Na wybranych przykładach tekstów XX wieku rozważ, jak młodość determinuje życie bohatera literackiego.

Komentarz

Temat trudny o tyle, że wymaga znajomości literatury współczesnej, sam motyw jednak należy do dość bogatych w przykłady literackie – a także filmowe. Wydaje się także całkiem „życiowy”.

Inne możliwe sformułowania tematu:

Młodość – czas radości i oczarowań. Omów na przykładzie wybranych tematów literackich z XX wieku.
„Młodość – górna i durna”? Omów ten temat na przykładzie wybranych bohaterów literatury XX wieku.

Ramowy plan wypowiedzi

Wstęp

Kult starości, szacunek dla starszego pokolenia jako zasada funkcjonowania dawnego świata – komentarz Konwickiego.
Młodość jako zagrożenie dla ustalonego porządku – przykładem postawy literackich postaci młodych buntowników od Hamleta do bohaterów romantycznych. Romantyzm jako epoka wyjątkowego kultu młodości.
Ekspansja młodych w życiu i literaturze XX w. – komentarz Konwickiego.

Rozwinięcie
Jak młodość kształtuje losy i postawy postaci literackich?

Cezary Baryka – typowy młody gniewny: odrzuca autorytety, opowiada się po stronie skrajnej ideologii, przeżywa miłość, działa spontanicznie, jest nieodpowiedzialny.

Bohater Madame – ucieczka od peerelowskiej bylejakości w świat sztuki, przygody intelektualnej i miłości.

Witek z Kroniki wypadków miłosnych – wielka miłość jako najważniejsze doświadczenie, rodzenie się uczucia i jego etapy.

Pokolenie Kolumbów (wiersze Baczyńskiego) – młodość w cieniu wojny.

Odmienność własnej drogi, bunt przeciw starszemu pokoleniu jako zasada postępowania.
- Przedstawienie realistyczne: Agnieszka i Marcin z Nocy i dni.
- Przedstawienie groteskowe: Artur z Tanga.

Młodość a wiek dojrzały – sprzeniewierzenie się ideałom czy świadoma zmiana koncepcji życia, a także trudne dojrzewanie?
- Zenon Ziembiewicz.
- Bohaterowie Nocy i dni (pokolenie Bogumiła i Barbary).

Strategia wstępu

Zastanów się nad tym, czy w literaturze młodość była zawsze wartością pozytywną.
W Kronice wypadków miłosnych narrator, patrząc z perspektywy współczesności na minione czasy młodości, czasy przedwojenne, mówi:

W tamtych czasach nikt nie chciał być młodym. Młodość była czymś wstydliwym, niepełnowartościowym, głupawym. (…) Wtedy gardzono młodością. Jeszcze nikt jej nie upiększył, nie uwznioślił, nie przedłużył aż do śmierci. Jeszcze nikt nie nauczył młodości agresji, drapieżnej supremacji, totalitarnego parcia. Jeszcze młodość nie wiedziała, że jest osobną kategorią biologiczną, że jest oddzielną formacją społeczną, że jest szczególnym uprzywilejowanym państwem w państwie powszechnego istnienia. Za tamtych lat dorośli chodzili wyprostowani, pyszni i czcigodni. Wymagali dla siebie szacunku, miłości i pełnego zaufania. (…) Byli tak rozwielmożnieni, że podawali rękę do całowania. (…) Z największą powagą oraz dyscypliną celebrowano arcykapłaństwo dorosłości.

Ten sposób myślenia obowiązywał dziesiątki, setki lat przedtem, nim pisarz sformułował swoje spostrzeżenia. Świat ludzi dojrzałych, tworząc hierarchię opartą na wieku, wymuszając szacunek, niejako zabezpieczał się przed energią, szaleństwem, żywiołowością młodości. Zarówno aforyzmy licznie występujące w literaturze, jak i sylwetki jej bohaterów świadczą, że od dawna zdawano sobie sprawę z zagrożenia starego świata przez młodych.

Przecież jeden z najbardziej znanych bohaterów literackich, Szekspirowski Hamlet, to idealista, buntownik przeciw złu reprezentowanemu przez starsze pokolenie. Hamlet to wzór postaci dla literatury epoki, która młodość i bunt otoczyła szczególnym kultem, dla romantyzmu.

