Motyw szatana w różnych tekstach kultury. Omów jego funkcjonowanie na wybranych przykładach.

Temat nie należy najtrudniejszych chociażby dlatego, że kopalnią wiedzy jest tutaj Biblia. Należy go opracować, korzystając z różnych tekstów kultury, a więc: dzieł malarskich, rzeźb, filmów, itp.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Motyw zła i szatana w literaturze i sztuce. Omów najciekawsze realizacje i wskaż ich funkcje.
• Kreacje szatana w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.
• Książę ciemności, szatan, diabeł. Wykaż celowość uosobienia zła w literaturze, sztukach plastycznych i/lub filmie.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Wyjaśniasz różnicę między kulturowym wizerunkiem szatana i diabła.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Biblia
• Dante Alighieri, Boska komedia
• Mikołaj Sęp-Szarzyński, O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem
• John Milton, Raj utracony
• Romantyzm (Faust, Dziady cz. III, Kordian, Irydion)
• Młoda Polska (np.: Dies irae, Lucifer, Deszcz jesienny)
• W wielkich dziełach (jedna z pozycji): Bracia Karamazow, Mistrz i Małgorzata, Doktor Faustus, Szatan w Goraju

Wnioski

• Zwróć uwagę, że szatan był od zawsze obiektem zainteresowań nie tylko literatury, ale też innych dziedzin sztuki.
• Motyw szatana szczególnie popularny był w epokach „romantycznych”.

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Możesz zacząć od krótkiej charakterystyki szatana. Jak głosi tradycja, szatan to hebrajskie imię diabła i greckie miano istoty, która uosabia wszelkie zło i stoi w opozycji wobec Boga. Oba te imiona znaczą „oskarżyciel”. Oznacza to, że szatan kusi ludzi do złego, żeby potem oskarżyć ich przed Bogiem. Biblia mówi, że walka pomiędzy siłami dobra i zła nie jest walką dwóch równych potęg. To Bóg jest wszechmocny i wieczny. Szatan wprawdzie często wydaje się być górą, lecz jego dzieło jest ograniczone przez Boga. Szatan do dzieła zniszczenia doprowadza sztuczkami i oszustwem, nie siłą. Jednak posiada taką władzę na świecie, że można go nazwać władcą. Jezus przyszedł, by zniszczyć to, co zrobił szatan. Dzięki zwycięstwu nad złem przez śmierć i zmartwychwstanie pokonał szatana.
Potem możesz krótko nakreślić, którymi tekstami będziesz się zajmował podczas prezentacji.

Możliwość 2.

Dokonaj odróżnienia szatana od diabła. Szatan to zły duch, zbuntowany anioł, który nakłania człowieka do grzechu. Ma w sobie powagę i majestat. Diabeł: humanoid, o czarnej skórze, z rogami, bez dziurek w nosie, z kurzymi pazurami u rąk, z ogonem zakończonym pędzelkowatym chwostem, porośnięty rzadkim futrem, posiadający jedno lub dwa kopyta zamiast stóp. Otoczony ostrymi oparami siarki.

W zależności od regionu, w którym występował, ma wiele imion. Cechy jego charakteru zo­stały uwiecznione często w sposób żartobliwy w przyśpiewkach ludowych, dziecięcych wyliczankach i fraszkach. Jest przedstawiany jako postać wszechstronna i imająca się wszelakich zajęć. Od najdawniejszych czasów przypisuje mu się wszystkie ułomne cechy ludzkiego charakteru a zwłaszcza pijaństwo, rozpustę, złośliwość. Postać diabła jest natchnieniem dla wielu twórców ludowych, którzy uwieczniają swoje wizje jego wyglądu w rzeźbie, obrazie i pieśni.

Strategie rozwinięcia

• Biblia – tu znajdziesz najwięcej oznak obecności szatana, a przede wszystkim walki Boga z szatanem. Już w raju szatan pod postacią węża namawia Ewę do zerwania owocu z drzewa wiadomości dobra i zła. Za ten czyn Bóg przeklina szatana i wypędza pierwszych rodziców z raju. Postać szatana znajdziesz też w Księdze Hioba. Zakłada się on z Bogiem, że Hiob opuści Boga, jeżeli doświadczy cierpień. Zwróć też uwagę na kuszenie Chrystusa podczas czterdziestodniowego postu na pustyni.

