Motyw rewolucji jako temat literatury i sztuki – analiza wybranych dzieł.

Komentarz

Na początku należy zdefiniować pojęcie rewolucji, termin ten jest bowiem używany w rozmaitych znaczeniach i kontekstach. Możesz skorzystać ze słowników języka polskiego, ale powinieneś znaleźć najnowsze wydania. Chyba że zaprojektujesz swoją prezentację tak, aby pokazać zmienność tego pojęcia i wtedy warto zajrzeć do słowników z czasów dawniejszych (na przykład do zdumiewajacego, tłumaczonego z rosyjskiego, stalinowskiego Słownika filozoficznego).

Możliwe są tu dwie strategie:

  • Możesz skoncentrować się tylko na krytyce rewolucji (zaczniesz wtedy od Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego) i wtedy wydobędziesz z tekstów kultury to, co w rewolucji jest destrukcją, chaosem, ludzkim cierpieniem.
  • Ambitniejszy pomysł polega jednak na tym, żeby pokazać nie tylko ciemne strony tego społecznego i historycznego fenomenu, lecz i to, że jest on próbą realizacji ludzkich nadziei na osiągnięcie sprawiedliwości – wtedy należy rozszerzyć bazę wykorzystywanych tekstów o takie, które opisują rewolucję jako zjawisko pozytywne, a nawet uwzględnić utwory socrealistyczne (np. Bruno Jasieńskiego i Władysława Broniewskiego). Niezależnie od wybranej strategii, najważniejsze – jak w większości prezentacji – będą analizy konkretnych tekstów.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Sposoby kreowania obrazów rewolucji w wybranych dziełach literackich. Omów zagadnienie, odwołując się do przykładów z literatury polskiej i obcej.
  • Różne oblicza rewolucji w literaturze i innych sztukach (malarstwie i filmie). Analiza wybranych dzieł.
  • Obraz rewolucji w literaturze i sztuce. Ukaż go, odwołując się do wybranych tekstów kultury.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Definicja rewolucji, zakreślenie ram czasowych (od rewolucji francuskiej do „współczesności”); pytanie o ważność motywu.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • rewolucja francuska: wielkość rewolucji i współczesne wątpliwości;
  • romantycy i rewolucja: aprobata i krytyka;
  • 1905 rok: pierwsza rewolucja społeczna w Rosji i Polsce. Legendy i niepokoje;
  • 1917 rok: rewolucja bolszewicka. Nowy świat – apokalipsa. Inteligent wobec historii;
  • katastrofizm Witkacego – ku mechanizacji;
  • George Orwell i parabola rewolucji;
  • Sławomir Mrożek i rewolucje II poł. XX w.

Wnioski

  • wielość wizji;
  • niejednoznaczność ocen;
  • rewolucja jako nadzieje i klęski.

 

Strategie wstępu

Zacznij od zdefiniowania pojęcia rewolucji. W zależności od tego, jaką przyjmiesz koncepcję pracy, powinieneś przedstawić szerszą lub węższą definicję.

Możesz zdecydować się na węższe, polityczno-społeczne rozumienie tego pojęcia, możesz także posłużyć się szerokim rozumieniem (wtedy będzie możliwość późniejszego wspomnienia o rewolucji obyczajowej lat sześćdziesiątych. W każdym przypadku wskaż to, że rewolucja zaczyna się od niezgody na rzeczywistość zastaną i jest metodą gwałtownej, radykalnej zmiany świata.

Warto także powiedzieć, że w większości przypadków rewolucja wynika z jakiejś utopijnej wizji przyszłości – to próba wcielenia jej w życie (np. oświeceniowa idea „wolności, równości, sprawiedliwości”, późniejszy komunizm itd.). Ważne będzie, abyś zauważył, że szlachetne najczęściej pobudki, zwykle przekładają się na opłakane skutki (chaos, destrukcja, rozpad świata, zbrodnie lub – po zwycięstwie – terror nowych władców). Pokaż rozmaitość obrazów rewolucji.