Mickiewicz w Odzie do młodości kazał młodym zmieniać rzeczywistość, walczyć z martwym światem.

Młody Kordian spiera się ze starym Prezesem o koncepcję walki, młodzi są więźniowie z III części Dziadów i Konrad, kwestionujący nie byle co, bo Boski porządek świata. Dla romantyka młodość jest równoznaczna z ideowością, bezinteresownym działaniem, poświęceniem.

Podobnie pokazują swoich młodych bohaterów pisarze XX w. – zwłaszcza że to czasy ekspansji młodości. Jeszcze raz posłuchajmy Konwickiego:

A później nagle, nie wiadomo jak i kiedy, zwyciężyła młodość. Młodość wolna od kalectw, chorób i brzydoty. Młodość rozkochana w sobie. Młodość pełna pogardy dla niemłodych. Młodość piękna i długowieczna.

Strategia rozwinięcia

Przedstaw różne postawy młodych bohaterów literackich

Cezary Baryka – bohater zbuntowany i zagubiony

Typowy młody gniewny polskiej literatury to bohater Przedwiośnia, Cezary Baryka. Naturalna dla młodości niechęć do autorytetów zbiega się w jego życiu w czasie z anarchią rewolucyjną. Cezary odrzuca dawny porządek, należący do świata jego rodziców i nauczycieli: przestaje się uczyć, znieważa dyrektora szkoły. Żywiołowo i bezrefleksyjnie przyłącza się do rewolucji. Akceptuje przemoc, odrzuca gwałtownie argumenty matki, z którą już zupełnie się nie liczy. Refleksja nad metodami rewolucyjnymi przyjdzie później, ale nie zniechęci Cezarego do rewolucji całkowicie. Krytycyzm, bunt, żywiołowe działanie poprzedzające refleksję to charakterystyczne cechy jego postawy. Wraz z innymi kolegami wstępuje do wojska w roku 1920, choć nie uważa Rosji Radzieckiej za wroga. Potem dopiero zastanowi się nad sensem walki. Jest krytyczny i bezkompromisowy. Bez oporów wytyka komunistom mielizny i nielogiczności ich programu, a w imieniu pokrzywdzonych oskarża rząd polski, reprezentowany przez Gajowca o opieszałość i brak odwagi w reformowaniu państwa.

Nie tylko idee rządzą postępowaniem Cezarego. Bywa, że o nich na długo zapomina, aby cieszyć się życiem – smacznie jeść, jeździć konno, tańczyć i kochać się. Miłość dla Cezarego to raczej zmysły, namiętność, a nie głębia uczuć. Flirtuje z Karoliną, romansuje z Laurą, nie bacząc na skutki swojego postępowania. Jego nieodpowiedzialność i egocentryzm doprowadzają do skandalu i tragedii. Nie tylko ze względu na postępowanie w życiu prywatnym ocena bohatera nie jest jednoznaczna. Stary świat, przeciwko któremu się buntuje, nie jest wyłącznie uosobieniem egoizmu czy ograniczonego konserwatyzmu. Rodzice Cezarego bronią prawdziwych wartości: szacunku dla pracy i własności prywatnej, miłości bliźniego, solidarności. A program Gajowca, choć nie przynosi natychmiastowych efektów, jest lepszy niż oparta na zbrodni rewolucja.