• Boska komedia – dzieło Dantego, które jest sumą wiedzy średniowiecznej, pokazuje wędrówkę przez piekło, czyściec i raj. Podczas przemierzania kręgów piekielnych towarzyszy Dantemu Wergiliusz. Już Pieśń III mówi, że piekło jest miejscem przerażającym:

  Przeze mnie droga w miasto utrapienia,
  Przeze mnie droga w wiekuiste męki,
  Przeze mnie droga w naród zatracenia.
  Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.
  
  Szatani w piekle nadzorują potępione dusze i zadają im największe cierpienia. Najciekawszy jednak wydaje się obraz Lucyfera, który znajduje się ostatnim kręgu piekielnym. Dante przyznaje się do strachu, jaki wywołuje w nim widok „Cesarza, władnącego nad krainą nędzy”:

  Więc się cofałem, drżąc w zimnym powiewie,
  Za plecy Wodza, jedyne schronisko […].
  Jakem tam skośniał, w członkach stracił władzę,
  Wyobraź sobie, słuchaczu życzliwy:
  Nie mówię, bowiem słowy nie poradzę.
  Anim padł martwy, anim został żywy[…].
  
  Pieśń otwierają słowa Wergiliusza: „Vexilla regis prodeunt inferni…”. Mają być one parafrazą łacińskiego hymnu na cześć krzyża Chrystusa, ułożonego przez Wenancjusza Fortunata w VI w., włączonego do liturgii Wielkiej Soboty („Zbliżają się sztandary króla”…); dodanie ostatniego słowa (inferni: piekieł) nadaje wyrażeniu odcień ironiczny w stosunku do Lucyfera: jest on unieruchomiony na dnie piekła, a ruch skrzydeł (jego sztandarów) tworzy lodowaty wiatr powodujący zamarzanie jeziora Kocytu, w którym tkwi i do którego wylewa łzy – wyraz bezsilnej złości

  Skrzydeł pokrywę, a gdy nimi śmigał,
  Trzy wiatry budził pod okropną błoną.
  Od tego wiania Kocyt w lód zastygał
  
  Lucyfer ma sześć par skrzydeł, które przypominają o tym, że kiedyś był Serafinem („Pod każdym licem, jako to się godzi/ Takiemu ptaku, po dwa skrzydła wioną”). Tak więc Lucyfer stoi w jeziorze swoich łez („Z lodu wysterczał do połowy łona”), ma trzy twarze Ujrzałem troje lic w jednym istnieniu”), a każda z nich jest innej barwy

  Jedno na przedzie, koloru purpury,
  A zaś dwa drugie każdemu ramieniu
  Odpowiadały, razem tworząc głowę,
  Co się kończyła w grzebień na ciemieniu.
  Prawe oblicze było bladopłowe,
  Lewe, jak szczepu, który się wywodzi
  Z krain, gdzie wody wpadają Nilowe
  
  Trzy twarze tworzące jedną głowę są przeciwieństwem Trójcy Świętej. Symbolika barw też nie jest tu bez znaczenia. Twarz przednia – purpurowa (deformacja czerwieni) – symbolizuje nienawiść będącą zaprzeczeniem Miłości Ducha Świętego, prawa – bladożółta (deformacja barwy złotej) – bezsilność, będącą zaprzeczeniem Potęgi Ojca, lewa – czarna (przeciwieństwo barwy białej) – głupotę, będąca zaprzeczeniem Mądrości Syna. Każda twarz Lucyfera ma paszczę, w której znajduje się jeden ze zdrajców.

• O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – jesteśmy w kręgu poezji metafizycznej. Szarzyński pokazuje życie człowieka jako nieustanną walkę między pragnieniami ciała a powinnościami duszy. Mamy tu bohatera heroicznie walczącego z pokusami ciała i „srogim ciemności Hetmanem”. Szatan czyha na duszę człowieka: „O nasze pilno czynią zepsowanie”. Jednak pojawia się nadzieja i wola walki:

  Królu powszechny, prawdziwy pokoju
  Zbawienia mego, jest nadzieja w tobie!
  Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie
  Będę wojował i wygram statecznie!”.

• Raj utracony Johna Miltona – to dzieło życia Johna Miltona, dzieło, o którym marzył od początku swojej twórczości poetyckiej, zapis jego olbrzymiej i wszechstronnej wiedzy i geniuszu. Jeden z największych poematów epickich nowożytnego świata, którego przedmiotem jest powstanie świata, pochodzenie dobra i zła oraz dzieje stworzenia i upadku człowieka. Milton pokazuje szatana jako tego, który intryguje przeciw Bogu i pierwszym ludziom. Przez niego człowiek zostaje wypędzony z raju i skazany na wieczne cierpienie.

Romantyzm – to epoka, która kocha wszystko to, co ciemne, mroczne i tajemnicze.

