Rola lektur w kształtowaniu charakterów postaci literackich. Przedstaw na wybranych przykładach.

Temat wymaga wnikliwości i całkiem sporej wiedzy. Dobrze będzie, jeśli wybiorą go ci, którzy sami sporo czytają i odczuwają wpływ literatury na swoje charaktery. Dzięki temu bedą mogli sformułować ciekawsze wnioski.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Wpływ lektur na postawy wybranych bohaterów literackich.
  • Bohaterowie literaccy jako czytelnicy. Odwołaj się do wybranych przykładów z literatury polskiej i obcej.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Znaczenie doświadczenia czytelniczego.

  • Czytelnik współtwórcą dzieła literackiego (wypełnianie miejsc niedookreś­lonych).
  • Wpływ lektur na bohaterów literackich ilustracją wpływu literatury na czytelnika.

Kolejność prezentowanych argumentów

Literatura jako przekleństwo. Literatura jako droga do odnalezienia sensu życia.
Niszczący wpływ doświadczeń lekturowych:

  • uleganie uproszczonym wyobrażeniom;
  • poczucie izolacji od świata.

Zbawcza moc literatury:

  • tekst literacki jako źródło wewnętrznego spokoju;
  • tekst literacki jako pomoc w wyborze wartoś­ci, inspiracja przemian duchowych.

Kontakt z literaturą jako zachęta do rozważań, istotny element rozwoju intelektualnego człowieka.

  • Parodystyczne obrazy wpływu lektur na bohaterów.

Wnioski

  • Różne sposoby wpływania lektur na charakter bohaterów literackich (podsumowanie).
  • Czynniki wpływające na odbiór dzieła literackiego i sposób, w jaki kształtuje ono charakter postaci.

 

Strategia wstępu

Osobowość człowieka jest kształtowana nie tylko przez to, czego bezpośrednio doświadczył. Równie silny wpływ mogą mieć przeżycia niejako „z drugiej ręki” – relacjonowane przez innych ludzi, w tym także doświadczenia autorów i bohaterów literackich. Obdarzony wyobraźnią czytelnik łączy je ze swoim życiem, wyciąga wnioski, nierzadko zmienia swój pogląd na świat. W odbiorze dzieła literackiego czytelnik nie jest stroną bierną! On interpretuje tekst na swój sposób, stając się niemalże współtwórcą. Według współczesnego filozofa Romana Ingardena każde dzieło literackie ma charakter niedookreślony, dopiero czytelnik dokonuje konkretyzacji, wypełniając tzw. miejsca niedookreślone zgodnie ze swoją wiedzą o rzeczywistości i osobowością. Odbiorca kształtuje dzieło, ale też ono kształtuje jego – budzi nowe emocje i myśli. Jak różny może to być wpływ, pokazują liczne przykłady literackie.

 

Strategie rozwinięcia

Możliwość 1.:

Omów przykłady negatywnego, destrukcyjnego wpływu lektury na życie człowieka.
Przeżywana intensywnie literatura może wpłynąć na psychikę człowieka destrukcyjnie, doprowadzić go do rozczarowania, a nawet poczucia życiowej klęski. Z sytuacjami takimi mamy do czynienia w wypadku jednostek uczuciowych, zwłaszcza ludzi młodych, którzy świat literatury traktują niekiedy zbyt dosłownie. To właśnie pułapka literatury: wymaga wrażliwości i rozbudza ją w człowieku, co sprawia, że później dużo boleśniej odczuwa się konfrontację z rzeczywistością. Przejawy destrukcyjnego wpływu literatury to uznawanie książkowych wyobrażeń za prawdę, bezkrytyczne przejmowanie wzorców literackich, naiwne poszukiwanie ideału w otaczającym ­świecie.