Bohater Madame – ucieczka przed peerelowską szarością

Bohater i jednocześnie narrator powieści Madame – jego imię nie pojawia się w utworze – to także człowiek zbuntowany, z ambicjami współtworzenia rzeczywistości, choć w skromniejszym niż Baryka wymiarze. Uczeń ostatniej klasy warszawskiego, żoliborskiego liceum dusi się w szarej i nijakiej rzeczywistości PRL. Próbuje wyrazić swój bunt, tworząc sztukę: zakłada zespół jazzowy, bierze udział w festiwalu teatralnym. Tymczasem „rzeczywistość skrzeczy” – za występ muzyczny szkoła obniża mu ocenę ze sprawowania, nagrodą za przedstawienie jest tandetny zegarek z NRD, w dodatku wręczony w scenerii obskurnej sali. Buntowniczy gest bohatera to położenie nagrody na szynach, żeby zniszczył ją tramwaj. Łatwo więc zrozumieć jego fascynację piękną i tajemniczą nauczycielką francuskiego, jednocześnie dyrektorką szkoły. Chłopak marzy o niej, adoruje ją z daleka, cierpi – jak wielu ludzi w jego wieku, jak wielu kolegów z klasy. A zarazem, próbując zdobyć wiadomości o ukochanej i zbliżyć się do niej, wstępuje w kolejne kręgi wtajemniczenia w zachodnią kulturę. Trudno dostępny dla mieszkańca PRL Zachód staje się bliższy dzięki poznaniu języka, literatury, filmu, ale także kontaktu z każdą rzeczą „stamtąd” – tak inną od tego, co dostępne w kraju. Nic dziwnego, że bohater skrupulatnie opisuje eleganckie stroje czy kosmetyki Madame. Ukochana opuści Polskę, pozostawiając uczniowi zaszyfrowaną radę, aby i on uciekał. Trwałą zdobyczą młodości będzie dla niego wybicie się ponad intelektualną przeciętność, poznanie prawdy o – zakłamywanej w PRL – historii i współczesnej rzeczywistości.

Witek i Alina – młodzieńcza miłość totalna

Witek, bohater powieści Kronika wypadków miłosnych, to także maturzysta, tyle że z roku 1939. Również młody człowiek, którego życie zdominowała miłość, „śmiertelna choroba”, zapadł na nią po raz pierwszy. Witek miał, zgodnie z marzeniami matki i własnymi planami, zostać po chlubnie zdanej maturze i ukończonych studiach wielkim lekarzem. Spotkanie Aliny burzy te zamiary. Nie jest on w stanie myśleć o nikim i niczym poza nią. Przeżywa wszystkie typowe etapy gwałtownego, młodzieńczego uczucia: szuka towarzystwa ukochanej; ma na zmianę zmysłowe dreszcze i poczucie winy, gdy podgląda dziewczynę nagą; jest zazdrosny, a jednocześnie zaniedbuje szkołę; odsuwa się od przyjaciół i matki. Matka bowiem to głos rozsądku, którego żaden zakochany nie chce słuchać. Rodzice Aliny także utrudniają młodym kontakty, więc młodzi czują się jak bohaterowie tragedii Szekspira – Romeo i Julia. Między pierwsze pocałunki wplatają rozmowy o śmierci – szczególnie często mówi o tym Alina – i gdy Witek oblewa maturę, podejmują tyleż egzaltowaną, ile nieskuteczną próbę samobójczą.

Młodość w cieniu wojny

Pokolenie Kolumbów, o którym pisze w swoich utworach Baczyński, to młodzi ludzie dramatycznie zdeterminowani przez historię. Wojna ogranicza ich wybór, pozbawia możliwości dostępnych w czasach pokoju. W wierszu Z głową na karabinie poeta mówi o konieczności rezygnacji z tego, co jest w normalnych czasach prawem i przywilejem młodości – duchowego i intelektualnego rozwoju („Prześpię czas wielkiej rzeźby z głową ciężką na karabinie”). Zamiast tworzenia i kształtowania własnej osobowości wybiera się walkę. Bo tak zwykle bywa, że to młodzi czują się zobowiązani, aby ponieść taką ofiarę. Nie chcą jednak, mimo wojny, zrezygnować z miłości, co rodzi kolejny dramat – wybór między walką a osobistym szczęściem (Wybór). Bohater tego wiersza wybrał miłość i walkę jednocześnie, ale ma wyrzuty sumienia, że po jego żołnierskiej śmierci brzemienna żona będzie cierpieć samotnie. Wojna swoim okrucieństwem łatwiej deprawuje młodych ludzi, których osobowość i system wartości nie są w pełni ukształtowane (Pokolenie). Jeśli przeżyją, będą wewnętrznie okaleczeni. Właśnie! Jeśli przeżyją, bo to młodzi najliczniej giną.

Bardzo często młode pokolenie określa się w opozycji do wartości wyznawanych przez starsze pokolenia.

