Nawiązania literackie we współczesnej kulturze

Nawiązania literackie we współczesnej kulturze. Omów problem, posługując się przykładami: literackimi, filmowymi, malarskimi, reklamowymi.

Bardzo trudny temat (chociaż wydaje się prosty i banalny) ze względu na obfitość „materiału badawczego”. Wbrew pozorom, czeka Cię sporo pracy, jeśli zdecydujesz się na przygotowanie tego zagadnienia. Nie tylko przeszukiwanie swojej pamięci, ale i lektura dzieł teoretycznoliterackich. Jeżeli nie interesujesz się teatrem ani malarstwem, powinieneś zastanowić się, czy inne zagadnienie nie byłoby odpowiedniejsze.
Inne możliwe sformułowania tematu
• Dialog rozmaitych dziedzin sztuki – literatury, malarstwa, kina, teatru, reklamy we współczesnej kulturze. Zanalizuj wybrane przykłady.
• Literatura jako źródło rozmaitych nawiązań we współczesnej kulturze. Wskaż przykłady: literackie, filmowe, teatralne.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Rola nawiązań literackich we współczesnej kulturze.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Rola danych dzieł w życiu bohaterów literackich.
• Pojęcie intertekstualności.
• Pogłębiona charakterystyka kolażu i parodii.
• Film.
• Teatr.
• Malarstwo.
• Reklama.

Wnioski
Nawiązania w epoce postmodernizmu pełnią coraz ważniejszą rolę. Wzbogaca to nasz sposób patrzenia na rozmaite dzieła, ale i wymaga dobrej orientacji w świecie kultury.

Strategia wstępu

Przedstaw kolejność prezentowanych nawiązań; powiedz, na czym skupisz się szczególnie.

Zastanów się, jak bardzo poszerza nasze horyzonty dialog rozmaitych dziedzin sztuki.

Bywa też tak, że analiza jakiegoś dzieła literackiego staje się „przyczyną” ważnych odkryć teoretycznoliterackich – np. rozważania nad dziełem Franciszka Rabelais’go skłaniają znanego badacza, Michaiła Bachtina, do rozważań na temat groteski, natomiast twórczość Fiodora Dostojewskiego skłania tego samego badacza do wprowadzenia takich pojęć, jak: dialogiczność, dwugłosowość i jednogłosowość, powieść polifoniczna i homofoniczna.

 

Strategia rozwinięcia

Literatura

Koniecznie wspomnij o francuskich poetach modernistycznych, takich jak:

• Charles Baudelaire,
• Arthur Rimbaud,
• Paul Verlaine.

W ich twórczości wiersz może być obrazem, muzyką, dotknięciem. Zapewne pamiętasz, że przedstawianie pewnych doznań zmysłowych w kategoriach właściwych innym zmysłom nazywamy zasadą synestezji.

• Poezja pięknie splata się z muzyką i malarstwem w znanym utworze Paula Verlaine’a pt. Sztuka poetycka, ze znanym wezwaniem:

„Nade wszystko muzyki”
i kilka strof później nie mniej sławnymi wersami:
„Nade wszystko chcemy odcienia,
Odcienia, nie kolorów tęczy”.

• Wspomnij także Samogłoski Artura Rimbauda, sonet, który przypisuje barwy poszczególnym samogłoskom (np. E – biel, I – czerwień), nie tylko jednak kolory, ale i obrazy, np. I przywołuje „purpurę, krwi strugę z ust”.„Wonie, barwy i dźwięki odpowiadają sobie” – czytamy w słynnym sonecie Baudelaire’a pt. Correspondances (Odpowiedniki albo Oddźwięki). Poezja przestaje być tylko pięknym słowem – możemy poczuć jej zapach, zobaczyć jej kolor…
  Znasz na pewno do tej pory chętnie wykorzystywany podczas przedstawień teatralnych chwyt teatru w teatrze. Otóż z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w literaturze: dzieło literackie w dziele literackim.

• O przykłady nietrudno – warto wspomnieć choćby popularnego Latarnika Henryka Sienkiewicza. Mickiewiczowski Pan Tadeusz odegrał ogromną rolę w życiu polskiego emigranta – trudno właściwie powiedzieć, czy zniszczył temu człowiekowi życie (zatracenie się w lekturze tego dzieła kosztowało go przecież utratę pracy i skazanie na powtórną tułaczkę), czy, przeciwnie, uwznioślił je – chwile spędzone na lekturze tego dzieła były dla niego niezapomnianym przeżyciem.

