Trudne pojęcie tolerancji. Omów zagadnienie na wybranych przykładach.

Temat nie należy najtrudniejszych. Powinny go wybrać osoby, które orientują się nie tylko w literaturze i sztuce, ale też są bacznymi obserwatorami współczesnej rzeczywistości. Wydaje się, że oprócz dzieł literackich należy pokazać np.: dzieła malarskie, rzeźby, filmy, itp. Warto poszperać też w życiorysach różnych twórców i zastanowić się, którzy spotkali się z przejawami nietolerancji.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Wytłumacz pojęcie „tolerancja”, dokonaj krótkiej charakterystyki zjawiska na przestrzeni wieków, wskaż, iż literatura i sztuka od dawna podejmują ten temat.

Kolejność prezentowanych argumentów
Ta część prezentacji zależy od Ciebie i Twojego pomysłu. Jak już wspomnieliśmy, możesz wybrać dwie, trzy epoki i dokonać charakterystyki zjawiska tolerancji w oparciu o tzw. hasła epoki. Możesz też wybrać ujęcie problemowe. Z całą pewnością nie zdążysz zrealizować całego materiału, który tu przedstawiono. Musisz dokonać selekcji. Najlepiej więc wybrać skrajnie różne tematy np.:

Akceptacja szaleństwa.

  • Inność religijna.
  • Przeciw systemom.

Albo:

  • Renesansowa nietolerancja dla niszczących ojczyznę.
  • Kobiety.
  • Żydzi w naszej kulturze.

Wnioski
Zwróć uwagę, że we współczesnym świecie, w którym mnóstwo jest wojen i przemocy, słowo „tolerancja” nabiera szczególnego znaczenia. Wciąż trwają dyskusje nad granicami tolerancji.
Wydaje się, że słowo „tolerancja” jest w dzisiejszym świecie nadużywane. Nie wystarczą dobre chęci i samo deklarowanie bycia tolerancyjnym. Słowa muszą iść w parze z działaniami. Dopiero od niedawna Polska jest w Unii Europejskiej i może dlatego wciąż tak trudno znaleźć ludzi naprawdę otwartych i tolerancyjnych. Społeczeństwo polskie powinno się jeszcze wiele nauczyć, należy ciągle walczyć ze stereotypami, a literatura i sztuka mogą być w tych działaniach pomocne.

Strategie wstępu

Zacznij od wyjaśnienia terminu „tolerancja”. Możesz w tym celu posłużyć się np. Słownikiem wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego:

tolerancja: wyrozumiałość, liberalizm w stosunku do cudzych wierzeń, praktyk, poglądów, postępków, postaw, choćby różniły się od własnych a. były z nimi sprzeczne; Etym. – łac. tolerantia «cierpliwość, wytrwałość» od tolerare «wytrzymywać; znosić».

Albo Słownikiem języka polskiego Witolda Doroszewskiego: wyrozumiałość, pobłażanie dla cudzych poglądów, wierzeń, dla czyjegoś postępowania.
Możesz ubarwić pierwsze zdania i w tym celu posłużyć się cytatem. Dobrze, abyś we wstępie podjął kilka kwestii historycznych i filozoficznych. Możesz wspomnieć, że temat tolerancji został już poruszony przez Peryklesa:

W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie się naszych współobywateli, nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli zajmuje się tym, co sprawia mu przyjemność, i nie rzucamy w jego stronę owych pogardliwych spojrzeń, które wprawdzie nie wyrządzają szkody, ale ranią. Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym.

Ważnym czynnikiem wspierającym tolerancję jest niewątpliwie Biblia, która wielokrotnie podejmuje problem godności, szacunku, równouprawnienia (wszyscy przed Bogiem jesteśmy równi). W XVII wieku tolerancja objęła sferę religijną. W XVIII wieku na straży tolerancji stanęła Konstytucja Stanów Zjednoczonych, dbaj o nią też Wolter i Locke. Do dziś pojawia się jednak problem granic tolerancji w sferze obyczajów i upodobań określonych grup społecznych. Wciąż trwają spory, czy możemy zaakceptować wszystkie zachowania i upodobania ludzi.

Przygotowując wstęp, pamiętaj, że może ci on zająć jedynie kilka minut. Nie możesz więc powiedzieć wszystkiego (np.: dokonać szczegółowej charakterystyki tolerancji religijnej na przestrzeni wieków) i zanudzić tym komisję. Warto więc wspomnieć kilka poglądów, tez, zdań filozofów czy historyków. Musi to być przede wszystkim ciekawe i interesujące.

Strategie rozwinięcia

Masz w zasadzie dwie możliwości: albo wybierzesz sobie np. trzy epoki i dokonasz charakterystyki pojęcia tolerancji na przykładzie literatury i sztuki, albo postarasz się (i to wersja trudniejsza) pogrupować utwory tematycznie.

