Motyw prometejski w literaturze różnych epok. Omów na wybranych przykładach.

Temat nie jest specjalnie trudny, ale wymaga dojrzałych przemyśleń. Przede wszystkim powinieneś odpowiedzieć sobie na pytanie: czym jest prometeizm? To chyba coś więcej niż postawa poświęcenia się jednostki dla dobra ogółu. Unikaj takich uproszczeń. Przypomnij sobie różne wersje mitu o Prometeuszu. Poszukaj skojarzeń i powiązań. Nie ograniczaj się do polskiej literatury romantycznej. Skup się na kilku najważniejszych (i najciekawszych) – Twoim zdaniem – realizacjach tego motywu.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

• Uniwersalność mitu o Prometeuszu – przedstaw najciekawsze realizacje.
• Buntownicy i niepokorni – twoje refleksje na temat postawy prometejskiej wczoraj i dziś.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• Uniwersalny charakter mitu o Prometeuszu – czego dotyczy?
• Kolejność prezentowanych argumentów
• Różne realizacje mitu w wybranych utworach (poczynając od tragedii Ajschylosa)

Wnioski
Twoje własne dotyczące aktualności postawy prometejskiej

 

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Zacznij od przypomnienia mitu o Prometeuszu. Ten syn tytana Japeta i nimfy Klimeny (według niektórych – Temidy), a brat Epimeteusza, miał – według jednej wersji mitu – stworzyć ludzi, lepiąc człowieka z gliny. Wedle innej – nie miał on nic wspólnego ze stworzeniem człowieka, ale bardzo go pokochał. Te sympatie do ludzkości spowodowały, że naraził się Zeusowi. Prometeusz, wbrew woli boga, przekazał ludziom wiedzę i umiejętności znane jedynie mieszkańcom Olimpu. Przebrał zaś miarę, podstępnie podsuwając Zeusowi zamiast ofiary ze zwierząt oskrobane z mięsa kości. Wówczas rozgniewany drwiną władca Olimpu odebrał ludziom ogień, by jedli mięso na surowo. W odpowiedzi Prometeusz wdarł się do siedziby bogów, wyniósł stamtąd płonącą pochodnię i przekazał ją ludziom. Zeus z zemsty wysłał bratu Prometeusza, Epimeteuszowi, piękną kobietę – Pandorę – która, otwierając. tzw. puszkę Pandory, sprowadziła na ludzkość nieszczęścia i plagi. Prometeusz zaś został, na rozkaz boga, przykuty do skały w górach Kaukazu. Tam orzeł miał wyjadać tytanowi nieustannie odrastającą wątrobę. Kres mąk bohatera spowodowała interwencja Heraklesa, który wstawił się za nim u władcy Olimpu. Do uwolnienia Prometeusza przyczynił się też centaur Chiron, zrzekając się dla niego swej nieśmiertelności.

Możliwość 2.

Zastanów się nad uniwersalizmem postawy Prometeusza. Jego postać symbolizuje bunt i poświęcenie człowieka w imię wolności, a także wiarę w ludzką godność, niezależność człowieka i jego nieograniczoną moc poznawczą. W osobie Prometeusza widzi się „założyciela” kultury i cywilizacji, inicjatora postępu ludzkości. Zarazem jego historia pokazuje, jak bardzo droga rozwoju łączy się z cierpieniem, bólem i wyrzeczeniem. Prometeusz – wielki dobroczyńca ludzkości – to też przykład prawdziwie altruistycznej miłości. Nieśmiertelny tytan, przeciwstawiając się bogom, próbował wydrzeć ich tajemnicę i wiedzę, aby dać człowiekowi wolność i niezależność. Jego ofiara była bezinteresowna, a kara długa i bolesna.

Możliwość 3.

Rozpocznij od sprawy formalnej. Możesz podzielić utwory literackie na te, które bezpośrednio odnoszą się do mitu o Pometeuszu (np. Prometeusz albo Kaukaz Lukiana, Prometeusz Goethego, Prometeusz rozpętany Shelleya, Prometeusz źle spętany Gide’a), i te, które tylko do niego nawiązują np. w kreacji postaci, jak Dziady (cz. III), Konrad Wallenrod Mickiewicza, Kordian Słowackiego lub – w tytule – Promethidion Norwida.

 

Strategie rozwinięcia

Starożytność

Prometeusz, postać z mitów greckich, stał się bohaterem wielu utworów literackich od starożytności po wiek XX. Jego postać i towarzyszący jej mit (zwany prometejskim) ukształtowane zostały w tragedii Ajschylosa, Prometeusz skowany (lub: w okowach) (470 p.n.e.). Jest to druga i jedyna zachowana część trylogii o tym bohaterze, złożonej jeszcze z pierwszej części Prometeusz niosący ogień i trzeciej Prometeusz wyzwolony. Akcja tragedii Ajschylosa rozpoczyna się w momencie, gdy tytan zostaje przykuty do skały przez Hefajstiona i (pozostając w okowach do końca utworu) prowadzi żarliwe monologi i dialogi z Zeusem i chórem, w których wykłada ­racje swojego buntu. Dzieło to ukształtowało mit prometejski w literaturze światowej. Główny jego bohater stał się wyrazicielem buntu człowieka przeciw bogom, wszelkiej niesprawiedliwości i tyranii władców, rzecznikiem godnoś­ci i wolności człowieka, który dla idei, swobody ducha, szczęś­cia ludzkości skłonny jest cierpieć i poświęcić samego siebie.

