np.: mamy ukazanie wielkości straty, manifestację bólu i cierpienia, pochwałę zmarłej. Przydatne będą Treny VI i VII. Tren VI pokazuje żałość po śmierci małej poetki, dziedziczki talentu, którą ojciec nazywa „ucieszną śpiewaczką” i „Safą słowieńską”. Przypomina nawet ostatnie, poetyckie słowa dziecka (pamiętajmy, że Urszulka miała najprawdopodobniej trzy lata). Tren VII to demonstracja żalu – po dziewczynce pozostały tylko jej ubranka, które w zasadzie są już bezużyteczne. Kochanowski pisze o swoich marzeniach i planach związanych z przyszłością dziecka.
  • Anka Broniewskiego – możesz też wspomnieć o tym znanym w literaturze polskiej cyklu trenów. Umierając, Anka nie była już dzieckiem, ale pozostała nim dla cierpiącego po jej stracie ojca. Warto zwrócić uwagę na wiersze: Anka, *** [Anka! to już trzy i pół roku], W zachwycie i grozie.

Martyrologia

Martyrologia (fr. martyrologie, łac. martyrologium – martyrologium, katalog męczenników) – męczeństwo, cierpienie, zwykle w odniesieniu do grup społecznych lub narodu.

  • Gdy Jezus Chrystus przyszedł na świat, Palestyna pozostawała pod kontrolą Rzymu. Władcą Judei był w tym czasie Herod I Wielki, który propagował pogaństwo. Biblia pokazała go jako znienawidzonego przez Żydów krwiożerczego tyrana. Herod dowiedział się od mędrców przybyłych ze Wschodu, że narodziło się dziecko, które będzie królem żydowskim. Wydał więc rozkaz wymordowania wszystkich nowo narodzonych chłopców. Morderstwa te zostały zapamiętane jako rzeź niewiniątek, która jest jednym z motywów ewangelicznych.
  • Elegia o … (chłopcu polskim) Baczyńskiego – smutny, liryczny monolog cierpiącej matki. Wiersz problematyką nieodbiegający od tematów liryki pokolenia Kolumbów. Warto zwrócić uwagę na gatunek – elegię. Elegia to utwór żałobny, patetyczny, refleksyjny, poświęcony osobie zmarłej, często opisujący jej zasługi.
  • Poszukaj również fragmentów opisujących dzieci w literaturze o tematyce wojennej np.: w Opowiadaniach Borowskiego. Znajdziesz tam obrazy matek, które wyrzekają się swoich dzieci, opisy wagonów pełnych martwych noworodków, dzieci ukrywane przed hitlerowcami.

Naiwne dziecko

Motyw naiwnego dziecka znajdziesz w baśniach, które przede wszystkim bazują na stereotypach. Poszukaj więc w baśniach braci Grimm, Hansa Christiana Andersena i Charlesa Perraulta postaci, takich jak: Czerwony Kapturek, Kopciuszek, Tomcio Paluszek, Królewna Śnieżka. Możesz dodać, że baśnie pełnią funkcje terapeutyczne. Bohaterowie książkowi jak gdyby zastępczo zaspokajają potrzeby dziecka, dają ukojenie, uspokajają, budują poczucie, że nawet jeśli są odrzucane teraz, to kiedyś odniosą zwycięstwo.

Dziecko buntownik

Ferdydurke Gombrowicza – dorosły bohater, Józio, powraca do dzieciństwa, trafia do szkoły, domu mieszczańskiego i ziemiańskiego, by móc określić się wobec formy. Buntuje się przeciwko „gębie” i „pupie”, kompromituje Młodziaków i ciągle pragnie uciec przed Formą.