Możliwość 1.

Wiek oświecenia
Podstawę oświeceniowego światopoglądu stanowiło przekonanie, że myśl ludzka posiada nieograniczone możliwości i istnieją racjonalne zasady kierujące światem. Oświecenie było chyba pierwszą epoką tak świadomą swojego istnienia. Pod koniec wieku XVIII wieku nasiliły się tendencje racjonalistyczne i empiryczne. W takim duchu powstały dwa fundamentalne teksty traktujące o tolerancji:

  • Traktat o tolerancji Woltera – Wolter dokonał próby przedstawienia genezy nietolerancji religijnej, wszechstronnego, historycznego i socjologicznego zbadania tego zjawiska. Wolter jawi się jako przeciwnik nietolerancji i fanatyzmu. Wszystkie rozważania autora odnosiły się nie tylko do logiki, ale również do naturalnych uczuć człowieka. Celem Woltera było pobudzenie do myślenia fanatyków i przeciwników idei tolerancji.
  • List o tolerancji Locke’a – próbuje określić warunki pokojowego współistnienia wielu religii w jednym państwie, mówi o suwerenności człowieka, o tym, że żadna siła nie może zmienić charakteru człowieka. Zarówno Wolter, jak i Lock mówią o tym, że należy kierować się zdrowym rozsądkiem. Człowiek powinien akceptować świat, a więc wszystko, co go otacza, i nie popadać w skrajności.

Romantyczna akceptacja szalonych

Romantyzm to epoka, która kocha wszystko, co dziwne, nieznane, szalone. Im bardziej coś jest tajemnicze, frenetyczne i irracjonalne, tym lepiej. W zasadzie możemy poruszyć dwa romantyczne tematy: szaleństwo i romantyczne spojrzenie na małżeństwo.

Szaleństwo:

  • Ballady i romanse Adama Mickiewicza – naturalnie chodzi o postać Karusi, dziewczyny, która cierpi z powodu straty ukochanego. Zgodnie z ludowymi wierzeniami prawdopodobne jest, iż Karusia spotyka się ze swoim zmarłym kochankiem. Lud rozumie ją, akceptuje i współczuje jej.
  • Dziady cz. II, IV Adama Mickiewicza – najważniejsza jest tutaj postać Gustawa, mężczyzny-upiora, który wspomina swą nieszczęśliwą miłość.
  • Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego – zwróć uwagę na postać Marii.

Romantyczne spojrzenie na małżeństwo – najciekawsze jest zdanie Krasińskiego. Okazuje się bowiem, że romantyk toleruje:

W nieszczęściu jest jakaś świętość, do której człowiek się po pewnym czasie przywiązuje. Nie, kochanka i żona – co mówię? Kochanka? tak bym powiedział dziś; ukochana raczej, bo niegdyś nie ośmieliłbym się powiedzieć o niej kochanka – ukochana zatem i żona nie mogą być dla mnie jedną osobą. Pierwsza była aniołem, kimś nieporównanie wyższym od kobiety, drugiej może nigdy nie będzie, lub, jeśli będzie, będzie zwykłą śmiertelniczką, taką, co cerowałaby mi pończochy i w chorobie podawała ziółka. (…) To, co uwielbiałeś, było obrazem, i miałeś w tym zupełną słuszność. Ale nigdy Ci się nie ukazało łoże małżeńskie ani nie zamigotała przed oczami ślubna obrączka.

Pozytywistyczne spojrzenie na człowieka

To epoka, która zrobiła olbrzymi krok naprzód w szerzeniu tolerancji. Sprzyjały temu naturalnie głoszone wszem i wobec hasła pozytywistów: asymilacji Żydów i emancypacji kobiet.

Asymilacja – to nic innego jak upodobnienie się (pod względem narodowym), przyswojenie sobie kultury, cech innego narodu, psychologicznie – adaptacja.

  • Maria Konopnicka, Mendel Gdański – autorka nawiązuje do wydarzeń grudniowych 1881 roku. Doszło wtedy do wystąpień antyżydowskich. Nie tylko plądrowano sklepy, kramy i mieszkania żydowskie, ale wielu Żydów zostało rannych (dwie ofiary śmiertelne). Nowela Konopnickiej jest świadectwem tych wydarzeń. Bohaterem jest stary Żyd, który czuje się Polakiem, jest dumny ze swojej pracy. Pewnego dnia zostaje napadnięty w swoim zakładzie introligatorskim i zmuszony do zweryfikowania swoich wyobrażeń o tolerancyjnym i bezpiecznym kraju.
  • Eliza Orzeszkowa, Meir Ezofowicz – to chyba jedna z najciekawszych powieści tej autorki, która przygotowując się do jej pisania, brała lekcje u rabina i studiowała Talmud. Meir, młody Żyd, jest zwolennikiem asymilacji, chce zbliżyć się do polskiej kultury, natomiast stary, konserwatywny rabin Todros pragnie izolacji Żydów i zachowania odrębności.
  • Eliza Orzeszkowa, O Żydach i kwestii żydowskiej – Orzeszkowa dostrzega nieznajomość kultury, historii i tradycji Żydów. Łamie mity głoszące, że naród ten jest leniwy, mało inteligentny i lekceważy Polaków. Wprost mówi, iż Polacy kierują się przesądami, a ich wyobrażenia są dziecinne. Wspomina renesans i szerzącą się wtedy tolerancję religijną, która pozwalała ludziom żyć w zgodzie i obywatelskiej cnocie.