W późniejszych nieco czasach (II w. n. e.) Lukian z Samosat w satyrycznym dialogu Prometeusz albo Kaukaz, będącym drwiną z zasady sprawiedliwości Boskiej, wprowadził wersję ukrzyżowania Prometeusza zamiast zakucia w łańcuchy. Wersja ta stała się początkiem dalszych, częstych utożsamień Prometeusza z Chrystusem. W bezinteresownym, wielkim poświęceniu i w męce tytana dostrzeżono zapowiedź losu Jezusa. Inni, liczni autorzy, widzieli w Prometeuszu biblijnego Adama. U mitycznego tytana postać grzechu pierworodnego miałaby wówczas całkiem inny wymiar – nie byłaby ludzkim wyrzeczeniem się Boga, lecz odnalezieniem się człowieka w samym sobie.

Prometeizm romantyczny

Prawdziwą karierę mit Prometeusza – uniwersalny obraz cierpienia i poświęcenia w imię szczęścia i wolności całej ludzkości – zrobił w okresie romantyzmu. Wtedy też ukształtowała się postawa zwana prometeizmem, zakładająca konieczność poświęcenia się wybitnej jednostki dla dobra narodu i ludzkości. Ta ofiara realizuje się w buncie przeciw tyranii, także tyranii Boga obojętnego na ludzkie cierpienie.

Johann Wolfgang Goethe w swym niedokończonym dramacie Prometeusz (a także w pięknej odzie o tym samym tytule) przedstawił tytana nie tylko jako romantycznego buntownika, ale też jako faktycznego stwórcę rodzaju ludzkiego. Wykorzystał więc jedną z wersji mitu. Wiersz Goethego (powszechnie nazywany odą) jest swoistym monologiem, w którym Prometeusz zwraca się bezpośrednio do Zeusa. Ustami bohatera wypowiedziane zostały pewne ogólnoludzkie dążenia i tęsknoty. Król bogów dany jest w nim w całej okazałości, w monologu zawarty jest więc dialog. Tytan ukazany jest jako ten, do którego należy nie tylko wyższość moralna, ale i wyższość pod każdym innym względem. Bogowie są całkiem bezsilni. Prometeusz – wielki i dumny twórca rodu ludzkiego – zwycięża. To on – przedstawiciel ludzi – rozniecił ogień (wykradanie go stało się więc już zbyteczne). Ogień nie został wynaleziony przez bogów, ale przez ludzi, i bogowie nie mają już mocy, aby mścić się za odmowę składania im ofiar, pozbawiając ludzi ognia lub przykuwając Prometeusza do skały za to, że zwrócił go skrzywdzonym. Ludzie nie muszą już spoglądać zazdrosnym okiem na płonący na Olimpie ogień. Bogowie bowiem, nie będąc w stanie go wzniecić, zazdroszczą ludziom, drwiącym teraz z nędzy bogów, którym nie będą już składać ofiar i do których nie będą się modlić. Reprezentant ludzkości zwycięża, poświęcając ludzkie dążenie do zrównania się z bogami na rzecz wyższości człowieka.

Prometeusz do Zeusa:
Siedzę tu oto i lepię ludzi
Podług mojego obrazu
Ród, który będzie do mnie podobny
W cierpieniu i w płaczu,
W używaniu i w radości,
I w tym, że tobą będzie gardził
Jak ja!

Angielski twórca doby romantyzmu Percy Bysshe Shelley w ostatnich latach swojego życia stworzył dramat symboliczny Prometeusz rozpętany, który okazał się jednym z jego najlepszych dzieł. Utwór przedstawia bohatera zbawiającego ludzkość w zwycięskiej walce z Zeusem, okrutnym dręczycielem człowieka. To właśnie w dziele Shelleya nastąpiło wyraźne utożsamienie Prometeusza z Chrystusem.

Nawiązania do mitu Prometeusza i prometeizmu pojawiają się często u polskich romantyków. Doskonałym przykładem jest postać Gustawa-Konrada z Dziadów (znamienna scena Wielkiej Improwizacji z cz. III). W słynnym haśle bohatera „Ja i ojczyzna to jedno” wyraża się jego wielka miłość, szacunek i gotowość poświęcenia dla dobra kraju i społeczeństwa. Konrad czuje się odpowiedzialny za losy Polski. Występuje jako przedstawiciel całego ciemiężonego narodu, którego ból i krzywdę bierze na siebie (Nazywam się Milion, bo za miliony kocham i cierpię katusze). Podobnie jak Prometeusz, uwikłany jest też w konflikt z Bogiem. Pragnie szczęścia narodu, ale walczy o nie samotnie. Jego pojedynek z Bogiem ma charakter szaleńczego uniesienia, Konrad pragnie rządu dusz, by móc wyzwolić i zbawić naród. Bohater Mickiewicza wydaje się najbardziej reprezentatywnym przykładem postawy prometejskiej. W znacznym stopniu charakteryzuje też ona Konrada Wallenroda i Kordiana.