 

Strategie rozwinięcia

Jest wiele możliwości rozwinięcia wstępnych tez. Warte rozważenia są przede wszystkim dwa sposoby ułożenia materiału – pierwszy, w którym pogrupujesz teksty wedle opozycji: pochwały rewolucji i krytyki rewolucji. Drugi – prezentacja historyczna w układzie chronologicznym. Od takiej zaczynamy:

Wielka Rewolucja Francuska

  • Rewolucja francuska była pierwszą nowoczesną rewolucją, ona ukształtowała – w dużym stopniu – kształt świata współczesnego. 14 lipca, w rocznicę zburzenia Bastylii w 1789 roku Francuzi obchodzą swoje święto narodowe. W rewolucyjnych pieśniach tego okresu na uwagę zasługują: patos, poczucie siły, optymizm, ale i wskazanie bezwzględności walki. Daleko bardziej wycieniowany i wieloznaczny obraz rewolucji francuskiej stworzył Andrzej Wajda w Sprawie Dantona, ekranizacji dramatu wybitnej polskiej pisarki, Stanisławy Przybyszewskiej, córki Stanisława Przybyszewskiego, legendarnej postaci niemieckiej i polskiej moderny.Wajda skoncentrował swą opowieść wokół konfliktu dwóch wybitnych przywódców rewolucji: Dantona i Robespierre’a. To konflikt nie tylko dwóch osobowości (Danton – prawie sybaryta; Robespierre – ascetyczny fanatyk), ale i dwóch wizji polityki: takiej, która próbuje liczyć się ze zmieniającą się rzeczywistością i takiej, która jest bezwzględnym dążeniem do osiągnięcia wszelkich celów. Wajda pokazuje dramat jednostki uwikłanej w proces historyczny, którego logiki nie potrafi pojąć. Proces rewolucyjny kieruje się własnymi prawami – walka o wolność prowadzi do terroru, zniewolenia, śmierci. Rewolucyjne hasła okazują się zasłoną dla bezwzględnej żądzy władzy; rewolucyjny frazes – fałszem, skrywającym ludzkie ambicje.
  • Romantycy i rewolucja. Wolność prowadząca lud na barykady – to bodaj najsłynniejszy obraz przedstawiający rewolucję. Romantyczny malarz, Eugène Delacroix, przedstawił na nim symboliczną wizję zdarzeń z lipca 1830 roku, nazwanych później rewolucją lipcową.
    Rzecz dzieje się w Paryżu (katedra Notre Dame) i przedstawia realistycznie ukazanych uczestników rewolucji – mieszczanina, dziecko ulicy, studenta, przedstawicieli ludu paryskiego. W centrum kompozycji dominuje jednak alegoryczna postać kobieca, której kształty nawiązują do wzorców sztuki antycznej. To Wolność – przepasana jest ona czerwoną szarfą (symbol rewolucji), w lewej ręce trzyma trójkolorowy sztandar republikański, w prawej – karabin. Całość obrazu cechuje się dynamizmem kompozycji i patosem.
  • Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego to najwybitniejszy polski utwór literacki, którego tematem jest rewolucja. Krasiński przedstawia ją z konserwatywnego punktu widzenia, jako dantejskie piekło (scena wędrówki Henryka przez obóz rewolucyjny).Rewolucja, której uczestnikami są rzeźnicy, kamerdynerzy, lokaje, chłopi, przechrzty, kobiety upadłe, zbrodniarze i sataniści to bunt przeciwko nierówności społecznej, ale i krwawa, bezrozumna zemsta za wszelkie krzywdy własne i przodków. Przybiera ona postać apokaliptycznej wizji niszczenia wszelkich wartości – duchowych, moralnych i materialnych, uwidocznia, że jej motorem była wyłącznie chęć zysku i chęć prymitywnego użycia. Tylko przywódca, Pankracy (imię znaczące, z greckiego: wszechwładca) pozostanie „jedynym sprawiedliwym”, jednak moment jego triumfu jest również chwilą klęski – władzę nad historią przejmuje Chrystus – zwycięzca, prawdziwy Pan Świata. Jego pojawienie może oznaczać odnowienie historii, ale może symbolizować koniec świata i Sąd Ostateczny. Krasiński widział w rewolucji erupcję potworności, ale postrzegał ją również jako nieuchronną fazę w dziejach ludzkości, karę za zdradę ideałów przez arystokrację. Ratunek widział w interwencji Opatrzności.