• Możesz także przywołać Portret Doriana Graya Oscara Wilde’a i dzieło, które w życiu tytułowego bohatera odegrało ogromną rolę: Na wspak Jorisa Karla Huysmansa. Inny przykład to rola Zapisków z martwego domu Fiodora Dostojewskiego w życiu bohaterów Innego świata Gustawa ­Herlinga-­Grudzińskiego.

Intertekstualność

To termin autorstwa Julii Kristevy, o bardzo szerokim znaczeniu. Oznacza tyle, co obecność innych tekstów (lub jednego tekstu) wewnątrz danego utworu. Ów inny utwór czy inne utwory mogą manifestować swoją tam obecność na rozmaite sposoby: poprzez cytaty, kryptocytaty, ewidentne przywołanie danego dzieła z tytułu, polemikę z nim, grę, wykorzystanie (przetransformowanych bądź nie!) motywów. Jedna z badaczek literatury mówi nawet o „radykalnej intertekstualności postmodernizmu”, tak powszechne jest to zjawisko w naszej kulturze, którego „pozaliterackim odpowiednikiem” jest intermedialność.

Na przestrzeni wieków powstało mnóstwo dzieł i mnóstwo tematów zostało poruszonych – nic więc dziwnego, że w wiekach XX i XXI rzadko mamy do czynienia z „czystym” tekstem, całkowicie oryginalnym, którego nic by nie łączyło z innymi dziełami. Zresztą – tak naprawdę ze zjawiskiem intertekstualności – tak można przyjąć – mieliśmy do czynienia już dużo wcześniej – to np. obecność dzieła Horacego w pieś­ni Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony… Jana Kochanowskiego.

Lektura w czasach współczesnych staje się bardzo ciekawym przeżyciem o charakterze deszyfratorskim, dekonstrukcjonistycznym, detektywistycznym czy archeologicznym – odkrycie powiązań (różnego rodzaju) czytanego właśnie utworu z innymi dziełami jest czynnością tyleż trudną (są one zręcznie i wyrafinowanie kamuflowane, jak np. w dziełach Nabokowa czy Eco), ileż sprawiającą olbrzymią satysfakcję.

Żartobliwie można powiedzieć, że w czasach postmodernizmu czytanie stało się czynnością tak pasjonującą, że… dziwny jest fakt, iż przegrywa z innymi rozrywkami, np. clubbingiem, shopingiem czy internetowymi pogawędkami.

Gra, którą podejmują z czytelnikami postmodernistyczni autorzy, wymaga od czytelników: wiedzy, oczytania i uważnej lektury. Oczywiście, nie trzeba nawet wspominać, że lektura dzieła bez znajomości „wewnętrznego” tekstu czy tekstów jest uboższa i niepełna. Na przykład czytając dzieło Cypriana Kamila Norwida pt. Zwolon, powinniśmy wiedzieć, że kwestia chóru w II scenie to kwestia z Dziadów Adama Mickiewicza.

Jak twierdzi prof. Michał Głowiński, tę relację intertekstualną powinien rozszyfrować każdy przeciętny człowiek z wykształceniem średnim, bo przyznać trzeba, że nie jest ona zbyt trudna do rozszyfrowania. Skoro już jesteśmy przy romantykach – bez trudu odkryjemy także obecność Makbeta i Snu nocy letniej w Balladynie Juliusza Słowackiego.
Inne przykłady:

• w Biesach Fiodora Dostojewskiego odkryjemy obecność Kandyda Woltera; pada tam słynne zdanie Panglossa „Tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles”.

• Oczywista jest także obecność (przewrotna obecność) Pamiętników Jana Chryzostoma Paska i Pana Tadeusza Adama Mickiewicza w Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza.

• W Nowym Wyzwoleniu Stanisława Ignacego Witkiewicza element intertekstualności dochodzi do głosu już w tytule;

• z kolei Wyzwolenie Stanis­ława Wyspiańskiego prowadzi dialog z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza.

Doskonałym pisarzem „intertekstualnym” był także James Joyce. Chodziło mu o coś więcej niż zbudowanie dzieła opartego na wzorcu Odysei Homera. Choć tytuł dzieła Joyce’a – Ulisses – sugeruje niejakie powiązania z dziełem Homera, relacje intertekstualne są znacznie trudniejsze, niż sugerowałby to tytuł. Sprawę komplikuje już fakt, że autor umieszcza akcję we współczesnych mu czasach, opisuje jeden tylko „zwykły” dzień, nie zaś, jak Homer, dziesięcioletnią tułaczkę pełną niezwykłych przygód. Wiadomo, że w pierwotnym, odcinkowym wydaniu poszczególne rozdziały były opatrzone tytułami odsyłającymi do konkretnego epizodu z Odysei: Syreny, Penelopa itd. W wydaniu książkowym autor zdecydował się jednak je usunąć. Bohaterowie Ulissesa są „odpowiednikami” bohaterów Odysei – „odpowiednikiem” Ulissesa, jednego z najważniejszych i najmądrzejszych, najbardziej szanowanych bohaterów greckich, jest zwyczajny, szary, wiele mu ustępujący pod względem zalet ducha i umysłu Bloom, Penelopy – wiernej, odpowiedzialnej, cierpliwej i bohaterskiej królowej – niewierna, a nawet trochę rozwiązła Marion, dzielnego i bohaterskiego Telemacha – Stefan Dedalus (którego w tej roli „dyskwalifikują” tragiczno-komiczne skutki jego wizyty w domu publicznym).