Emancypacja kobiet – to jedno z haseł wysuniętych przez pozytywistów. Chodzi tu naturalnie o równouprawnienie kobiet, przygotowanie ich do pracy, prawo decydowania o swoim życiu osobistym.

  • Eliza Orzeszkowa: Kilka słów o kobietach – wydaje się, że to jeden z pierwszych ważnych manifestów feministycznych. Orzeszkowa z przykrością zauważa, że wszyscy światli ludzie mówią głośno o roli kobiety i o równouprawnieniu, jednak nikt nie traktuje kobiet poważnie. Teoria nie idzie w parze z praktyką. Kobieta stworzona jest nie tylko do macierzyństwa, bycia żoną i gospodynią, powinna się kształcić i być samodzielna, żeby nie znalazła się w gorszej sytuacji niż mężczyzna, kiedy będzie musiała zarobić na swoje utrzymanie. Orzeszkowa podejmuje również problem nierówności płac i traktowania kobiet w zawodzie nauczyciela.
  • Eliza Orzeszkowa: Marta – to powieść, która niewątpliwie odzwierciedla jej poglądy, którym dała wyraz w publicystyce. Marta jest powieścią tendencyjną, to historia kobiety, która musi zdobyć środki na utrzymanie siebie i dziecka. Niestety, bohaterka nie ma żadnego praktycznego wykształcenia, a jej walka skazana jest na niepowodzenie. Oprócz wyeksponowanego hasła walki o byt mamy tu także walkę kobiety (Orzeszkowej) o tolerancję dla innych kobiet.

Możliwość 2.

Akceptacja radości życia
Szczególne znaczenie miała w antyku i renesansie. Wynikała z filozofii epikurejskiej, głosiła pochwałę życia radosnego.

  • Zwróć uwagę na utwory Anakreonta, które odnoszą się przede wszystkim do wina, kobiet i śpiewu.
  • Przejrzyj fraszki i pieśni biesiadne Kochanowskiego. Już w Pieśni XX (Księgi pierwszej) pisze: „Miło szaleć, kiedy czas po temu (…)”. Fraszki natomiast stały się sztandarowym gatunkiem realizującym słynne „Carpe diem”. W poezji bakchicznej renesansowego poety pojawia się motyw dzbana. Dzban „pisany” i „polewany” jest lekarstwem na wszystkie smutki i troski.

Akceptacja szaleństwa

To, co w romantyzmie i:

  • Lot nad kukułczym gniazdem – to świetny film z Jackiem Nicholsonem w roli Randla Patricka McMurphyego. McMurphy, drobny złodziejaszek, trafia do szpitala, bo symuluje chorobę psychiczną. Postanawia odpocząć od więziennych warunków. Dostaje się jednak na oddział despotycznej, terroryzującej pacjentów siostry Ratched, której ulubionym zajęciem jest serwowanie chorym elektrowstrząsów. Film stawia głównie pytanie o granice normalności. Pokazuje, jak brak zrozumienia i tolerancji prowadzi do tragedii.
  • Warto też przeczytać: Paulo Coelho, Weronika postanawia umrzeć, Gene Brewer, K-Pax.

Inność religijna

To, co w pozytywizmie i:

  • Henryk Sienkiewicz, Quo vadis – historia miłości Ligii i Winicjusza pokazana na tle walk Nerona z pierwszymi chrześcijanami. Należy zwrócić szczególną uwagę na sceny męczeństwa pierwszych chrześcijan.