Rok 1905

  • Wydarzenia 1905 roku – to wydarzenia bardzo ważne w historii Polski i Rosji; pierwsza próba rewolucji społecznej, w której znaczącą rolę odegrał proletariat. Pancernik Potiomkin Siergieja Eisensteina, zrealizowany w 1925 roku to jeden z najważniejszych filmów w dziejach kina, niewątpliwe arcydzieło. To patetyczna rekonstrukcja buntu marynarzy na carskim okręcie, zamieszek w Odessie, brutalnie tłumionych przez wojsko. Część I i II opowiadają o narastaniu buntowniczych nastrojów wśród marynarzy (naturalistyczne sceny z zepsutym mięsem), próbie stłumienia rebelii i zabiciu oficerów przez tłum. Część III ukazuje uroczystości pogrzebowe w Odessie i podniesienie czerwonej flagi na okręcie, zaś IV część zawiera najsłynniejszą bodaj w historii kina scenę: sześciominutową sekwencję tzw. schodów odeskich – dramatyczny obraz masakry cywilnych mieszkańców Odessy, dokonany przez salwy oddziałów wojsk kroczących w dół po schodach (czas ekranowy został tu przez montaż trzykrotnie rozciągnięty w stosunku do czasu wydarzenia). Epilog przedstawia wyjście statku z portu, spotkanie z eskadrą, która zdąża z rozkazem uśmierzenia buntu, odmowę wykonania tego zadania przez marynarzy i triumfalne wypłynięcie okrętu na pełne morze… Patetyczne, pełne pasji i niezwykłej ekspresji, wzorowane na kanonach antycznej tragedii dzieło – apoteoza rewolucji.
  • Stanisław Lentz, Strajk – realistyczny a zarazem alegoryczny obraz, ukazujący trzech robotników. Zacięte twarze, zaciśnięta pięść jednej z postaci, żylaste ręce – to wszystko wyraz siły i determinacji. Sylwetki przedstawione są w pewnym uproszczeniu i zmonumentalizowane – możemy dostrzec w tym dziele początki ­socrealiz­mu.
  • Stefan Żeromski, Nokturn – poemat prozą, którego głównym bohaterem jest warszawska Cytadela, miejsce symboliczne, grób bohaterów narodowych od powstania listopadowego po 1905 rok.
    Rewolucję tę widział Żeromski jako kontynuację polskich powstań – w ten sposób tradycje walki narodowowyzwoleńczej zostały dopełnione o idee sprawiedliwości społecznej.
  • Witold Wojtkiewicz, Manifestacja uliczna – rysunek z 1905 roku jest świadectwem lęków i niepokojów malarza. Charakterystyczna dla tego artysty deformacja postaci tworzy raczej obraz ludzi załamanych i przygnębionych, niż zbuntowanych i szukających odwetu. To bardzo pesymistyczna wizja rewolucji 1905 roku.

Rewolucja rosyjska

To temat ogromnej liczby utworów literatury rosyjskiej, ale podejmowany i przez polskich twórców. Obraz rewolucji (także jej ocena) zależał w głównej mierze od poglądów politycznych poszczególnych pisarzy.

