Różnorodne ujęcia motywu pożegnania w literaturze i sztuce. Przedstaw na wybranych przykładach.

Strategie wstępu

• Najczęściej występujące w literaturze stereotypy pożegnania; przyczyny: śmierć, wyjazd lub rozstanie.
• Elementy nieodzowne: On, Ona, nastrojowy kontekst.

Strategie rozwinięcia

• Długa tradycja motywu pożegnania w literaturze i innych tekstach kultury starożytność – pożegnanie Hektora z Andromachą (Iliada Homera); średniowiecze – pożegnanie hrabiego Rolanda z Bogiem (Pieśń o Rolandzie); dwudziestolecie międzywojenne – Frederic Henry – pożegnanie z okrutnym czasem wojny (Pożegnanie z bronią Hemingwaya).

• Rozmaite ujęcia motywu pożegnania i różnorodne funkcje tak odmiennych sposobów prezentacji – teksty kultury prezentują różne rodzaje pożegnań w rozmaity sposób, np. wzruszające pożegnanie z żoną (Iliada Homera), tragiczne pożegnanie z dzieckiem (Treny Kochanowskiego), skłaniające do refleksji pożegnanie z przeszłością (Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie Mickiewicza).

• Najbardziej oryginalne i zaskakujące ujęcia toposu pożegnania – Morsztyn, Nagrobek Perlisi i Pożegnanie z latarniami Gałczyńskiego.

Strategie zakończenia

• Dlaczego wspomniany temat cieszy się wciąż popularnością? Ludzie nie lubią pożegnań, ale chętnie o nich czytają i oglądają podejmujące ten temat wzruszające filmy. Zarówno widzowie, jak i czytelnicy są ciekawi reakcji żegnających się bohaterów. Często pragną ulegać emocjom, przeżywać wraz z fikcyjnymi postaciami wymyślone pożegnania.

• Co w ujęciach i funkcjach motywu jest nadal aktualne, a co należy już do przeszłości? Aktualny jest sentymentalizm, nastrojowość pożegnań. Do przeszłości należy pogląd, że pożegnania są czymś wyjątkowym i że mogą tylko wzruszać ludzi. Współczesne ujęcia tego motywu przekonują nas o tym, że rozstania i pożegnania przynoszą ludziom doświadczenia, nakłaniają do refleksji i są jednym z elementów naszego życia.

Pytania do dyskusji

Skoro istnieje stereotyp pożegnania, to w jakich utworach można go odnaleźć. W których utworach motyw został potraktowany zupełnie niekonwencjonalnie? Podaj najciekawsze przykłady.

Proponowana odpowiedź
Stereotypowe pożegnania w literaturze i sztuce dotyczą zwykle dwojga kochających się ludzi, rozłączonych przez nieżyczliwe im osoby, konwenanse lub przez śmierć. Takie ujęcie tego wątku spotykamy najczęściej. Przykładami utworów potwierdzających taki wniosek są Dzieje Tristana i Izoldy Bédiera, Romeo i Julia Szekspira, cz. IV Dziadów Mickiewicza czy film Titanic Camerona.

Zupełnie niekonwencjonalnie ujęty został natomiast motyw pożegnania np. w III cz. Dziadów Mickiewicza, gdzie bohater zmienia swoją postawę i rozstaje się z dotychczasowym sposobem życia, modyfikując swój system wartości.

Symboliczna scena w więzieniu, kiedy bohater przybiera nowe imię, to właśnie niezwykłe pożegnanie, nieczęsto spotykane w literaturze. Innego typu niekonwencjonalne pożegnanie występuje w powieści Singera, w której bohater buntuje się przeciwko tradycji i religii, narażając się swoim współziomkom. Pokusa zdobycia względów ukochanej kobiety oraz uprawiania zawodu „sztukmistrza” jest jednak wielka. Wiąże się ona z pożegnaniem stabilnego życia wiernej ­i pobożnej małżonki i wyruszenia po przygodę, która skończy się w sposób zaskakujący.

Który spośród utworów zrobił na Tobie szczególne wrażenie ze względu na wspomniany wątek, mimo że potraktowany on został stereotypowo? Jak uzasadnisz swoje odczucia?

Proponowana odpowiedź
Motyw pożegnania należy do często spotykanych, a nawet nadmiernie eksploatowanych, zarówno w literaturze, jak i w innych tekstach kultury, np. filmie, piosence… Najbardziej stereotypowe pożegnanie to rozstanie dwojga kochających się ludzi z powodów od nich niezależnych. Częstą przyczyną takiej sytuacji jest choroba lub śmierć. Nie jest łatwo przedstawić tak banalną z pozoru scenę w taki sposób, aby nie popaść w sentymentalizm. Są jednak utwory wyjątkowe. Do nich należą Treny Kochanowskiego. To osobista tragedia inspirowała artystę do spisania poetyckich wspomnień o dziecku, do refleksji, do zwierzenia się z zawiedzionych nadziei i pustki, jaka pozostała po śmierci córki. Można jednak sądzić, że nawet gdyby nie zaistniała nigdy taka sytuacja, gdyby nie rozegrał się przedtem autentyczny dramat, to tak opisane wstrząsające pożegnanie ojca ze zmarłym dzieckiem pozostawiałoby u czytelnika niezatarte wrażenie. Nawet krótki fragment tych utworów oddaje ich sens i klimat:

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo tym zniknieniem swoim.
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.

Wybierz zwyczaj, zjawisko społeczne, uświęcone tradycją, z którym warto by było, Twoim zdaniem, pożegnać się i ułóż hasło nakłaniające do takiej postawy.

Proponowana odpowiedź
„Zamiast czapką, papką, solą zdobądź cel swój silną wolą!” Hasło to krytycznie ocenia dość typowe zjawisko ucztowania i podejmowania znajomych i interesantów przy każdej okazji, nawet w pracy, gdy zależy nam, aby korzystnie załatwić osobiste ­sprawy.