  • Gustaw z IV cz. Dziadów o swą życiową tragedię oskarża Księdza, dawnego nauczyciela: „Ty mnie zabiłeś – ty mnie nauczyłeś czytać!”. Destrukcyjnie na bohatera wpłynęły zwłaszcza dwie kultowe, jak dziś powiedzielibyśmy, powieści wczesnego romantyzmu: Nowa Heloiza Rousseau i Cierpienia młodego Wertera Goethego. ­Gustaw nazywa je książkami zbójeckimi. One sprawiły, że miłość wyobrażał sobie w sposób wyidealizowany i po rozstaniu z Marylą nie był w stanie żyć dalej. Samobójstwo Gustawa jest jakby powtórzeniem decyzji Wertera, za którym poszło wielu młodych romantyków – zarówno w literaturze, jak i w życiu (Cierpienia młodego Wertera wywołały w Niemczech falę samobójstw!).
  • Lektury lat młodzieńczych wpłynęły też na Stanisława Wokulskiego z Lalki Prusa. W interesach jest człowiekiem rozważnym, dalekim od naiwności, w miłości wciąż znajduje się pod wpływem wzorców ukształtowanych przez literaturę romantyczną („Tak się karmił Aldonami, Grażynami, Marylami […], że w pannie Izabeli widzi bóstwo”). Wokulski wie o tym – w pewnym momencie odrzuca książkę Mickiewicza, co symbolizuje odrzucenie tradycji, która go ukształtowała. ­Bohater ma świadomość destrukcyjnego wpływu romantyków na następne generacje, oskarża ich o spowodowanie życiowej klęski następnych pokoleń („Zatruliście dwa ­pokolenia” – woła). Romantyczne poszukiwanie ideału oddala człowieka od rzeczywistości, a skojarzenie miłości ze świętością (i ze smutkiem!) – odziera to uczucie z radości.
  • Pokazująca wyidealizowaną rzeczywistość literatura może prowadzić do odrzucenia otaczającego świata. Tak jest w wypadku Emmy Bovary z powieści Flauberta (Pani Bovary). Nie może jej wystarczyć życie u boku nudnego męża w prowincjonalnym miasteczku, gdy „marzyła o średniowiecznych skrzyniach, rycerskich komnatach i minstrelach”. Właśnie takie wyobrażenia, pochodzące z młodzieńczych lektur, m.in. dzieł Waltera Scotta, stały się przyczyną jej romansów z Rudolfem i Leonem, a także późniejszego samobójstwa.
  • O egzotycznych krajach i niezwykłych przeżyciach marzy także Emilia Korczyńska z Nad Niemnem Orzeszkowej. To forma ucieczki od świata, który uważa za nudny, ale też przyczyna zbyt uproszczonego widzenia rzeczywistości i konfliktów bohaterki z „przyziemnym” mężem.
  • Rozbudzona wrażliwość może być powodem zbyt intensywnego odczuwania świata i w rezultacie – samotności. Tonio Kröger z opowiadania Manna (Tonio Kröger) to kolejny młody człowiek, którego ukształtowała literatura. Czytane od dzieciństwa książki – często zbyt poważne dla wrażliwego chłopca – pozbawiły bohatera spokoju wewnętrznego i radości życia, uczyniły go samotnym. Tonio ma tego świadomość: „Literatura nie jest na ogół powołaniem, tylko przekleństwem. […] Człowiek zaczyna się czuć napiętnowanym, w zagadkowej sprzeczności z innymi, zwykłymi, porządnymi; przepaść ironii, niewiary, opozycji, poznania, uczucia, dzieląca od ludzi, pogłębia się coraz bardziej”.

Możliwość 2.:

Możesz też zająć się sytuacjami, w których lektura wyzwoliła w bohaterze impuls do życiowej zmiany.

  • Dla błąkającego się po świecie polskiego emigranta (Latarnik Sienkiewicza) przełomem okazała się lektura Pana Tadeusza. Skawiński, latarnik w Aspinwall, otrzymał tę książkę przypadkowo, gdy już właściwie niczego od życia nie oczekiwał, a liczne niepowodzenia uczyniły go zgorzkniałym samotnikiem. Literatura pozwoliła przeżyć chwile radości. To okazało się ważniejsze niż późniejsza utrata pracy (Skawiński usnął przy lekturze i nie zapalił latarni).
  • Inny utwór Mickiewicza (Reduta Ordona) pomógł odnaleźć prawdziwe wartości Marcinowi Borowiczowi z Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego. Ten Polak uczący się w rosyjskiej szkole nie rozumiał sytuacji swego kraju, nie dostrzegał nawet, że sam jest rusyfikowany. Do refleksji i samookreślenia zainspirowała go dopiero recytacja Reduty Ordona przez Zygiera.
  • Wśród wszystkich dzieł literackich szczególne miejsce ma Pismo Święte – jego lektura przypomina człowiekowi o niezmiennych wartościach, daje nadzieję, inspiruje do rozważań. Dzięki Biblii przeżył wewnętrzną przemianę Rodion Raskolnikow ze Zbrodni i kary Dostojewskiego. Sens historii o wskrzeszeniu Łazarza, wpływ Soni, wiernej ewangelicznym nakazom miłości – wszystko to sprawiło, że po roku katorgi Rodia sięgnął z własnej woli po Pismo Święte. W takim momencie Dostojewski kończy swoją powieść: „Ale tu już się rozpoczyna nowa historia, historia stopniowego jego odradzania się”.