• Johan Wolfgang Goethe; Faust – to chyba najsłynniejsze dzieło Goethego. Szatan Mefistofeles zakłada się z Bogiem, że uda mu się zdobyć duszę uczonego Fausta. Faust zawiera pakt z Mefistofelesem, na mocy którego otrzyma od diabła młodość i pozna wszystkie tajemnice świata. W zamian za to jego dusza będzie należała do szatana. Po śmierci Fausta szatani zabierają jego duszę, ale zostaje ona ocalona przez zastępy aniołów. Bóg stanowi tu antytezę szatana, bo bez uosobienia zła, nie istniałoby dobro uosobione.

• Adam Mickiewicz; Dziady cz. III – zwróć uwagę na Wielką Improwizację. Rozmawiając z Bogiem, Konrad popada w grzech pychy i żąda od Najwyższego „rzędu dusz”. Konrad zostaje opętany przez Szatana, a jego dusza jest zagrożona. Ksiądz Piotr dokonuje egzorcyzmów i udaje mu się uwolnić duszę Konrada. Jednak opętanie Konrada ma pewne konsekwencje: nie dostąpił on zaszczytu objawienia. Przyszłe losy Polski, porównane do losów Chrystusa (mesjanizm), zostają przedstawione księdzu Piotrowi.

• Juliusz Słowacki; Kordian – zwróć uwagę na dwie sceny. Pierwsza, w czasie Przygotowania, gdy Szatan pomaga w „uformowaniu” przywódców powstania listopadowego. Druga – w szpitalu waryjatów. Doktor-Szatan pokazuje Kordianowi wariata przekonanego, że jest krzyżem i wariata uważającego, że dźwiga na swoich ramionach sklepienie świata. Używając argumentów racjonalnych, usiłuje pokazać Kordianowi, że jego poświęcenie dla narodu jest równie obłąkane jak rojenia wariatów.

• Zygmunt Krasiński; Irydion – utwór czasowo najbliższy Nie-Boskiej komedii pozwala wniknąć w tak istotną dla historyzmu poety zasadę czynu, możliwości i sensu działania w świecie. Irydion, Grek chowany przez ojca w idei zemsty na Rzymie, żyje tylko żądzą czynu i wszystko dla tego czynu poświęca: ukochaną siostrę, swoją miłość. Szatanem okazuje się Masynissa, przyjaciel i mentor Irydiona.

Młoda Polska – literatura młodopolska tworzy mit Szatana (mit ten funkcjonuje również jako mit Lucyfera). Nie ma on nic wspólnego z ludowym wizerunkiem diabła. Za Miltonem i koncepcjami romantycznymi poeci młodopolscy pokazują Szatana jako Księcia Ciemności, potężnego, pięknego buntownika, fascynującego demona, władcę ciemności. Lucyfer stał się wzorem buntownika, patronował rozwiązywaniu zagadek życia i śmierci.

• Charles Baudelaire; Litania do Szatana – już sam tytuł utworu jest… kontrowersyjny. Litania to modlitwa złożona z szeregu inwokacji pochwalnych i wezwań o łaskę albo wstawiennictwo. Tak więc mamy: Litanię do Boga Ojca, Litanię do Ducha Świętego, Litanię do MB Fatimskiej, Litanię do MB Miłosierdzia, Litanię do Niepokalanego Serca Maryi. W wierszu Baudelaire refrenicznie brzmi wołanie: „O Szatanie, mej nędzy długiej się ulituj!” Na dodatek Szatan wyposażony jest we wszystkie dogmatyczne cechy Boga: niepokonany i zwycięski, a Bóg jest skory do gniewu i mściwy
  Ojcze przybrany dzieci, których Boga Ojca
  Gniew i mściwość wygnały z rajskiego Ogrojca
  Jednak Szatan to ten, który patronuje skazańcom, prostytutkom, pijakom, ludziom słabym. Ma też w sobie cechy prometejskie:
  Któryś człeka słabego, by mu ulżyć męki,
  Nauczył proch wyrabiać i dał broń do ręki.

• Jan Kasprowicz; Dies irae – tu znajdziesz katolicką koncepcję szatana, który jest sprawcą grzechu i zła. W wierszu pojawia się obraz Ewy siedzącej z wężem u stóp. Wąż tuli się do jej łona. Scena ta symbolizuje grzech pierworodny – człowiek rodzi się naznaczony grzechem.