Przejawami intertekstualności mogą być np. parodia i kolaż

Trawestacja – kiedyś uważana za odmianę parodii, teraz za odrębny byt. W poważnym utworze zachowuje się kompozycję, środki artystyczne i patetyczny styl przy jednoczesnej zmianie tematu na niski, błahy; jest to obniżenie rangi tematu wysokiego, np. powstała w XVIII wieku trawestacja Eneidy Wergiliusza.

Kolaż to technika komponowania dzieła z gotowych elementów różnych dziedzin sztuki i rzeczywistości i sklejania ich w jedną całość.

Kolaż literacki, który w tym momencie najbardziej nas interesuje, wykorzystuje:

• montaże cytatów,
• szablony stylistyczne,
• formy ogłoszenia prasowego czy radiowego,
• fragmenty poradników.

Ta technika została maksymalnie wykorzystana przez dadaistów, których popularną zabawą było losowanie słów wyciętych z gazet i układanie z nich poematu.

Nieco mniej dosłownie i bardziej na serio niektórzy ze znanych polskich poetów wykorzystują tę technikę, czyniąc z niej swego rodzaju znak rozpoznawczy – w utwory wplatając nawiązania do myśli filozofów, obcojęzyczne cytaty i słowa, fragmenty rozmów z przyjaciółmi (np. w tomiku Tadeusza Różewicza Nożyk profesora), poetykę ogłoszenia prasowego czy radiowego – np. w wierszu o staruszce ubranej w sukienkę w groszki, która wyszła z domu i dotąd nie wróciła (także Różewicza).

Zapamiętaj

Kolaż (fr. naklejanie, obklejanie) to tekst, który celowo został skomponowany przez autora jako kontaminacja różnych cytatów z rzeczywistości (prasy, radia, telewizji, rozmów z ludźmi itd.), przejętych z innych dzieł literackich czy innych dziedzin sztuki, a wszystko to jest powiązane z autonomicznymi wypowiedziami autora. Technika kolażu stosowana była przez np.:

• Jeana Paula Sartre’a,
• Thomasa S. Eliota,
• Tadeusza Różewicza.

Znany pisarz francuski, Michel Butor, stwierdził, że parodiując dawne czy współczesne teksty, możemy im nadać zupełnie nową barwę, zmienić to, co mogą nam powiedzieć. „Najdosłowniejszy cytat jest już w pewnej mierze parodią. Przekształca go zmiana kontekstu (…) miejsce umiejscowienia, ucięcie go w danym momencie.”

Burleska
Ujmuje się w niej w sposób wzniosły, patetyczny temat niski.

Pastisz
Mistrzowskie i do złudzenia przypominające oryginał naśladowanie cudzego stylu, wymagające wielkiego wyczucia. Mistrzem pastiszu był np. Julian Tuwim.

Parodia
Niewiele form artystycznych spotkała kariera tak niezwykła, jaka w literaturze XX i XXI wieku spotkała parodię. Na początku traktowana była jak swego rodzaju ćwiczenie stylistyczne, złośliwe naśladowanie oryginalnego dzieła, teraz zaś jest wzorcową formą, reprezentatywną dla modernizmu i postmodernizmu.
Parodia stała się jedną z najważniejszych kategorii estetycznych – pojawia się w dziełach:

• Tomasza Manna,
• Johna Bartha,
• Władimira Nabokowa,
• Sławomira Mrożka,
• Edwarda Redlińskiego i wielu innych.