Promethidion, to poemat Norwida, nawiązujący tytułem do imienia Prometeusza i mitu prometyjskiego w wersji przekazanej przez Ajschylosa, kreującego Prometeja na protoplastę sztuk i rzemiosł w rodzie ludzkim. W utworze autor podjął estetyczną i historyczną problematykę dotyczącą sytuacji sztuki w XIX wieku, a prometeizmowi walki i buntu przeciwstawił prometeizm pracy.

Postawę Prometeusza przywoływali często poeci Młodej Polski. Postacią o cechach prometejskich jest Adam z hymnu Jana Kasprowicza Dies irae. Bóg pozostaje nieporuszony i głuchy na jego prośby. Swój bunt i sprzeciw wyraża Adam w bluźnierstwie. Stając po stronie ludzi, obarcza Boga winą za zło świata i grzeszną naturę człowieka. Pierwowzorem takiej postawy jest oczywiście Wielka Improwizacja.

Kolumbowie, opisani np. w wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, w swoisty sposób realizowali mit prometejski. Młodzi, pełni nadziei, życia i miłości – tacy powinni być, ale wojna im to odebrała. Ich prometeizm polegał z jednej strony na buncie przeciw umieraniu, niezgodzie na śmierć u progu życia, z drugiej – na gotowości do poświęcenia tego życia w imię obrony ojczyzny, przyszłoś­ci narodu.
Przykłady realizacji omawianego motywu przynosi też proza okresu wojny i okupacji.

 

Strategia zakończenia

Mo¿liwość 1.

Przedstaw realizację motywu prometejskiego w twórczości poetów współczesnych. Postać wielkiego tytana zdecydowanie z humorem rysuje Wisława Szymborska. W wierszu Pisane w hotelu pokazuje go w strażackim hełmie, w otoczeniu wnucząt. Także z ironią odnosi się do mitologicznego bohatera Zbigniew Herbert w Starym Prometeuszu. Poeta umieszcza Prometeusza pośród nas, we współczesnym świecie: spędza on starość w swoim domu, z dala od zgiełku świata, „a ogień buzuje w kominku”; jest samotny, niezrozumiany, zapomniany, pozostało mu tylko śmiać się cicho, bo „to jest teraz jego jedyny sposób wyrażenia niezgody”. Tekst jest gorzką refleksją i polemiką: czy opłacało się Prometeuszowi tyle cierpieć za ludzkość, przeciwstawiać się woli innych bogów, wierzyć w ideały?

Możliwość 2.

Odpowiedz sobie na pytanie o aktualność postawy prometejskiej we współczesnym świecie. Czy są w niej elementy, które nie spotkałyby się dziś ze zrozumieniem? A może inne, jak np. bunt, są wpisane w ludzką naturę? Czy możesz znaleźć jakieś przykłady współczes­nych prometeuszy?

Lista skojarzeń

maść prometejska – ta, na którą spadło nieco krwi tytana; Medea dała ją Jazonowi, dzięki czemu jego ciało stało się odporne na ogień, ostrza i groty

ogień prometejski – iskra bogów, natchnienie, zasada życia; ogień, którym Prometeusz tchnął życie w gliniane figury ludzkie; umiejętności, kunszty i rzemiosła, których Prometeusz nauczył ludzi

prometejski – przen. śmiały, twórczy, heroiczny, buntowniczy, występujący w obronie praw ludzkości

Zapamiętaj
Od imienia bohatera pochodzą terminy: prometeizm i postawa prometejska. Najprościej określa się nimi bunt przeciwko siłom wyższym w imię wolności i szczęścia ludzkości, dobrowolne i szlachetne poświęcenie dla innych. To także niezgoda na zaistniały stan rzeczy, na życie w nieświadomości, heroiczna potrzeba niesienia pomocy, udowodnienia, że nie ma rzeczy niemożliwych. Istotą buntu prometejskiego jest samotność człowieka, który przerasta ludzi, a nie dorównuje bogom.

Bibliografia

• mitologia
• Ajschylos, Prometeusz skowany
• Lukian, Prometeusz albo Kaukaz
• Johann Wolfgang Goethe, Prometeusz (oda)
• Percy Bysshe Shelley, Prometeusz rozpętany
• André Gide, Prometeusz źle spętany (Kaukaz zastąpiony tu został przez bulwary Paryża, skała przez kawiarnię, a bohater pożera sępa – prześladowcę.)
• Adam Mickiewicz, Dziady (cz. III), Konrad Wallenrod
• Juliusz Słowacki, Kordian
• Cyprian Kamil Norwid, Promethidion
• Wiersze poetów Młodej Polski (takich jak Lucjan Rydel, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz)
• Jerzy Andrzejewski, Prometeusz (dramat)
• Wisława Szymborska, Pisane w hotelu
• Zbigniew Herbert, Stary Prometeusz