Bunt młodych bohaterów Nocy i dni

W realistyczny sposób pokazuje to Dąbrowska na przykładzie losów Agnieszki i Marcina. Oboje w swoich dążeniach wychodzą poza świat rodziców. Agnieszka jeszcze jako uczennica bierze udział w strajku szkolnym, podejmuje idee oporu wobec zaborcy, z których starsze pokolenie zrezygnowało. Później wraz z Marcinem włącza się za granicą w pracę organizacji niepodległościowych. Jej mąż już wcześniej zerwał kontakty z domem rodzinnym, który nie mógł zaakceptować jego działalności bojowca PPS. Agnieszka i Marcin dystansują się także od życia ustabilizowanego, nie pragną własności.

Bunt na opak

Fabuła Tanga powtarza schemat buntu młodego człowieka przeciw starszemu pokoleniu, ale przedstawia go w sposób parodystyczny, wręcz groteskowy, na zasadzie odwrócenia znanego modelu. To Artur ma zasady, broni porządku i tradycji, choć – jak stwierdza ze zdziwieniem jego wuj – zawsze bywało odwrotnie. Matka Artura wstydzi się, że syn chce zostać lekarzem, bo marzyła o powołaniu artysty dla niego. Artur nie może zaakceptować stylu życia swojej rodziny, chce się buntować, ale jednocześnie z goryczą stwierdza, że bunt jest niemożliwy, skoro starsze pokolenie odrzuciło zasady moralne, tradycję i stało się „bezkształtną masą, amorficznym tworem”. Bunt, który bohater wszczyna w imię formy – bunt, za którym nie stoją żadne ideały, okazuje się jałowy i wiedzie Artura do klęski.

Warto też postawić pytanie, czy w miarę dojrzewania idealizm, krytycyzm, młodzieńcze wartości mają szansę przetrwać dłużej.

Sprzeniewierzenie się ideałom młodości

Zenon Ziembiewicz, główna postać Granicy, wchodzi w okres młodości w sposób typowy. Jest nadzwyczaj krytyczny wobec rodziców, razi go zarówno ich poziom intelektualny, jak i brak zasad moralnych, próżniacze życie – szczególnie nie akceptuje postawy ojca. Własny program życiowy buduje w opozycji do postępowania rodziców. Chce żyć uczciwie, a w pracy zawodowej dbać o interesy tych, którzy są nisko w społecznej hierarchii – polityczny i społeczny radykalizm także są typowe dla młodości. Niestety, okazuje się, że trudno być wiernym ideałom młodości. Łatwiej je głosić, niż praktykować. Zenon szybko odchodzi od zasady uczciwego życia – ma romans z Justyną, oszukuje Elżbietę – a dla kariery stopniowo rezygnuje z radykalnych poglądów. Konformizm prowadzi go do klęski.

Bohaterowie Nocy i dni wobec młodości

Powieść Noce i dnie pozwala nam porównać młodzieńcze i dojrzałe lata bohaterów – zastanowić się, jaki wpływ miała młodość na ich życie. Bogumił jako kilkunastoletni chłopak wziął udział w powstaniu styczniowym. Skutki były dramatyczne: rozłąka na długi czas z matką, strata ojca, tułaczka, konfiskata majątku. Nie pielęgnował wspomnień o tym okresie swego życia i później był raczej pozytywistą (praca organiczna – uprawa ziemi, wykorzystywanie wiedzy fachowej) niż romantykiem. Może dlatego, że poznał skutki walki. Nie można jednak zarzucić Bogumiłowi, że prowadził życie pozbawione ideałów, konformistyczne. Pozostał idealistą. Jego ideą była praca.

Dla Barbary młodość to czas ożywionego życia umysłowego w gronie przyjaciół i pierwszej, wielkiej miłości. Pamięć o tym miała istotny wpływ na jej późniejsze życie. Nie umiała, niestety, znaleźć pełnego szczęścia w związku z Bogumiłem, bo wspomnienia o dawnym ukochanym były ciągle żywe. Zawód miłosny był źródłem jej goryczy, której pozbyła się dopiero u schyłku życia. Z kolei brat Barbary, Daniel, w wieku dojrzałym stał się karykaturą samego siebie. Jako młody chłopak spontanicznie przyłączył się do powstania, a jako dorosły człowiek żył w ciągłym lęku przed urojonymi niebezpieczeństwami. Nic nie pozostało z młodzieńczej odwagi.