Możliwość 3.:

Zastanów się też nad tekstami, w których lektura była dla bohaterów istotnym czynnikiem rozwoju wewnętrznego.

Dotychczasowy podział można uznać za nieco uproszczony, bo trudno niekiedy oddzielić negatywny i pozytywny wpływ lektur na bohatera. Często konfrontacja świata literatury ze światem rzeczywistym powoduje rozczarowanie, nawet ból, ale jednocześnie jest źródłem refleksji, każe zastanawiać się nad kształtem rzeczywistości i znaczeniem samej literatury.

  • Kordian z dramatu Słowackiego czytał w Dover Króla Leara Szekspira. Wolałby patrzeć na świat oczami wielkiego angielskiego pisarza. Niestety, życie nie jest literaturą: „Próżno myśl geniuszu świat cały pozłaca,/ Na każdym szczeblu życia rzeczywistość czeka”. Ten boleśnie odczuwany przez Kordiana rozdźwięk zainspirował go do poszukiwania sensu życia.
  • Lektura Zapisków z martwego domu (w innym tłumaczeniu: Zapiski z domu umarłych) Dostojewskiego nie przyniosła ulgi bohaterowi Innego świata Grudzińskiego, lecz dzięki niej wiele zrozumiał. Liczne podobieństwa między sytuacją własną i dawnych więźniów kazały mu myśleć, że „Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, że zatrzymał się czas między katorgą Dostojewskiego a naszymi mękami”. Lektura ta dała jemu i Natalii Lwownej cień nadziei, że nie zostaną całkowicie zniewoleni – zawsze pozostanie im możliwość zdecydowania o własnym samobójstwie.

Możliwość 4.:

Możesz omówić również parodystyczne obrazy kontaktu ­z lekturą.

Wpływ lektur na bohatera literackiego może być pokazywany na różne sposoby, niekoniecznie poważne. Równie często bywa przedmiotem satyry, zwłaszcza gdy rzecz dotyczy książek schematycznych, kiczowatych, opartych na uproszczeniach.

  • W Ślubach panieńskich Aleksandra Fredry Klara i Aniela przysięgają „nienawidzić ród męski, nigdy nie być żoną”. Co je doprowadza do tak poważnej decyzji? Literatura! Panny wspominają powieści, które pokazały im miłość idealną, lecz niezdarzającą się w życiu. Ich niechęć do zdradliwych mężczyzn, tego „rodu krokodyli”, także ma przyczynę w dziele literackim pod tytułem Męża Kloryndy życie wiarołomne. Przez inwersję i oryginalne imię bohaterki parodiuje tu Fredro tytuły modnych romansów z końca XVIII i początku XIX wieku – schematycznych dzieł, których treścią były burzliwe emocje i niezwykłe perypetie uczuciowe postaci; można je porównać z tytułami Malwina, czyli Domyślność serca Wirtemberskiej i Pamela, czyli Cnota nagrodzona Richardsona.
  • Równie niskich lotów literatura wpływa na Zołzikiewicza ze Szkiców węglem Sienkiewicza. Ten cyniczny, ograniczony drobny urzędnik rozczytuje się w romansach typu Izabela hiszpańska, czyli Tajemnice dworu hiszpańskiego. Marzy o niezwykłych emocjach, podczas gdy zaskakująco mało w nim wrażliwości. Oderwana od życia naiwna lektura jeszcze bardziej umacnia go w prostactwie.

 

Strategia zakończenia

Literatura może wpłynąć na charakter postaci literackiej zarówno w sposób budujący, jak i niszczący. Jej wynikiem często bywa wzbogacenie osobowości bohatera, poszerzenie jego horyzontów. Lektura może jednak również zubażać, na przykład przez zaszczepianie pewnych uproszczeń, narzucanie jednakowych wyobrażeń. Wpływ dzieła literackiego zależy przy tym od wielu czynników, zwłaszcza od psychiki postaci i od okoliczności, w których zetknęła się z daną lekturą. Schematyzmowi łatwiej ulegają jednostki słabe, niepewne własnych możliwości. Emocjonalny ładunek dzieła głębiej odczuwają osoby wrażliwe, obdarzone wyobraźnią. Silniej są przeżywane takie dzieła literackie, które współgrają z przeżyciami jednostki, np. czytelnik zakochany lepiej będzie rozumiał rozterki Wertera czy Wokulskiego. Istotne jest także społeczne znaczenie utworu – w różnych epokach rozmaite lektury kształtowały bohaterów. Wśród analizowanych przykładów wiele pochodziło z romantyzmu – współcześnie raczej nie one kształtowałyby bohatera literackiego.