  • Aleksander Błok, Dwunastu – najsłynniejszy poemat o rewolucji, symboliczny obraz zrewoltowanego tłumu, na którego czele stanie w ostatniej scenie Chrystus. Gorączkowa wizja upadającego – jak z Apokalipsy – świata i patos walki. Nowy świat narodzi się na gruzach starego. Trudny, wieloznaczny, ale porywający patetycznością wiersz.
  • Michaił Bułhakow, Biała gwardia oraz Borys Pasternak, Doktor Żywago – wybitne powieści wybitnych pisarzy, którzy próbowali opisać losy inteligentów w zawierusze rewolucji. Opowieść o rozpadzie świata, o okrucieństwie czasów metamorfozy, o kole historii, które – raz uruchomione – miażdży wszystko, co spotka na swojej drodze. I o ludziach, którzy próbują żyć i kochać „w czasach pogardy”. Utwory niejednoznacznie oceniające zjawisko rewolucji, ale wyraźnie broniące wartości humanistycznych i praw jednostki do minimum wolności wewnętrznej.
  • Stefan Żeromski, Przedwiośnie – obraz rewolucji w Baku zdecydowanie krytyczny. Romantyczny rewolucjonizm wieców rozwinie się w bezsensowną makabrę, „wojnę wszystkich przeciwko wszystkim”, festiwal okrucieństwa, podłości, nienawiści, żądzy zemsty. Rewolucja odsłania w ludziach to, co najgorsze. Dla bohatera, Cezarego Baryki, rewolucja to początkowo wolność i całkowita bezkarność (pobicie dyrektora szkoły), później wielka, porywająca idea sprawiedliwości i możliwości czynnego udziału w wielkiej historii, wreszcie (po śmierci matki i rzezi Ormian) – równie wielkie rozczarowanie. I strach – przerażające obrazy głodu i zdziczenia, spływająca chodnikami krew i grzebanie trupów – to pandemonium rewolucji bolszewickiej. W polskich sekwencjach rewolucja istnieje jako możliwa alternatywa dla rzeczywistości, w której dominuje nędza albo – jako realna groźba dla młodej państwowości. Wątpliwości Baryki były wątpliwościami samego Żeromskiego. Finałowa scena nie oznaczała akceptacji przez Żeromskiego idei komunistycznych – to przede wszystkim ostrzeżenie człowieka lękającego się o przyszłość, obawiającego się, że Polsce grozi rewolucja.

Oświadczam krótko, iż nigdy nie byłem zwolennikiem rewolucji, czyli mordowania ludzi przez ludzi z racji rzeczy, dóbr i pieniędzy – we wszystkich swych pismach, a w „Przedwiośniu” najdobitniej potępiałem rzezie i kaźnie bolszewickie. Nikogo nie wzywałem na drogę komunizmu, lecz (…) usiłowałem (…) zabiec drogę komunizmowi, ostrzec, przerazić, odstraszyć.
Stefan Żeromski, W odpowiedzi Arcybaszewowi i innym