Kobiety

To, co w pozytywizmie i:

  • Władysław Reymont, Chłopi – naturalnie chodzi tu o brak akceptacji dla zachowania Jagny. Kobieta naraża się na odtrącenie, bo nie postępuje zgodnie z normami moralnymi wyznaczonymi przez społeczeństwo. Jagna w swoim zachowaniu posuwa się za daleko: wchodzi w sferę sacrum, w której znajduje się Jasiek, syn organisty, chłopak przeznaczony do stanu duchownego. Należy zwrócić uwagę, że wśród ludzi żyjących zgodnie z naturą i rytmem Matki-Ziemi Jagna, paradoksalnie, jest najbliższa owej naturze. Jest jakby symbolem płodności, Pramatką.
  • Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy – autorka pokazuje postać Kłoski, która nosi wiele cech Reymontowskiej Jagny.
  • Zofia Nałkowska, Granica – tu należy zwrócić uwagę na postać Justyny. Spotykamy się z wyraźnym brakiem akceptacji zachowania Zenona. Nałkowska z całą pewnością nie pochwala aborcji Justyny, ale mówi coś ważnego: „rozumiem”. „Rozumiem” dla historii starej jak świat: Justyna, dziewczyna zupełnie niewykształcona i niedoświadczona, zostaje wykorzystana przez panicza. Na dodatek cały jej świat ulega erozji: umiera matka, jedyna naprawdę bliska osoba, Justyna odwiedza cmentarz, widzi umierające z głodu i biedy dzieci. Powieść jest jakby protestem przeciw pewnemu systemowi społecznemu, w którym dominuje patriarchat.

Przeciw systemom

To ważny etap Twojej wypowiedzi. Artyści różnych epok oprócz tego, że nakłaniają do tolerancji (rozumianej jako akceptacja innej religii, kultury, historii, po prostu drugiego człowieka), to jeszcze wyraźnie opowiadają się przeciw systemom totalitarnym, które tejże tolerancji zabraniają, szerząc nienawiść i pogardę dla inności. Tak jakby pisarze chcieli powiedzieć: Nie zgadzaj się na ludzką podłość i nikczemność systemu, nie wszystko można tolerować.

  • Proces Franza Kafki – główny bohater, Józef K, pewnego dnia zostaje aresztowany. Miejsce, do którego się dostał, to labirynt. Bohater nie wie, o co został oskarżony, nie rozumie, gdzie jest i do czego ma prowadzić machina biurokracji. Wszystkie wydarzenia prowadzą do tragicznego finału – śmierci Józefa K. Mówi się, że powieść ta była ostrzeżeniem przed nadchodzącymi totalitaryzmami i jednocześnie brakiem akceptacji Kafki na ich panowanie.
  • Mury Jacka Kaczmarskiego – to jedna z najsłynniejszych polskich pieśni XX wieku. Nie bez powodu śpiewano ją w czasach „Solidarności”. Dodawała otuchy i przypominała, że nie należy zgadzać się na wszystkie poczynania systemu.

 

Strategia zakończenia

Całość należy naturalnie podsumować i wyciągnąć wnioski. Dzieciństwo jest niezwykle ważnym okresem w życiu każdego człowieka i ma wpływ na życie dorosłe. Ten wniosek możesz poprzeć badaniami psychologicznymi (np.: Freuda). Zastanów się, nad kondycją bohatera dziecięcego we współczesnej literaturze.

Ważne pojęcia, trudne terminy, przydatne cytaty

  • Tolerancja to niewywieranie przymusu (John Locke)
  • Wtedy uprawiamy tolerancję, kiedy pozwalamy komuś robić coś, co któremuś z naszych celów przeszkadza (Tadeusz Kotarbiński)
  • Tolerancja to niewolnicza bezsiła (Fryderyk Nietzsche)
  • Tolerancja jest udziałem ludzkości. Jesteśmy wszyscy ulepieni ze słabości i błędów; wybaczajmy sobie wzajemnie naszą głupotę (Wolter)
  • Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swojej godności i w swych prawach. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa Art. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
  • multicultural citizenship wielokulturowe członkostwo. Termin ten odnosi się przemian w państwie, w którym współistnieje wiele grup religijnych, etnicznych, językowych, symbolizuje społeczeństwo maksymalnie tolerancyjne.

 

Bibliografia:

• Poezja Anakreonta
• Jan Kochanowski, Fraszki, Pieśni, Odprawa posłów greckich
• Piotr Skarga, Kazania sejmowe (wybór)
• Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczpospolitej
• Ignacy Krasicki, Satyry (wybór), Monachomachia
• Adam Mickiewicz, Ballady i romanse, Konrad Wallenrod, Dziady cz. II, IV,
• Juliusz Słowacki, Kordian
• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
• Maria Konopnicka, Mendel Gdański
• Eliza Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach, Marta, O Żydach i kwestii żydowskiej, Meir Ezofowicz
• Henryk Sienkiewicz, Quo vadis
• Władysław Reymont, Chłopi
• Zofia Nałkowska, Granica
• Witold Gombrowicz, Ferdydurke
• Franz Kafka, Proces
• Tadeusz Borowski, Opowiadania
• Zofia Nałkowska, Medaliony
• Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat
• Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach
• Sławomir Mrożek, Tango
• Sławomir Mrożek, Podejrzenie
• Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy
• Piotr Pietucha, Stróż obłąkanych
• Jacek Karczmarski, Mury
• Paulo Coelho, Weronika postanawia umrzeć