Strategia zakończenia

Podsumuj wypowiedź, spuentuj ją odpowiednio dobranym cytatem.

Leopold Staff swój wiersz Znad ciemnej rzeki kończy słowami:

Bo coś w szaleństwach jest młodości,
Wśród lotu, wichru, skrzydeł szumu,
Co jest mądrzejsze od mądrości
I rozumniejsze od rozumu.

Paradoksy zawarte w utworze: „mądrzejsze od mądrości, rozumniejsze od rozumu” – to pochwała młodości. Poeta w nieprzemyślanym, spontanicznym, emocjonalnym działaniu dostrzega wartość i przeciwstawia ją racjonalnej, chłodnej kalkulacji. Rzeczywiście, taka postawa jest charakterystyczna dla większości prezentowanych bohaterów literackich. Ich bunt, krytycyzm wobec zastanego świata, upomnienie się o prawo do własnej życiowej drogi są cenne, bo prowadzą do przekształcania rzeczywistości, rozwijają ich własną indywidualność. Młodość często kształtuje człowieka na całe życie. Młodzieńczy entuzjazm, który niekiedy nazywa się brakiem rozsądku, każe stawiać sobie trudne do osiągnięcia cele, po prostu być idealistą. Ktoś powiedział, że kto nie był za młodu socjalistą, ten na starość będzie łajdakiem. Oznacza to, iż młodzieńcza wrażliwość jest konieczna, aby dorosłe życie było wartościowe. Coś prawie zawsze zostanie z dawnych ideałów, nawet jeśli życie je skoryguje i stonuje młodzieńczy radykalizm.

Pytania do dyskusji

Jakie jeszcze elementy groteskowe i absurdalne dostrzegasz w Tangu?

Proponowana odpowiedź
W groteskowy sposób pokazuje Mrożek zachowania Artura wobec starszych. To on rządzi w domu, zabrania grać w karty, a oni się podporządkowują i pokornie znoszą nałożone przez niego kary – też groteskowe! – babcia musi leżeć na katafalku, wuj Eugeniusz nosi na głowie klatkę. Groteskowy jest wygląd bohaterów: niedbałe i niepasujące do ich wieku ubrania. Dziwacznie urządzone jest mieszkanie: bałagan, zaskakujące przedmioty – katafalk, wózek dziecięcy. Groteskowy, przez zderzenie komizmu z tragedią, jest taniec Edka i Eugeniusza nad ciałem Artura.

Na czym polega deprawacja młodego pokolenia, o której pisze Baczyński?

Proponowana odpowiedź
Baczyński pisze, że młodzi staną się „złymi troglodytami”, czyli ludźmi nieumiejącymi kochać, pozbawionymi sumienia, bezlitosnymi: „Nas nauczono. Nie ma litości. […] Nie ma sumienia. […] Nie ma miłości”.

Odwołując się do własnych doświadczeń i tekstów kultury, np. filmów, powiedz, przeciw czemu buntuje się współczesna młodzież.

Proponowana odpowiedź
Tak jak bohaterowie literaccy przeciwko starszemu pokoleniu. Nie lubimy ograniczania wolności, np. przez konwenans towarzyski, zakaz późnych powrotów do domu czy przymus noszenia kapci w szkole. Szczególny opór wywołują próby narzucania przez rodziców wyboru szkoły czy kierunku studiów. Może dlatego kultowym filmem jest Stowarzyszenie Umarłych Poetów Petera Weira, które pokazuje dramatyczne skutki rodzicielskiego despotyzmu czy próby kontestowania reguł tradycyjnej szkoły. Z tego samego powodu chętnie oglądany jest polski film Ostatni dzwonek. Pozytywnym buntem przeciw pesymizmowi i bierności jest wolontariat, praca na rzecz różnych fundacji.

Bibliografia

Stefan Żeromski, Przedwiośnie
Zofia Nałkowska, Granica
Maria Dąbrowska, Noce i dnie
Sławomir Mrożek, Tango
Krzysztof Kamil Baczyński, Z głową na karabinie, Wybór, Pokolenie („Wiatr drzewa spienia…”)
Tadeusz Konwicki, Kronika wypadków miłosnych
Antoni Libera, Madame