 

Pytania

Jaki wpływ na współczesnego bohatera literackiego może mieć kultura naszych czasów?

Proponowana odpowiedź
Współcześnie mówi się coraz więcej o kryzysie literatury spowodowanym przez telewizję czy kino. Książka wymaga skupienia i wyobraźni. Film jest agresywniejszy: narzuca widzowi konkretny obraz, często też określoną interpretację. Jest więc łatwiejszy w odbiorze, wymaga mniej wysiłku. Jego wpływ, choć nierzadko krótkotrwały, jest silniejszy. Dlatego sądzę, że charakter współczesnej postaci literackiej kształtowałyby zapewne w większym stopniu dzieła filmowe niż literackie. Pełna schematów i uproszczeń kultura masowa – wytwór XX wieku – także miałaby wpływ na bohatera.

Który z licznie przywołanych przykładów Ty sam uważasz za najciekawszy i dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Każda z postaci ilustruje jakieś uniwersalne ludzkie myśli i emocje, ale tym najciekawszym przykładem wydaje mi się Stanisław Wokulski z Lalki. Nie jest naiwny, choć niektórzy tak właśnie go postrzegają. Potrafi zdobyć się na dystans wobec własnej miłości, a także własnych doświadczeń czytelniczych. Ciekawe w Wokulskim wydaje mi się to, że jest świadomy wpływu literatury romantycznej na swój sposób myślenia. Zdaje sobie sprawę, że idealizowanie ukochanej, sposób postrzegania miłości wywodzą się raczej z Mickiewicza niż z realności. Nie potrafi jednak tego pokonać. Odrzuca wiersze Mickiewicza, ale później podnosi książkę. Widzi w poecie człowieka tak samo skrzywdzonego jak on sam, bo odrzuconego przez arystokrację. Właśnie to wewnętrzne rozdarcie wydaje mi się w Wokuls­kim szczególnie interesujące.

Jaką przestrogę dotyczącą odbioru literatury możemy wyczytać z omówionych utworów?

Proponowana odpowiedź
Przykład bohaterów, dla których książki stały się przekleństwem, poucza, że tekstów literackich nie wolno traktować dosłownie. Czytając, trzeba mieć świadomość, iż literatura wyrasta wprawdzie z przypadków życiowych, ale zawsze jest kreacją – przetworzeniem. Nigdy nie równa się życiu. W związku z tym ryzykowne jest bezrefleksyjne utożsamianie się z bohaterami książek, bezkrytyczne szukanie w literaturze przepisów na życie.

Bibliografia

  • Adam Mickiewicz, Dziady cz. IV;
  • Juliusz Słowacki, Kordian;
  • Aleksander Fredro, Śluby panieńskie;
  • Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem;
  • Bolesław Prus, Lalka;
  • Henryk Sienkiewicz, Latarnik, Szkice węglem;
  • Gustaw Flaubert, Pani Bovary;
  • Stefan Żeromski, Syzyfowe prace;
  • Tomasz Mann, Tonio Kröger;
  • Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat.

Cytaty

  • „Kto czyta – żyje wielokrotnie, kto zaś z książkami obcować nie chce, na jeden żywot jest skazany” (Józef Czechowicz);
  • „Ktoś powie, że czytać każdy umie, zaprawdę mało kto czytać potrafi” ­(Cyprian Kamil Norwid);
  • „Rozumieć dzieło to stwarzać je w sobie na nowo. Każde pokolenie szuka nowych wzruszeń w dziełach starych mistrzów” (Anatol France);
  • „Istnieje KSIĄŻKA – chleb
    KSIĄŻKA – wino
    KSIĄŻKA – skrzydła
    KSIĄŻKA – haszysz”
    (Eliza Orzeszkowa);
  • „Przyzwyczaić się do czytania książek to zbudować sobie schron przed większoś­cią przykrości życia codziennego” (William Somerset Maugham);
  • „Czytanie jest czasem pomysłowym sposobem na uniknięcie myślenia”
    (Arthur Helps);
  • „Pewne książki należy tylko powierzchownie smakować, inne ­należy połykać, a tylko nieliczne należy przeżuwać i trawić” (Francis Bacon);
  • „Zawsze wyobrażałem sobie Raj pod postacią biblioteki”
    (Jorge Luis Borges).