Ciekawą rolę pełniła w modernizmie – była narzędziem krytyki literackiej – i tak z parodią powieści młodopolskiej mamy do czynienia w Pałubie Karola Irzykowskiego, a z krytyką i demaskacją młodopolskiej maniery stylistycznej w Słówkach Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Parodia – naśladowanie stylu innego autora (najprostsza definicja) jest zjawiskiem znacznie ciekawszym, gdy nie stanowi celu samego w sobie. Przykładem „prostej” parodii jest komiczne naśladowanie stylu Stanisława Barańczaka przez Andrzeja Romana – autor wychodzi od pozornie prostej myśli, oczywistości, którą wykorzystuje bardzo abstrakcyjnie do rozważań na „wyższe” tematy. Andrzej Roman stara się także naśladować specyficzne gry językowe Barańczaka; mimo wszystko nie jest to parodia najwyższego lotu:

(…) Normą jest być sobą
(…) Meander jest prostą drogą
gdy do mety zmierzasz.

Bardziej chyba udaną parodią – dzieła Stanisława Grochowiaka – jest parodia dokonana przez mało znanego twórcę Ryszarda Marka Grońskiego pt. Stanisław Grochowiak, Zawstydzony – ze względu na wyraźne wypunktowanie często pojawiających się u tego poety motywów (trumna, szczury) i nawiązanie do tytułów tomików (np. do Agrestów):

Poezję można odnaleźć wśród plwocin
W skrzypie trumienki i w chrobocie szczurzym (…)
Jesteś poezjo w agrestach i w ostach
Widzę cię nawet w piosence Cwynara.

Tego typu parodia jest rozumiana jeszcze w „stary” sposób, jako gatunek, nie zaś jako praktyka intertekstualna.

Parodia nie musi być wcale komiczna; nie musi mieć także – jak uważano kiedyś – charakteru ośmieszającego czy degradującego, prześmiewczego. Sparodiowanie artysty jest swego rodzaju hołdem mu oddanym – aby zostać sparodiowanym, trzeba przecież wykształcić specyficzny, łatwo rozpoznawalny styl.

Parodia może być ogólną zasadą organizacji artystycznej – polega na rearanżacji i rekontekstualizacji (umieszczeniu w innym kontekście) rozmaitych wzorców, co w efekcie prowadzi do zbudowania nowej struktury utworu (np. tematycznej, ideowej) – w ten sposób tworzy się swoisty dialog między rozmaitymi konwencjami i kontekstami społecznymi, kulturowymi i światopoglądowymi.

Sparodiowana została także opowieść wiejska – portretowanie wsi w literaturze miało bardzo długą tradycję – wspaniała realizacja to np. Placówka Bolesława Prusa, Chłopi Władysława Stanisława Reymonta. Wykorzystuje także tani romans, na wzór dzieł Marii Rodziewiczówny oraz powieść pikarejską, pseudoautobiografię. Wzory zostają tak sparodiowane, by zachować dystans wobec formy.

O specjalnym rodzaju parodii, nazwanej parodią konstruktywną, pisze Michał Głowiński, analizując Pornografię Witolda Gombrowicza. „Opowiem wam…” – pisze Gombrowicz; jest to sygnał narracji gawędowej, znanej np. z Pamiątek Soplicy Henryka Rzewuskiego. Nie jest to jednak programowe, sentymentalne wspominanie przeszłości – dla autora jest ona tylko znakiem pewnej kultury. Jest to parodia nie tylko sposobu relacjonowania, ale także kultury, której było ono wytworem – jej mitów, schematów i wmówień.

Film

Przypomnij sobie (lub obejrzyj po raz pierwszy) film pt. Zakochany Szekspir, który przedstawia historię wielkiej miłości Williama Szekspira (Ralph Fiennes) i Lady Violi (Gwyneth Paltrow), dzieje powstania sztuki pt. Romeo i Julia oraz Wieczór Trzech Króli. Dobry przykład to także film pt. Dziewczyna z perłą w reżyserii Petera Webbera, oparty na bestsellerze Tracy Chevalier, którego punktem wyjścia był z kolei obraz Jana Vermeera. Możesz także wspomnieć o Lawie Tadeusza Konwickiego – opowieści o Mickiewiczowskich Dziadach. Liczne są również ekranizacje dzieł Williama Szekspira, np. reżyserowane przez Kennetha Branagha, czy historii o doktorze Frankensteinie, w których w wielu przypadkach obecny jest tekst Mary Shelley.

Teatr

Na dziełach znanych dramaturgów opierał się Jerzy Grotowski – dokonywał jednak wielu zmian, i tak Akropolis trafiło na scenę jako Akropolis według Stanisława Wyspiańskiego. Grotowski wykorzystywał także teksty Tadeusza Borowskiego i Fiodora Dostojewskiego.

Malarstwo

Za nawiązania malarskie w literaturze można uznać udramatyzowane, podkolorowane, a przez to fantastyczne i w lekturze bardzo przyjemne biografie artystów, jak choćby słynna Pasja życia (opowieść o Vincencie van Goghu) czy Udręka i ekstaza (opowieść o Michale Aniele) Stone’a.