• Tadeusz Miciński; Lucifer – podmiotem lirycznym tekstu jest szatan, „płomień boży, komet król, piorun burz, otchłań tęcz, błysk wulkanów”. Wyposażony w potęgę, siłę i moc. Musi jednak walczyć o swoją pozycję: „Na harfach morze gra — kłębi się rajów pożoga —/ i słońce — mój wróg słońce! wschodzi wielbiąc Boga”. W swoim cierpieniu i rozpaczy podobny jest człowiekowi.

• Leopold Staff; Deszcz jesienny – w wierszu pojawia się typowy młodopolski szatan, symbol smutku i zniszczenia:

  Przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie
  I zmienił go w straszną, okropną pustelnię…
  Z ponurym, na piersi zwieszonym szedł czołem
  I kwiaty kwitnące przysypał popiołem,
  Trawniki zarzucił bryłami kamienia
  I posiał szał trwogi i śmierć przerażenia…
  Aż, strwożon swym dziełem, brzemieniem ołowiu
  Położył się na tym kamiennym pustkowiu,
  By w piersi łkające przytłumić rozpacze,
  I smutków potwornych płomienne łzy płacze…
  
  Staff pokazuje popularny w Młodej Polsce obraz szatana dekadenta.

• Warto też przeczytać:
  • Bolesław Leśmian; Szatan,
  • Tadeusz Miciński, Inferno,
  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Szatan,
  • Stanisław Przybyszewski, Dzieci Szatana (powieść), Opis sabatu.

Inne teksty kultury, na które warto zwrócić uwagę:

• Michaił Bułhakow; Mistrz i Małgorzata – tę książkę trzeba przeczytać. Akcja utworu rozgrywa się w Moskwie lat trzydziestych naszego wieku. Do stolicy tego państwa przybywa szatan ze swoją świtą. Występuje tu jako Woland – mistrz sztuki kuglarskiej, Towarzyszami szatana są: kot – Behemot, Asasello, Korowiow i wiedźma Hella. Asysta Wolanda zamieszkuje w domu przy ul. Sadowej 302-A, gdzie zaczynają się dziać dziwne rzeczy. Cała ta dziwna grupa przybywa z misją – mają urządzić wielki bal szatana. Małgorzata przyjmuje propozycję Wolanda i zostaje królową wydanego przez niego balu, na którym pojawiają się szubrawcy, zabójcy i wszelkiej maści grzesznicy. Paradoksalnie Woland pomaga Małgorzacie odzyskać ukochanego Mistrza, zamkniętego w zakładzie psychiatrycznym. Mistrz jest pisarzem, który pisze powieść o Piłacie z Pontu i Jeszui Ha-Nocri (czyli Jezusie Chrystusie). Gdy okazuje się, że Mistrz i Małgorzata nie mogą zaznać szczęścia na ziemi, Woland przenosi ich do wieczności, gdzie Mistrz spotyka bohatera swej powieści – Poncjusza Piłata i uwalnia go od odwiecznych cierpień. Umieszczenie postaci szatanów w środku totalitarnego ustroju komunistycznego przynosi niesamowite skutki. Bułhakow pokazuje absurdy socjalistycznej rzeczywistości, obnaża płytki ateizm, ujawnia ludzkie podłostki i słabość do pieniędzy. Diabły w różny sposób oddziaływają na ludzkie losy. Najdziwniejsze jest jednak to, że szkodzą ludziom złym i zepsutym, natomiast sporo dobrego czynią dla bohaterów tytułowych. Szatan może być tu wysłannikiem Boga, który bada ludzkie dusze, a może też być buntownikiem, upadłym aniołem.

• Tomasz Mann; Doktor Faustus – to trawestacja historii Fausta. Jest to fikcyjna opowieść o życiu kompozytora Adriana Leverkuhna, który, podobnie jak Faust Goethego, zawiera pakt z diabłem. Dzięki tej umowie zapewnia sobie dwadzieścia lat twórczej pracy. Jednak praca ta okupiona jest ogromnym cierpieniem, chorobą, która stanowi element umowy. Chorujący Leverkuhn, na przekór cierpieniom, dzięki samozaparciu, wewnętrznej koncentacji i wysiłkowi tworzy wielkie dzieło muzyczne. Kompozytor pod wpływem choroby i wysiłku twórczego popada w obłąkanie i umiera. Przedstawiony tu szatan jest ucieleśnieniem ahumanizmu.

• Warto też przeczytać: Jarosław Iwaszkiewicz, Matka Joanna od Aniołów, Zbigniew Herbert, Co myśli Pan Cogito o piekle, Isaac Bashevis Singer, Szatan w Goraju, Jerzy Andrzejewski, Ciemności kryją ziemię.