  • Władca much Goldinga – jest to z całą pewnością książka przerażająca. Na bezludną, tropikalną wyspę trafia grupka dzieci, które nie tylko muszą przeżyć, ale także się porozumieć. W tym raju pojawi się buntowniczy Jack, chłopiec arogancki, bezczelny i okrutny. Jego działania prowadzą do wprowadzenia władzy absolutnej. Dzieci nie tylko walczą o władzę i „bawią się” w wojnę, ale w swoich poczynaniach zachowują się jak dorośli.
  • Buszujący w zbożu Salingera – książka podejmuje problem dorastania. Bohaterem powieści jest siedemnastoletni Holden Caulfield, który opowiada o swojej dwudniowej ucieczce ze szkoły do Nowego Jorku w Wigilię Bożego Narodzenia. Holden buntuje się przeciw światu dorosłych, który oparty jest na fałszu i obłudzie. Świat dzieci to świat bezpieczeństwa, autentyzmu, niewinności i szczerości. Książka wydana w latach pięćdziesiątych wzbudziła spore kontrowersje, jednak szybko stała się światowym bestsellerem.

Inne przydatne teksty

Alicja w krainie czarów Carrolla – Alicja jest małą dziewczynką, która zagubiła się w zaczarowanym świecie. Odpoczywając w ogrodzie, zobaczyła białego królika, który przemawiał ludzkim głosem. Podążając za nim, wpadła do głębokiej lisiej jamy. Trafiła do niesamowitego świata, w którym spotkała Szalonego Kapelusznika, Żółwiciela, Królową Kier i jej świtę złożoną z talii kart. Książka jest zapisem snu dziecka, pełnym paradoksów i absurdów, Alicja, mimo iż czuje się zagubiona, potrafi dostrzec wszystkie nielogiczności i nonsensy tego świata.

  • Przygody Harry’ego Pottera Joanne Kathleen Rowling – jedenastoletni Harry Potter wychowuje się po śmierci rodziców u okrutnych krewnych, Dursleyów. Pewnego dnia dowiaduje się, że jest czarodziejem i że jego rodzice nie zginęli w wypadku samochodowym, a wskutek ataku czarnoksiężnika Voldemorta, który wtedy właśnie zniknął bez śladu. Harry zostaje przyjęty do Szkoły Magii i Czarodziejstwa Hogwart, gdzie poznaje swoich pierwszych w życiu przyjaciół: Hermionę Granger i Rona Weasleya. Znajdują oni w szkole ukryty Kamień Filozoficzny. Tam ma miejsce pierwsze starcie Harry’ego z Voldemortem, który jest bezcielesnym bytem pasożytującym na jednym z nauczycieli. Seria o Harrym Potterze opisuje przygody młodego czarodzieja w ciągu siedmiu lat jego edukacji w Szkole Magii i Czarodziejstwa Hogwart.

 

Strategia zakończenia

Całość należy naturalnie podsumować i wyciągnąć wnioski. Dzieciństwo jest niezwykle ważnym okresem w życiu każdego człowieka i ma wpływ na życie dorosłe. Ten wniosek możesz poprzeć badaniami psychologicznymi (np. Freuda). Zastanów się nad kondycją bohatera dziecięcego we współczesnej literaturze (patrz: wnioski). Możesz też powiedzieć, którzy bohaterowie są Ci szczególnie bliscy, które lektury czytałeś chętnie, a które Cię znużyły. Pamiętaj jednak, że nie powinieneś całego zakończenia oprzeć na osobistych wywodach.

Bibliografia

• Biblia – rzeź niewiniątek, historia Jezusa
• Lewis Carroll, Alicja w krainie czarów
• Gall Anonim, Kronika – wizerunek małego Bolesława Krzywoustego
• Johann Wolfgang Goethe, Król Olch
• William Golding, Władca much
• Henryk Ibsen, Dzika kaczka
• Jan Kochanowski, Treny – wyidealizowany portret małej Urszulki
• Maria Konopnicka, Nasza szkapa, Jaś nie doczekał, W piwnicznej izbie, Przed sądem, Września
• Zygmunt Krasiński, Nie-boska komedia
• Legenda o św. Aleksym – wspaniałe dzieciństwo i młodość przyszłego ascety
• Adam Mickiewicz, Dziady cz. II i III
• Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod
• Eliza Orzeszkowa, Dobra pani, Tadeusz,
• Jan Parandowski, Mitologia – historia Edypa, dzieciństwo i młodość Kory, córki bogini Demeter
• Bolesław Prus, Katarynka, Antek
• Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant
• Juliusz Słowacki, Kordian