Nie można także pominąć malarskiej techniki impresjonistycznej (uchwycenie chwilowego doznania, barw, dźwięków, odcieni); doskonałym przykładem mogą tu być dwa utwory Kazimierza Przerwy-Tetmajera: Melodia mgieł nocnych i Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej.

Niezmiernie ważną rolę odgrywa także technika malarska u poety, dramaturga i malarza Stanisława Wyspiańskiego. Ze wspaniałym malarskim widzeniem świata mamy do czynienia już w didaskaliach – np. w opisie izby w domu Gospodarza i Gospodyni – mowa tu oczywiście o Weselu. Bardzo ważną rolę odgrywają dwa obrazy Jana Matejki, których reprodukcje wiszą w izbie – to Wernyhora i Koś­ciuszko pod Racławicami. Wernyhora pojawia się w II akcie i wręcza Gospodarzowi złoty róg; drugi obraz służy m.in. skompromitowaniu mitu o zbawczej roli chłopów w życiu narodu i możliwości zjednoczenia dwóch warstw społecznych obecnych na weselu – chłopów i szlachty.

Ważną rolę odgrywa także malarstwo w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego – Judym, pani Niewaska, jej wnuczki i Joasia oglądają obraz pt. Ubogi rybak Pierre’a Puvis de Chavannesa – posłużyło to pisarzowi do impresjonistycznego przedstawienia gry uczuć.

Reklama

Intermedialność – tak określa się wpływy, jakie wywierają na siebie rozmaitego typu przekazy, np. w literaturze lub w teatrze – stosowane są tam techniki montażu krótkich scen na podobieństwo montażu filmowego. To ogromnie ważne zjawisko, kształtujące świadomość i sposób percepcji wszystkich odbiorców kultury.

To choćby reklama proszku do prania sięgająca po znane z Trylogii Henryka Sienkiewicza zawołanie-zapytanie „Ociec, prać?”. „Prać, ale tylko w proszku X”, odpowiada pogodnie reklamowy ojciec. Znana (i nowsza) jest reklama napoju energizującego Red Bull – której bohater unosi się na skrzydłach (zapewne skrzydłach młodości) znanych z Ody do młodości Adama Mickiewicza.

Intertekstualność jest tak powszechnym zjawiskiem, że mówi się o niej jako o współczynniku interpretacji. Trudno nie zauważyć „obecności” Orestei Ajschylosa w Muchach Jeana Paula Sartre’a czy antycznego mitu o królu Syzyfie w Micie Syzyfa Alberta Camusa, który po mistrzowsku wykorzystuje ten mit, ukazując w swoim eseju tragiczną absurdalność czy absurdalny tragizm losu ludzkiego.

 

Strategia zakończenia

„Wszystko już było” – to jedno z podstawowych haseł postmodernizmu. Rozmaite nawiązania, intertekstualność, gry międzytekstowe pozwalają nam zobaczyć teksty i całą kulturę jako pewną nieskończoność i skarbiec motywów.
Osobista refleksja na temat roli nawiązań literackich w samej literaturze, filmie, teatrze i innych dziedzinach sztuki. Możesz rozszerzyć swoje rozważania o przykłady muzyczne, rzeźbiarskie itd.

 

Pytania do dyskusji

Jakie funkcje może spełniać parodia?

Proponowana odpowiedź

• Ludyczną – to bezinteresowna zabawa literacka, popis zręczności stylistycznej parodysty
• Satyryczną
• Krytyczną – gdy jest polemika z krytycznie ocenianym dorobkiem literackim poprzedników lub z jakąś tradycją
• Konstrukcyjną – jest mechanizmem stylotwórczym
• Intertekstualną – wskazuje na sposób i miejsce zakorzenienia dzieła w tradycji literackiej, języku i kulturze

Pojęcia do zapamiętania

• dialogiczność, dialogowość, nieustanny dialog różnych dziedzin sztuki
• kultura cytatu (żyjemy w epoce kultury cytatu)
• funkcja demaskacyjna parodii
• uprawiane parodii jest rodzajem uprawiania krytyki literackiej

Bibliografia

• Charles Baudelaire, Correspondances
• Albert Camus, Mit Syzyfa
• Witold Gombrowicz, Pornografia, Trans-Atlantyk
• James Joyce, Ulisses
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej
• Arthur Rimbaud, Samogłoski
• Juliusz Słowacki, Balladyna
• Paul Verlaine, Sztuka poetycka
• Oscar Wilde, Portret Doriana Graya
• Stanisław Wyspiański, Wesele