  • Katastrofizm Witkacego. Wizja rewolucji w Szewcach była oparta na przeżyciach samego autora z roku 1917 podczas pobytu w Rosji, ale przede wszystkim jest wyrazem katastroficznych przekonań autora o końcu cywilizacji. Rewolucja ma w tym dramacie charakter permanentny – w gnijącym państwie o ustroju kapitalistyczno-burżuazyjnym rosną nastroje rewolucyjne, ale wybuch rewolucji uświadomionych politycznie proletariuszy został uprzedzony przez faszystowski przewrót Dziarskich Chłopców pod dowództwem niedawnego nadzorcy szewców, prokuratora Scurvy (po angielsku słowo to oznacza szkorbut, w wymowie polskiej sens jest jednoznaczny…), który skazał potencjalnych rewolucjonistów na katorżniczą dla nich bezczynność.Mechanizm historii nie da się jednak zatrzymać – szewcy wyłamują kraty więzienia i przejmują władzę, by móc pracować do woli. Po osiągnięciu swoich celów bez walki oddają władzę technokratom rewolucji – towarzyszowi Abramowskiemu i towarzyszowi X – osobnikom, którzy pozbawieni są wszelkich idei i namiętności (nawet seksualnych! – zobacz, co stało się z uosobieniem seksualności, perwersyjną księżną Iriną Wsiewołodowną Zbereźnicką-Podberezką). Kresem dziejów jest mechanizacja świata i człowieka, który zostanie już tylko trybikiem w „doskonale” funkcjonującej maszynie. Groteskowy dramat Witkacego zawiera przerażającą wizję historii. To najbardziej znana polska koncepcja historiozofii katastroficznej w literaturze polskiej.
  • Folwark zwierzęcy George’a Orwella to paraboliczny obraz zwycięskiej rewolucji, która zmienia się w swoje przeciwieństwo: zamiast sprawiedliwości mamy bezprawie władzy; zamiast wolności – zniewolenie; zamiast równości – nędzę rządzonych i przywileje rządzących. Orwell opisał podstawowy mechanizm historyczny rewolucji – nie uwalnia ona człowieka, lecz poddaje jeszcze dotkliwszemu terrorowi. Tak było przecież w rewolucji francuskiej, rosyjskiej czy kubańskiej.
  • Tango Sławomira Mrożka to komediodramat, w którym pojęcie rewolucji nabiera nowych znaczeń. Po pierwsze jest to rewolucja obyczajowo-artystyczna, którą wygrali Stomil i Eleonora (ich hasło jest proste: Wszystko wolno!). Po drugie – to konserwatywna kontrrewolucja Artura, który pragnie powrotu ładu społecznego przez przywrócenie formy. Po trzecie – triumfatorem ostatecznym zostanie Edek, cham i prostak, który wyrósł jako „dziecię rewolucji” wygranej przez Stomila i Eleonorę. Inteligenckie przewroty są tylko zabawą, liczy się brutalna siła chama. Ta konstrukcja historiozoficzna przypomina Szewców Witkacego oraz odwołuje się do dramatów Witolda Gombrowicza.

Cytaty

  • Kiedy ktoś bierze się do rewolucji, winien wiedzieć, że łatwo ją rozpętać, ale trudno zażegnać. (Mirebeau)
  • Zabrania się zabraniać – napis na paryskim Odeonie z czasów rewolty studenckiej w maju 1968 roku. Oto paradoks całkowitej wolności.

 

Strategie zakończenia

  • Rewolucja – czy tylko zło? Czy zawsze zło?
  • Pokaż historię rewolucji jako historię wielkich nadziei, prób ich realizacji i rozczarowań. Czyżby tak musiało być zawsze?
  • Wskaż na utopijny charakter poglądów, których wcieleniem w życie sa rewolucje. Utopia zaś możliwa jest do zrealizowania pod warunkiem stworzenia doskonałego człowieka, inaczej przeradza się w despotię. Człowiek zaś nie jest doskonały, więc…

 

Pytania do dyskusji

Do idei jakiego filozofa nawiązywał Krasiński w swojej koncepcji historiozoficznej?

Proponowana odpowiedź
Do koncepcji Hegla i jego triady logicznej: teza – antyteza – synteza. W Nie-Boskiej komedii członom tym odpowiadają kolejno: rządy arystokracji – rewolucja – panowanie Chrystusa. Jednak u Hegla synteza stawała się nowa tezą i w ten sposób powstawała spirala. Kresem historii miało być całkowite wcielenie się Ducha Absolutnego w dzieje. U Krasińskiego historia ludzka dopełnia się w jednym cyklu.

W których utworach szczególnie widoczne są symbole zaczerpnięte z Apokalipsy św. Jana?

Proponowana odpowiedź
Najwyraźniej widać je w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego i w Dwunastu Aleksandra Błoka. W finale tych utworów pojawia się Chrystus (u Krasińskiego – jako sędzia, u Błoka – jako ten, który poprowadzi pochód mścicieli). Poza tym rozmaite inspiracje można znaleźć w większości utworów, przede wszystkim w obrazach chaosu, rozpadającego się świata, krwi.