 

Strategie zakończenia

Dokonaj podsumowania. Jeszcze raz podkreśl znaczenie motywu szatana w kulturze. Mit ten pobudza wyobraźnię artystów, bo tak naprawdę szatan jest jedną z najbardziej tajemniczych postaci. Nikt nie zna jego twarzy i wizerunku. Wzbudza podziw i szacunek, ale też grozę i strach.

 

Pytania do dyskusji

Dlaczego szatan stał się patronem Młodej Polski?

Proponowana odpowiedź
Młoda Polska nie bez powodu nazywana jest neoromantyzmem. Filozofię modernizmu charakteryzuje bunt przeciw materializmowi na rzecz idealizmu – walka z zacofanym i egoistycznym mieszczaństwem, jego moralnością i obyczajami, podkreślenie roli artysty. Jest to epoka, w której dominuje smutek, ból i cierpienie dekadenckie. Szatan „sprzyja” tym tendencjom, staje się „opiekunem” przygnębionych i źródłem siły. Jednocześnie bunt objawia się nie tylko w zniechęceniu, ale w szukaniu nowych środków wyrazu. Pamiętać należy np.: o ekspresjonizmie, który objawia się deformacją i destrukcją świata przedstawionego, teatralnością, turpizmem (świat jest kaleki, człowiek jest kaleki, szuka ukojenia nawet w siłach zła), irracjonalnością rozumianą jako pesymizm względem nieogarnionego świata, niewiarą w czynniki rozumowe, jako źródło poznania (stąd poznanie kieruje się w stronę objawień symbolicznych).

Ważne pojęcia, trudne terminy

Satanizm – tym mianem określa się kult oddawany szatanowi. Łączy on w sobie elementy spirytyzmu, astrologii, a także parapsychologii. Podstawą tejże ideologii jest walka, agresja, niszczenie wyrażające się w mowie, gestach, czynach oraz symbolice. Dlatego uważa się, że satanizm jest absolutnym zaprzeczeniem wiary chrześcijańskiej, w której podstawowym przykazaniem jest miłość do Boga i bliźnich. Twórcą współczesnego satanizmu jest Anton Szandor LaVey, który w 1966 r. założył w San Francisco Światowy Kościół Szatana, napisał Biblię Szatana (zwaną Czarną Biblią) i ogłosił się Czarnym papieżem. W swojej książce propaguje nienawiść w stosunku do innych, okrucieństwo, pochwala wolność seksualną, okultyzm, anarchię ideową i moralną. Podkreśla potrzebę całkowitej wolności jednostki, buntu, propagując kult zła.

Lucyfer, lucyper – łac. lux: światło oraz ferre: nieść – niosący światło – w dawnym Rzymie nazwa Jutrzenki -Wenus, gwiazdy zarannej. W ludowych wierzeniach chrześcijańskich Lucyfer to: zły duch, książę piekieł, zbuntowany i upadły anioł; diabeł, szatan. Wg Biblii i tradycji chrześcijańskiej Lucyfer to zbuntowany przeciw Bogu anioł, który sprzeciwił się stworzeniu kobiety. Został więc za to strącony do piekieł i stał się ich władcą, księciem ciemności, szatanem, przeklętym przywódcą hord piekielnych. Przed upadkiem był jednym z najwyższych rangą aniołów i zasiadał po lewicy Boga. Z tego miejsca zrzucił go archanioł Michał. Według apokryfów Lucyfer i archanioł Michał stoczyli walkę w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy. Lucyfer przegrał i został przykuty do słupów w piekle łańcuchami, które nieustannie próbuje zerwać. W XII w. istniała sekta Lucyferianów, którzy wierzyli, że ostatecznie Lucyfer zwycięży archanioła Michała.

Bibliografia

• Biblia
• Dante Alighieri, Boska Komedia
• Mikołaj Sęp-Szarzyński, O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem
• John Milton, Raj utracony
• Johan Wolfgang Goethe, Faust
• Adam Mickiewicz, Dziady cz. III
• Juliusz Słowacki, Kordian
• Zygmunt Krasiński, Irydion
• Charles Baudelaire, Litania do Szatana
• Jan Kasprowicz, Dies irae, Święty Boże, Święty Mocny
• Tadeusz Miciński, Lucifer
• Leopold Staff; Deszcz jesienny
• Stanisław Przybyszewski; Opis sabatu
• Fiodor Dostojewski, Bracia Karamazow
• Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
• Tomasz Mann, Doktor Faustus
• Isaac Bashevis Singer, Szatan w Goraju
• Jerzy Andrzejewski, Ciemności kryją ziemię