 

Bibliografia

  • C. J. Rouget de Lisie, Marsylianka – pochodząca z 1792 roku pieśń rewolucyjna, od 1879 roku jest hymnem Republiki Francuskiej. Symbol rewolucji francuskiej – mobilizowała rewolucjonistów („dzieci ojczyzny”) do walki z absolutyzmem o wolność, równość, braterstwo.
  • Karmaniola – francuska pieśń nieznanego autora z 1792 roku, była bardzo popularna w czasach Rewolucji Francuskiej. Wykorzystywana jako melodia marszowa i wykonywana przy egzekucjach. Słowa mówią o Ludwiku XVI, który zdradził Francję i o bezwzględnej z nim walce. Pieśń tę śpiewano w obozie rewolucjonistów w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego.
  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
  • Gustaw Ehrenberg, Szlachta w roku 1831 – przykład polskiej romantycznej liryki rewolucyjnej, przeciwstawiającej walczący lud – kunktatorskim panom.

Gdy naród na pole wystąpił z orężem
Panowie na sejmie radzili,
Gdy lud polski krzyczał: Umrzem lub zwyciężem!
Panowie o czynszach radzili
Gustaw Ehrenberg, Szlachta w roku 1831

  • Ryszard Berwiński, Marsz w przyszłość – kolejny przykład romantycznej liryki rewolucyjnej. Rewolucja jest tu przedstawiona jako marsz ludu, ciężki i krwawy, do „ziemi obiecanej”. Pojawia się tu groźny rekwizyt – noże w dłoniach buntowników, zapowiadana jest krwawa walka.

A tam ziemia obiecana,
Z burzanami po kolana,
Z chlebem, solą, zbożem,
Czeka nas za morzem
Krwi
Za czerwonym morzem!
Ryszard Berwiński, Marsz w przyszłość

  • Stefan Żeromski, Przedwiośnie
  • Bruno Jasieński, Palę Paryż – słynna, napisana w 1928 roku po francusku powieść polskiego futurysty, której druk spowodował wydalenie pisarza z Francji. Przedstawia dzieje zagłady Paryża, symbolu cywilizacji kapitalistycznej. Młody, niemający pracy robotnik, Pierre rozmyślnie wywołuje epidemię dżumy, w której giną wszyscy mieszkańcy metropolii oprócz uwięzionych w „gettach” robotników, którzy po wygaśnięciu zarazy przystąpią do budowy nowego, wspaniałego świata sprawiedliwości społecznej. Świetnie napisana książka, rodzaj „utopii katastroficznej”, wykorzystująca techniki groteski, nawiązująca do obrazowania Apokalipsy św. Jana, była manifestem polskiego poety – futurysty i komunisty.
  • Michaił Bułhakow, Biała gwardia – akcja powieści toczy się w Kijowie w latach rewolucji i wojny domowej, ukazanych jako absurdalny chaos. Przejmujące obrazy okrucieństwa wszystkich stron konfliktu. Członkowie inteligenckiej rodziny Turbinów dokonują różnych wyborów politycznych i ideowych. Znakomicie napisana opowieść o rozpadzie świata i o trudnych wyborach.
  • George Orwell, Folwark zwierzęcy – antyutopia zwierzęca o rewolucji.
    • Borys Pasternak, Doktor Żywago – opowieść o losach rosyjskiego inteligenta w latach rewolucji i wojny domowej. Obraz zniszczenia przez historię wszelkich moralnych, tradycyjnych norm jednostkowych i zbiorowych. Okrucieństwo dziejów ­i bezradność wplątanego w nie człowieka. A także – doskonale ­napisany romans.
  • Sławomir Mrożek, Tango – rewolucja inteligenta przeciw rewolucji artystów. A zwycięzcą i tak będzie Edek…
  • Ryszard Kapuściński, Chrystus z karabinem na ramieniu – zbiór reportaży z tzw. trzeciego świata opowiadających o najważniejszych rewolucjach, powstaniach, buntach i związanych z nimi nadziei i rozpaczy. Lektura obowiązkowa.
  • Igor Newerly, Zostało z uczty bogów – rewelacyjnie napisane wspomnienia z czasów rewolucji rosyjskiej. Patos buntu i wyradzania się idei; wielkie nadzieje i terror. Lektura obowiązkowa dla tych, którzy chcą pojąć fenomen komunizmu.